مقدمه

برای صاحب نظران تعلیم و تربیت، همیشه این موضوع مطرح بوده و هست كه «چه چیز را با كدام معیار و چگونه و با چه روشی‌» به فراگیران ارائه نمایند.

در این میان «چگونه گفتن‌» نسبت به «چه چیز گفتن»؛ به ویژه در مسائل تربیتی و اخلاقی از اهمیت زیادتری برخوردار است.

امروزه كه عصر انفجار اطلاعات است، دانش آموز باید فرصتی بیابد تا كاری بیش از جمع آوری و انبار كردن اطلاعات انجام دهد. باید به او فرصتی برای تغییر، تحول، اكتشاف، حل مسئله و استدلال داده شود و این نیازمند به كارگیری شیوه‌های فعال در یادگیری و آموزش است. در شیوه فعال با هدف «تولید علم»؛ از راه تقویت فكر و مهارت در یادگیری و ایجاد بینش علمی و پژوهشی و با «فعال شدن خود فراگیر‌» اقدام می‌شود. نیز در این روش دانش آموز نقش اصلی را در جریان آموزش بر عهده دارد و معلم نقش راهنما و هدایتگری.

خود فعالی

بهترین بستر برای رشد فكری دانش آموز و نوجوان آن است كه او با راهنمایی و هدایت مربی، «خود فعال‌» باشد و تفكر خود را بكار بیندازد و فعال نماید و از ركود آن اجتناب كند تا به كشف مجهولات برسد.

استاد شهید مرتضی مطهری می‌فرماید: «معلم باید كاری كند كه قوه تجزیه و تحلیل فراگیر، قدرت بگیرد و او فكر كند.» (1)

روان شناسان و دانشمندان علوم تجربی نیز در تحقیقات خود به این حقیقت دست یافته اند.

ژان پیاژه (2) روانشناس سوئیسی می‌گوید: «روش آموزش باید بر اساس فعالیت دانش آموز باشد و او شخصاً قواعد را كشف كند.»

همچنین برونر روانشناس آمریكایی كه در سال 1964 به عنوان رئیس روانشناسان انتخاب شد، می‌گوید:

«دانسته‌ها را نباید به طور مستقیم در اختیار دانش آموزان قرار داد؛ بلكه باید آنها را با مسئله روبرو كرد تا خودشان به كشف روابط میان امور بپردازند و برای پیدا كردن راه حل اقدام كنند... یادگیری اكتشافی بر قدرت هوش، انگیزش درونی و ذاتی می‌افزایدو تمایل دانش آموز را به انجام دادن فعالیتهای یادگیری تقویت می‌كند؛ زیرا اكتشاف بهترین پاداش است‌» (3)

تذكرات

قبل از پرداختن به روشهای فعال گروهی،توجه به نكات ذیل ضروری است.

1. اعضای نوجوان جلسه نه تنها در فعالیتها؛ بلكه در تصمیم سازیها، مشاركت نمایند تا به جلسات علاقه مند شوند.

2. مدیریت ریاست طلبانه و قیم مآبانه نمی‌تواند جوانان و نوجوانان رابه مشاركت فعال هدایت نماید.

3. مربی و مسئول جلسه سعی نمایدبرنامه كاری خود را با زمان جلسه از پیش تنظیم كند و برای درس، طرح داشته باشد.

4. در تمامی روشهای مطرح شده مناسب است بحثهای گروهی نوشته شود، و نتایج مباحث به صورت جزوه در اختیار دیگران قرار گیرد. بهتر است نظرات اعضا با نام خودشان در جزوه منعكس گردد.

5. حتی المقدور ارزشیابی در بر نامه‌ها باشد و به گروه‌ها و افراد، امتیاز تعلق گیرد.

6. نظرات و شخصیت نوجوان - در هر سطح از فكر و عقیده كه باشد - با پذیرش و تكریم مربی مواجه شود.

7. در همه روشها خوب است گروه‌های مشاهده كننده، در جلسات حضور داشته باشند و آنها هم بتوانند شفاهی یا كتبی، نظرات خود را در باره جلسه و مباحث آن به مربی ارائه نمایند.

8. سعی شود همه در فعالیتها شركت كنند و از تسلط یك یا دو نفر بر سایرین جلوگیری شود. برای این منظور توسط مدیر جلسه برای هر نفر زمان تعیین شود.

9. اعضاء برای صحبت و شركت در بحث، تشویق شوند؛ ولی اجباری در كار نباشد.

10. در این روشها به كار و فعالیت نوجوان توجه شود، نه به نتیجه و پیشرفت آن، كه این در عزت نفس نوجوان تأثیر مثبت دارد.

11. برای تفكر، نیاز به كاهش اضطراب و فشارهای روانی و تشویق است.

12. فراگیران، برای تفكر باید آموزش ببینند و برای این منظور به زمان، تشویق، علاقه و بستر مناسب نیاز است.

13. خوب است قبل از شروع جلسات، با اعضای جلسه، قرار داد اخلاقی به شرح زیر گذاشته شود و در طول جلسات مواظبت شودتا بدان عمل گردد:

الف. وقتی كسی صحبت می‌كند، همه به احترام او سكوت كنند و گوش دهند.

ب. به نظرات همدیگر احترام بگذارند.

ج. جلسه بایستی فعال باشد و اعضاء جلسه در مباحث شركت كنند.

د. نظرات همدیگر را مسخره نكنند.

ه. در گوشی و صحبت دو نفری وجود نداشته باشد.

و. مباحث جلسه در حكم امانت است و بایستی مباحث آن محفوظ بماند.

ده روش كار گروهی یا مشاركت فعال

اول: بارش فكری (4)

اولین روش كه یك روش معمولی است و بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد، روش «بارش فكری‌» است. در این روش اعضای گروه، همه به دور هم جمع می‌شوند و از بین خود یك مدیر و یك منشی جلسه انتخاب می‌كنند.

مدیر جلسه، نظم و هدایت جلسه را به عهده دارد و منشی هم نظرات را نوشته، صورت جلسه را تنظیم می‌نماید. این جلسه البته مربی دارد كه بر همه اشراف دارد و بیشتر محتوای جلسه را در نظر می‌گیرد. بعد از اینكه موضوع جلسه مشخص شد، گردش كار در دو مرحله انجام می‌گیرد:

مرحله اول

همه در باره موضوع جلسه به ترتیب نظر می‌دهند و منشی، نظرات آنها را یاد داشت می‌نماید. در این مرحله كمیت مورد نظر است؛ یعنی همه اعضا تشویق می‌شوند تا به اندازه وقتی كه به آنها داده شده صحبت كنند و نباید به ارزیابی اظهارات پرداخته شود.

مرحله دوم

در این مرحله با هدایت مربی جلسه، به قضاوت و ارزیابی نظرات پرداخته می‌شود و آنها را می‌توان به نقد گذاشت. از دیگران نیز به صورت داوطلبانه می‌توان نظر خواست و آن نظر یا نظراتی كه اكثر اعضا پذیرفتند و مورد قبول واقع شد، به عنوان نتیجه جلسه اعلام می‌شود و منشی نیز آنها را یاد داشت می‌كند.

پیشنهاد در باره روش بارش فكری

1. در انتخاب موضوع، مسائل روز و یا مسائل مورد نیاز اعضای جلسه مطرح شود. موضوع بایستی دقیق و ریز باشد و از موضوع كلی حتی المقدور اجتناب گردد تا نظرات در یك موضوع متمركز گردد و جلسه سریع‌تر به نتیجه برسد.

2. در انتخاب موضوع دو روش را می‌توان در نظر داشت:

الف. با نظر خواهی از همه اعضا، نظراتی كه طرفدار بیشتری دارد به عنوان موضوع جلسه انتخاب شود و در جلسات دیگر موضوعاتی كه در فراوانی بعدی قرار دارند، م طرح گردد.

ب: موضوع به پیشنهاد مسئول یا مربی یا یكی از اعضای جلسه عنوان شود.

3. مسئول جلسه در ابتدا، مقدماتی را برای آمادگی ذهنی اعضا، در باره موضوع بیان نماید.

4. زمان اصلی جلسه 45 دقیقه بیشتر طول نكشد. اگر تعداد اعضا زیاد و مباحث فراوان است، می‌توان ادامه جلسه را به نوبت بعد موكول نمود.

5. بستر و محیط جلسه به گونه‌ای باشد كه امنیت خاطر و اعتماد افراد فراهم شود، تا اعضا به تفكر واداشته شوند و به راحتی نظرات خود را بازگو نمایند.

6. مربی جلسه اهداف و قوانین جلسه را برای اعضا تشریح و تلاش نماید كه مباحث متفرقه و تكراری اعضا، آنها را از اهداف دور نسازد.

7. اگر اعضا آمادگی دارند، برای تقویت و مدیریت افراد، در هر جلسه یك نفر مدیریت جلسه را به عهده گیرد.

دوم: تحقیق

در این روش، در پایان هر جلسه یك موضوع انتخاب می‌شود و از اعضای جلسه خواسته می‌شود تا در جلسه آینده در باره آن به پژوهش و تحقیق بپردازند و نتایج تلاش خود را به صورت شفاهی و یا كتبی، بر اساس نظر مربی و موقعیت و فضای جلسه، به جلسه ارائه دهند.

در این روش می‌توان یك موضوع كلی را به موضوعات جزئی‌تر تقسیم نمود و از هر گروه یا هر نفر خواست، درباره یك موضوع جزئی به تحقیق بپردازند. نیز در این روش لازم است كه حتی الامكان منابعی به اعضا معرفی شود و راههای فیش برداری و مرتب نمودن و جمع بندی آنها را آموزش دهند و در صورتی كه گروهی هستند، سر گروه، جمع بندی آن را به جلسه ارائه نمایند.

مثال: یك موضوع برای همه اعضاء جلسه:

«دو صفت خوب را كه دوست دارید آن را داشته باشید؛ ولی ندارید مشخص نموده، راه حلهایی را كه برای رسیدن به آن به نظر شما می‌رسند بنویسید.»

مثلاً: مسئولیت پذیر باشم، اعتماد به نفس داشته باشم، خجالتی نباشم و...

مثال برای موضوعات كلی و جزئی:

موضوع كلی: ویژگیهای یك خانواده خوب و متعادل چیست؟

موضوعات جزئی:

وظایف پدر در یك خانواده خوب.

وظایف مادر در یك خانواده خوب.

وظایف خواهر در یك خانواده خوب.

وظایف برادر در یك خانواده خوب.

وظایف من در خانواده خوب.

بعضی وقتها نیاز

روحی من...

كمكهایی كه...

من وقتی دلگیرم...

سوم: نگارش خلاّق

در این روش؛ می‌توان موضوعی را مشخص نمود و كارتها یا برگه‌هایی را كه روی آنها جمله‌ای نیمه كاره نوشته شده بین بچه‌ها تقسیم نمود و از آنها خواست تا آن جمله را در دو یا سه خط كامل كنند و همه به نوبت جمله‌های خود را بخوانند و توسط اعضا و مربی به بهترین جمله‌ها امتیاز داده شود.

اگر تعداد اعضا زیاد بود می‌توانند به گروه‌های حداقل سه نفری تقسیم شوند و كار گروهی انجام دهند و امتیاز به گروه داده می‌شود.

مثال: موضوع دوست خوب:

ü من وقتی دلگیرم...

ü کمک‌هایی که...

ü بعضی وقت‌ها نیاز روحی من...

ü یك كارت سفید نیز داده می‌شود تا هر كس هر چه در نظر دارد بنویسد.

چهارم: تصمیم گیری

در این روش سه نقطه از یك مكان را با عنوانهای «موافق»، «مخالف‌» و«نامطمئن‌» مشخص و آنگاه یك یا چند جمله مشخص از یك موضوع خوانده می‌شود و از مخاطبان خواسته می‌شود كه در باره آنها فكر كنند. سپس باید یكی از مكانهای مشخص شده را انتخاب نمایند و به آنجا بروند و بعد، از تك تك آنها و یا به صورت داوطلبانه خواسته می‌شود تا عقاید و نظرات و دلایل خود را در باره انتخابی كه نموده اند بیان نمایند و هر لحظه هم به آنها امكان داده می‌شود - در یك زمان محدود مثلاً 5 دقیقه - نظر خود را تغییر دهند و مكان خود را عوض نمایند. در این تصمیم گیری می‌توانند مشورت كنند؛ ولی خود تصمیم بگیرند.

مثال: جملات قابل ارائه برای تصمیم گیری:

ü زندگی بر اساس شانس و سر نوشت است و برنامه‌ریزی در زندگی بی معناست.

ü زنان نباید بیرون از خانه كار كنند؛ بلكه باید در خانه بمانند و بچه‌ها را تربیت كنند.

ü معلم به خاطر استعدادی كه در حمید می‌بیند، به او سفارش می‌كند كه حتماًدر كتابخانه محل، عضو شود و از كتابهای داستان موجود در كتابخانه استفاده كند؛ ولی پدرش به او اجازه نمی‌دهد. شما در تصمیم گیری به او كمك كنید!

كسانی كه می‌گویند حرف معلم را گوش ندهد در قسمت «مخالف‌» و كسانی كه نظر دیگری دارند و نامطمئن هستند، در قسمت «نا مطمئن‌» قرار بگیرند.

پنجم: ابتكار در جواب

در این روش باید سؤالاتی در باره یك موضوع بر روی كارت یا كاغذ نوشته شود و در پاكتی قرار گیرد وبه افراد یا گروه‌ها داده شود. سپس از آنها درخواست شود به یكی از دو صورت زیر و در زمان معین (مثلاً 3 دقیقه) جواب بدهند.

الف. كاغذی را انتخاب كنند و سؤال آن را بلند بخوانند و جواب آن را شفاهی بدهند.

ب. كاغذی از بین سؤالات انتخاب شده و جواب آن بدون ذكر نام در پشت برگه سؤال نوشته شود و به سر گروه یا مسئول جلسه تحویل گردد. در مرحله دوم، مسئول جلسه، بدون ذكر نام، سؤال و جواب را می‌خواند. به جای سؤالات نیزمی توان كلماتی روی كاغذ نوشت،مثل: شهادت، ایثار، علم و... واز آنها خواست به صورت اتفاقی از پاكت انتخاب كنند و یك دقیقه در باره آن سخن بگویند. سپس باید به بهترین پاسخ یا بهترین سخن، توسط اعضا و مربی امتیاز داده شود. در پایان به بالاترین امتیاز، هدایایی اهدا شود و یا تشویق معنوی گردند. (به عنوان برنده یا برندگان اسامی اعلان شود یا در تابلو نصب شود یا فرد ممتاز مدیر جلسه شود و...) .

مثال: سؤالاتی مانند:

1. حسن دوستی دارد كه گاهی سیگار می‌كشد. او می‌خواهد با دوستش سخن بگوید و وی را از این كار باز دارد. چگونه می‌توان او را راهنمایی كرد؟

2. من هر وقت می‌خواهم درس بخوانم حواسم پرت می‌شود! چه كنم تا در درس خواندن تمركز حواس داشته باشم؟

3. مسعود زیاد پشت سر دوستانش غیبت می‌كند و از این اخلاق خود هم ناراحت است. چگونه می‌تواند از این كار دست بر دارد؟

ششم: ابتكار در سؤال

این روش، مانند روش پیشین است. در این روش، موضوعی را مطرح می‌نماییم و از بچه‌ها می‌خواهیم درباره آن سؤال بنویسند و هر كس سؤالهایش از نظر كمیت و كیفیت بیشتر بود، امتیاز بیشتری كسب می‌نماید.

از این طریق می‌توان به سؤالهایی كه در باره مسائل اعتقادی و اخلاقی و... در ذهن دارند پی برد به سؤالاتی كه بیشترین فراوانی را دارد، پاسخ داد.

مثال:

1. درباره «خدا‌» هر سؤالی در ذهن دارید بنویسید.

2. درباره «قرآن‌» هر چه سؤال دارید بنویسید.

3. درباره «امام زمان‌» سؤالات خود را بنویسید.

هفتم: روش حل مسئله

این روش بیشتر برای حل مشكلات اخلاقی و رفتاری در زندگی استفاده می‌شود.

این روش می‌تواند فواید فراوانی برای نوجوانان و جوانان و به طور كلی فراگیران داشته باشد، از جمله: اعتماد به نفس و پیدا كردن آمادگی برای زندگی مستقل؛ چون خودش، شخصاً متوجه مشكل خود می‌شود و خودش هم در حل آن تلاش می‌كند.

هنر زندگی، توانایی در مقابل مشكلات، حل و یا كنار آمدن با آنهاست. اگر كسی نتواند مشكلات خود را حل كند، همیشه دچار اضطراب و استرسهای روانی شده، در نتیجه از زندگی متعادل و متعالی برخوردار نخواهد بود. اصولاً تفاوت افراد در تفاوت و گونه گونی بر خورد با مشكلات زندگی است.

در «روش حل مسئله‌» یا به عبارت دیگر مهارت حل مسئله باید مراحل زیر طی شود:

«شناخت و تعیین مشكل»، «تعیین راه حلهای ممكن»، «تصمیم گیری و انتخاب یك راه حل‌» و در نهایت، «آزمایش آن راه حل»

الف. تعیین مشكل

تعیین مشكل به دو صورت می‌تواند انجام شود:

1. فردی: در این قسمت هر كس به تنهایی یكی از مهم‌ترین مشكلاتی را كه با آن در زندگی روبرو است انتخاب می‌نماید و به حل آن می‌پردازد. سپس راه حلها توسط مربی مطالعه می‌شود و در صورت ممكن توسط او در جمع مطرح می‌گردد.

2. گروهی: همه، مهم‌ترین مشكلات خود را روی كاغذ نوشته و به سر گروه و یا مربی می‌دهند. مربی نیز مشكلی كه فراوانی بیشتری دارد را با استفاده از تخته سیاه، مشخص كرده، از همه افراد می‌خواهد كه آن را حل نمایند.

مثالهایی از مشكلات: ضعف در درسها، درگیری با خواهر یا برادر در خانه، زود رنجی و عصبانیت، تنبلی در انجام فرائض عبادی، مثل نماز، تنبلی در انجام تكالیف مدرسه و...

در انتخاب مشكل نباید حتماً به مسائل مهم توجه كرد، حتی مشكل پیش پا افتاده مثل اینكه آیا این برنامه تلویزیونی را نگاه كنم یا نه می‌تواند مطرح شود.

ب. تعیین راه حلها

این مهم به دو طریق بدست می‌آید:

1. مشكل را به همه اعلام می‌كنیم و از آنها می‌خواهیم به مدت 5 یا 10 دقیقه راه حلهایی كه به ذهنشان می‌رسد را روی كاغذ بنویسند و تحویل سر گروه دهند. سر گروه هم تكراریها را حذف می‌كند و بقیه را به مربی می‌دهد. او هم راه حلها را به اعضا اعلام می‌كند و از اعضا می‌خواهد تا یكی از راه حلها را انتخاب نمایند و تا جلسه بعد نتیجه آن را ارائه كنند.

2. وقتی مشكل مشخص شد، روی تخته سیاه نوشته شود و از بچه‌ها به ترتیب، راه حلی خواسته شود و راه حلها روی تخته سیاه پیاده گردد. در پایان هم از آنها می‌خواهند كه تصمیم بگیرند و یكی از راه حلها را كه برایشان ممكن است، انتخاب نمایند و تا جلسه بعد آن را به تجربه بگذارند.

در انتخاب راه حلها، همه آنها؛ چه خوب و چه بد، نوشته می‌شود و سعی می‌شود حتی المقدور، راه حلها در ذهن نوجوان سانسور نشود و نباید به كمیت و كیفیت آنها در این مرحله توجه شود.

ج. انتخاب بهترین راه حل

در این مرحله هر كس باید با توجه به تفاوتهای فردی و موقعیتهای مختلفی كه در زندگی دارد، بهترین، نزدیك ترین، سریع ترین، بی مشكل‌ترین وكم هزینه‌ترین راه حلها را انتخاب نماید.

در تعیین راه حلها باید تلاش نمایند كه در اجرای آن به خود و دیگری آسیبی نرسد. از اعضا خواسته شود راه حل خود را از چند زاویه باز نگری نمایند، بدین صورت: «اگر این كار را انجام دهیم، آن وقت... می‌شود.»

د. آزمایش راه حل انتخاب شده

در این مرحله راه حلها را به ترتیب اولویت آزمایش كرده و بعد از آزمایش راه حل، اگر به نتیجه رسیدیم كه مقصود حاصل است والا راه حل بعدی را انتخاب و آزمایش می‌كنیم و ادامه می‌دهیم تا به نتیجه برسیم. ممكن است این مرحله طولانی شود و زمان ببرد؛ اما همین كه شخص به فكر حل مشكل خود است، ارزشمند است و باید ناامید نشود.

مربی می‌تواند تجربه افرادی را كه در آزمایش راه حل موفق بوده اند به گروه اعلام نماید تا آنها هم بهره مند شوند. ممكن است یك مسئله یا مشكل از چندین مسئله دیگر ایجاد شده باشد كه باید هر كدام را جدا نمود و به ترتیب، آنها را حل كرد.

هشتم: درایت

درایت روشی است برای كار و تفكر بر روی آیات قرآن و روایات معصومین علیهم السلام.

امامان معصوم علیهم السلام شیعیان خود را زیاد تشویق و ترغیب می‌نمودند كه در آیات و روایات درایت كنند. در این زمینه علی علیه السلام می‌فرماید:

«عَلَیكُمْ بِالدّرایاتِ لا بِالرِّوایاتِ (5) ؛

بر شما لازم است به درك و فهم نه بسنده كردن به روایات.»

همچنین امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «حَدیثٌ تدریهِ خیرٌ مِنْ الفٍ تَرْویهِ (6) ؛

حدیثی كه آن را بفهمی بهتر است از هزار حدیث كه آن را روایت كنی.»

این روش، هم به رشد تفكر و شناخت كمك می‌كند و هم به نتایج مطلوبی می‌رسد.

در این روش یك آیه یا حدیث را روی تخته یا تابلو می‌نویسیم و از مخاطبان می‌خواهیم هر چه می‌توانند مطالب بیشتری در مورد آن بنویسند. باید سعی شود آیات و روایات مطابق با فهم آنها باشد. اگر در آن قیاس و تمثیل بكار برده شود، بهتر می‌تواند پاسخگو باشد و در پایان هم به كسانی كه بیشترین مطلب را نوشته باشند امتیاز بیشتری داده خواهد شد.

مثال:

1. قرآن كریم می‌فرماید: «مَثَلُ الَّذِینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِی كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَاللَّهُ یضاعِفُ لِمَنْ یشاءُ»؛ (7) «مثل كسانی كه در راه خدا انفاق می‌كنند مانند دانه‌ای است كه هفت خوشه برویاند و در هر خوشه صد دانه باشد و خداوند برای هر كه بخواهد چند برابر می‌كند.»

در ذیل این آیه بحث می‌شود كه دانه گندم باید چه مراقبتی بكند و چه مراحلی را طی كند تا به خوشه (نتیجه برسد) و این مقایسه می‌شود با كسی كه انفاق می‌كند و اینكه چگونه باید از آن انفاق مراقبت كند.

نهم: روش گفتگوی سازمان یافته

این شیوه در مسائل علمی، سیاسی، اجتماعی، دینی و... قابل طرح است.

این روش نوعی گفتگو یا مناظزه سازماندهی شده با مقررات و قوانین از پیش تعیین شده بین افراد یا گروههای با افكار مختلف و متفاوت در موضوعات گوناگون است.

اركان گفتگو

این گفتگو از اركانی تشكیل شده است:

1. گروه موافق

2. گروه مخالف

3. هیئت اجرایی

4. هیئت علمی

5. مشاهده كنندگان.

1 و 2. گروه موافق و مخالف

این گروه‌ها پس از مشخص شدن موضوع و ادعاهای هر دو گروه، با یك سخنگو حاضر می‌شوند. آنها ابتدا باید خلاصه‌ای از ادعاها و استدلالهای خود را در یك برگ به گروه اجرایی و گروه علمی و اگر نیاز داشتند، به گروه مخالف خود ارائه دهند. ارائه این خلاصه، امتیاز دارد. این گروه پس از اطلاع یافتن از مقررات و قوانین گفتگو و اطلاع از امتیازهای مثبت و منفی آن، در حضور هیئت اجرایی و علمی و مشاهده كنندگان، شروع به مناظره می‌نمایند.

3. هیئت اجرایی

هیئت اجرایی زمان گفتگو را به دو نیمه تقسیم می‌كند و زمان بندی دقیق را مورد نظر قرار می‌دهد و خروج از موضوع، خروج از زمان مقرر و برخورد غیر اخلاقی را با ثبت نمرات منفی كنترل می‌كند و در صورت نیاز تذكر می‌دهد.

4. هیئت علمی

این گروه با توجه به تخصصی كه بر موضوع گفتگو دارد، می‌تواند پس از بررسی استدلالهای منطقی،تسلط بر مطالب، ارائه منابع، مآخذ و توجه به آمار و ارقام و تمثیلها و نمونه‌ها و تعاریف صحیح و غیر صحیح و ترتیب منطقی بحث به گروههای موافق و مخالف امتیاز دهد و یا امتیاز از آنها كم كند.

امتیازهایی كه هیئت اجرایی و علمی می‌دهد، طبق جدولی است كه به دنبال می‌آید.

هیئت اجرایی و علمی می‌تواند در طول اجرا، برای هدایت صحیح گفتگو، با گرفتن وقت، برای مخالف و موافق و یا مشاهده كنندگان، تذكرات یا توضیحات لازم را بدهد.

گروههای موافق و مخالف می‌توانند به صورت گروه باشند؛ و سخنگو داشته باشند و نیز می‌توانند انفرادی شركت كنند.

هیئت اجرایی و علمی می‌تواند گروهی باشد؛ ولی یك نفر از آنها با مشورت امتیاز دهد و یك نفر پاسخگو باشد. همچنین می‌توانند به صورت انفرادی شركت كنند.

شاهدانِ گفتگو ضمن استفاده از مباحث، می‌توانند در باره همه عوامل، اظهار نظر نمایند و به عنوان ناظر، عمل كنند و به هیئتهای اجرایی و علمی و گروههای موافق و مخالف در برگه‌ای جداگانه (برگه سفید) امتیاز دهند.

شیوه اجرایی گفتگوی سازمان یافته

پس از اینكه موضوع گفتگو مشخص شد و همه اطلاع یافتند، اینك وقت عملی كردن گفتگوست.

ابتدا گروه موافق به مدت حداكثر 6 دقیقه نظرات و عقاید خود را مطرح می‌نماید و سپس گروه مخالف، دو دقیقه فرصت دارد، تا سؤال یا اشكال خود را مطرح كند و بلافاصله موافق، 4 دقیقه فرصت دارد تا پاسخ سؤالات و اشكالات را بدهد. به همین شیوه به سؤالات و پاسخهای دیگر پرداخته می‌شود تا نیمه اول كه حداكثر 25 تا 30 دقیقه است به پایان رسد.

نیمه دوم

پس از پایان یافتن زمان تعیین شده در نیمه اول، نوبت به نیمه دوم می‌رسد. در نیمه دوم، گروه مخالف، ابتدا به مدت 6 دقیقه نظرات و استدلالهای خود را بیان می‌كند و گروه موافق به مدت 2 دقیقه سؤالات و اشكالات خود را نسبت به نظرات مخالف بیان می‌نماید و او هم 4 دقیقه فرصت دارد تا به آنها پاسخ دهد.

این روش در دو نیمه ادامه می‌یابد تا یكی از طرفین سكوت كند یا قانع شود. در هر فرصت و زمان گفتگو كه یكی از طرفین بتواند دیگری را قانع كند، برنده خواهد شد. اگر هیچ كدام قانع نشدند، قضاوت اصلی به عهده مشاهده كنندگان و هیئت اجرایی و هیئت علمی است، تا با امتیازاتی كه اعلام می‌نمایند بهترین گروه معرفی شود.

مثال:

1. آیا علم می‌تواند به تنهایی سعادت بشر را تضمین كند؟

2. آیا رسانه‌ها برای انسان مفید هستند یا خیر؟

3. آیا محیط در تربیت انسان نقش عمده دارد یا اراده و تصمیم خود او؟

فرم هیئت اجرایی

- برای هیئت اجرایی 40 امتیاز در نظر گرفته شده است. (34 امتیاز جدول و 6 امتیاز خلاصه مباحثی كه هر دو گروه در اول ارائه دهند) .

- امتیازات و موضوعات با توجه به سن مخاطب و موضوع بحث و نظر مربی قابل تغییر است.

- در صورت نیاز می‌توان ستونها و پاسخها را كم یا زیاد نمود.

فرم هیئت علمی

- برای هیئت علمی 60 امتیاز در نظر گرفته شده است.

- در مقابل هر یك از محورهای ارزیابی 6 موضوع مطرح است و هر موضوع حداكثر یك امتیاز دارد، جز محور اول كه هر موضوع از آن حداكثر 4 امتیاز خواهد داشت. متناسب با كاری كه در گروه انجام می‌شود می‌توان امتیاز افراد را در جدول ثبت كرد و در نهایت امتیازات را جمع بندی نمود.

- امتیازات و موضوعات با توجه به سن مخاطب و موضوع بحث و نظر مربی قابل تغییر است.

- در صورت نیاز می‌توان ستونها و پاسخها را كم یا زیاد نمود.

دهم: روش تلفیقی

آنچه گفته شد روشهایی بود كه نوجوان به فعالیت تشویق و ترغیب شود. به نظر می‌آید بهترین روش از بین روشها؛ «روش تلفیقی‌» باشد، تا تمام آنها آزمایش شود و آن روشی كه مورد پسند فراگیران است ادامه یابد.

• پاورقــــــــــــــــــــی

1) تعلیم و تربیت اسلامی، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، 1381، ص 20.

2) وی در قرن بیستم در باره تفكر منطقی و رشد فكری كودكان مطالعات زیادی داشته است.

3) راهنمای عملی روشهای مشاركتی و فعال در فرآیند تدریس، منوچهر فضلی خانی، انتشارات نوین، 1382، ص 69.

4) بارش فكری عبارت است از «اجرای فنی كه در آن عده‌ای می‌كوشند برای یك مسئله به خصوص، با انباشتن تمام افكار و اندیشه‌هایی كه در جلسه ارائه می‌گردد، راه حلی بیابند (راهنمای عملی روشهای مشاركتی و فعال در فرایند تدریس، ص 75) .

5) بحار الانوار، علامه مجلسی، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1403 ق، ج 2، ص 160.

6) همان، ص 184.

7) بقره/ 261.