دو مشعل دار حی داور آمد                                                          به بزم انبیا روشنگر آمد

زمین از آسمان روشنتر آمد                                                          امام صادق و پیغمبر آمد

امام صادق علیه السلام در هفدهم ربیع الاول سال 83 ه. ق در مدینه چشم به جهان گشود و در سن 65 سالگی، در سال 148 ه. ق دیده از جهان فرو بست.

حضرت صادق علیه السلام در سال 114 ه. ق به امامت رسید، دوران امامت او با اواخر حكومت امویان مصادف بود كه در سال 132 ه. ق به عمر آن پایان داده شد و حكومت عباسیان آغاز گردید.

حضرت از میان خلفای اموی با افراد زیر معاصر بود:

1. هشام بن عبد الملك (105 ـ 125 ه. ق)

2. ولید بن یزید بن عبد الملك (125 ـ 126)

3. یزید بن ولید بن عبد الملك (126)

4. ابراهیم بن ولید بن عبد الملك (70 روز از سال 126)

5. مروان بن محمد مشهور به مروان حمار (126 ـ 132)

و از خلفای بنی عباس نیز با افراد ذیل هم عصر بود:

1. عبد اللّه بن محمد، مشهور به سفّاح (132 ـ 137)

2. ابو جعفر، مشهور به منصور دوانیقی (137 ـ 158)

حضرت صادق علیه السلام با توجه به فرصت پیش آمده در دوران انقراض بنی امیه و آغاز حكومت عباسیان، بیشترین بهره برداری فكری و فرهنگی را نموده و در نشر علوم گوناگون بیشترین تلاش ممكن را انجام داد و شاگردان زیادی ـ كه تعداد آنها را تا چهار هزار نفر ذكر كرده اند ـ تربیت نمود.

گذشت زمان و فاصله افتادن بین شیعیان و زمان حضور معصومان از یك سو، تهاجم فرهنگهای مختلف به جامعه تشیع از سوی دیگر، و راه یافتن برخی انحرافات و بدعتها از سوی سوم باعث شده است كه در رفتار و فرهنگ شیعیان تغییرات و تحولاتی ایجاد شود. تا آنجا كه عده‌ای نام شیعه داشتن و صرف اظهار محبّت اهل بیت علیهم السلام را باعث نجات خویش می‌دانند، هر چند گناهان زیادی مرتكب شده باشند؛ غافل از اینكه امام علیه السلام به جابر جعفی فرمود: «وَاللّهِ ما یتَقَرَّبُ إلَی اللّهِ تَبارَكَ وَتَعالی اِلاّ بِالطّاعَةِ وَما مَعَنا بَراءَةٌ مِنَ النّارِ وَلا عَلَی اللّهِ لاِءحَدٍ مِنْ حُجَّةٍ مَنْ كانَ لِلّهِ مُطیعا فَهُوَ لَنا وَلِی، وَمَنْ كانَ لِلّهِ عاصیا فَهُوَ لَنا عَدُوٌّ، وَما تَنالُ وِلایتَنا إلاّ بالعَمَلِ وَالْوَرَعِ؛ (1) سوگند به خدا [كسی] به خدا مقرّب نمی‌گردد، مگر به طاعت (و بندگی) و ما مدركی برای دوری از آتش در دست نداریم! و نه كسی به نفع خود بر خدا حجتی دارد. هر كس مطیع و فرمانبردار خدا باشد، دوست ماست. و هر كس خدا را معصیت كند، دشمن ما خواهد بود، و [بدانید كسی] به ولایت ما نمی‌رسد مگر با عمل و دوری از حرام..»

لذا ضرورت دارد كه اوصاف حقیقی و راستین شیعیان را در گفتار امام بحق ناطق، حضرت صادق علیه السلام ـ كه بر اصلاح و سازندگی شیعیان ـ سخت حساسیت و تأكید داشته است، بازخوانی كنیم تا بتوانیم خود و جامعه امروزی را با آن اوصاف مقایسه نموده و محك زنیم.

اصناف شیعیان

همیشه این گونه بوده و هست كه مدعیان شیعه بودن و ولایت مداری فراوان، ولی شیعه راستین و امامت پذیر واقعی اندك است. امام صادق علیه السلام با تبیین علائم هر یك، صفوف شیعیان راستین را از مدعیان تشیع جدا می‌سازد. در یك جا می‌فرماید: «الشّیعَةُ ثَلاثَةُ أصْنافٍ؛ صِنْفٌ یتَزَینونَ بِنا وِصِنْفٌ یسْتَأكَلُونَ بِنا وَصِنْفٌ مِنّا وَإلَینا، یأمَنُون بِأمْنِنا ویخافُونَ بِخَوْفِنا وَلَیسوا بِالبُذُرِ المُذَیعینَ وَلا بالْجُفاةِ الْمُرائینَ، إنْ غابُوا لم یفْقَدُوا وَإنْ شَهِدُوا لَمْ یؤبَه بِهِمْ أولئكَ مَصابیحُ الهُدی؛ (2) شیعه سه دسته اند؛ گروهی به وسیله ما زینت می‌یابند [و ما را وسیله عزت و آبروی خویش قرار می‌دهند] و گروهی به وسیله ما می‌خورند [و ما را وسیله درآمد زندگی دنیایی خویش قرار می‌دهند] و گروهی از ما و به سوی ما هستند، با امنیت ما آرامش می‌یابند و با ترس ما ترسانند، بذر [های كاشته شده اسرار را] پخش نمی‌كنند و در برابر جفاكاران خودنمایی ندارند، اگر پنهان باشند كسی سراغ آنها را نمی‌گیرد و اگر آشكار باشند به آنها اعتنا نمی‌شود [یعنی شهرت گریز و بی نام و نشانند. [آنها چراغهای هدایتند..»

در جای دیگر فرمود: «الشّیعةُ ثَلاثٌ؛ مُحِبٌّ واوٌّ فهُوَ مِنّا وَمُتَزَینٌ بِنا وَنَحْنُ زَینٌ لِمَنْ تَزَینَ بِنا، وَمسْتَأكِلٌ بِنا النّاسَ وَمَنِ اسْتَأكَلَ بِنا إفْتَقَرَ؛ (3) شیعه سه گروهند: دوست دار عمیق [اهل بیت] ، پس او از ماست، و [گروهی كه] به وسیله ما زینت می‌یابند و ما [نیز] زینتیم برای كسی كه به وسیله ما زینت یابد. و [گروهی كه] به وسیله ما از مردم می‌خورد [و ما را وسیله درآمد زندگی خود قرار می‌دهد] . و كسی كه به وسیله ما امرار معاش كند، فقیر می‌شود..»

البته این نكته را نیز باید متذكر شد كه همیشه شیعه نماهایی بوده اند كه با نفوذ در صف شیعیان، تلاش كرده اند با رفتار ناشایست خود، آبروی شیعیان را ببرند؛ از این رو شیعیان ژرف اندیش باید این گونه افراد را شناسایی كنند.

حضرت صادق علیه السلام نیز به این نكته توجه نموده است، آنجا كه فرمود: «یابْنَ النُّعْمان! إنّا أهْلُ بَیتٍ لا یزالُ الشَّیطانُ یدْخِلُ فینا مَنْ لَیسَ مِنّا وَلا مِنْ أهْلِ دیننا فَإذا رَفَعَهُ وَنَظَرَ إلیهِ النّاسُ أمَرَهُ الشّیطانُ فَیكَذّبُ عَلَینا وَكلّما ذَهَبَ واحِدٌ جاءَ آخَرُ؛ (4) ‌ای پسر نعمان! ما خاندانی هستیم كه همواره شیطان در میان ما فردی نفوذی داخل می‌كند كه نه از ماست و نه از اهل بیت ما، پس وقتی شیطان او را پرآوازه ساخت به طوری كه مورد توجه مردم قرار گرفت، به او فرمان می‌دهد كه بر ما دروغ بندد. و وقتی كه رفت، نفوذی دیگر می‌آید..»

اوصاف شیعیان

معروف است كه می‌گویند «الناسُ عَلی دینِ مُلوكِهم» و رعیت همیشه رنگ و بوی شاهان و رهبران خود را دارا بوده اند، شیعه نیز باید چنین باشد و رنگ و بوی امامان خویش را دارا باشند؛ به گونه‌ای كه هر كس آنها را مشاهده كند، بر امامان و مربیان آنها تحسین گوید. امام صادق علیه السلام فرمود: «مَعاشِرَ الشیعةِ! كُونوا لَنا زَینا وَلا تَكونوا عَلَینا شَینا، قولوا لِلنّاسِ حُسْنا، واحْفَظوا ألْسِنَتَكُمْ وَكُفُّوها عَنِ الفُضولِ وقَبیحِ القَوْلِ (5) ؛‌ای گروه شیعه! زینت ما باشید نه باعث ملامت و سرزنش ما، با مردم نیكو سخن بگویید، و زبانتان را حفظ كنید و آن را از زیاده روی و زشت گویی بازدارید..»

ابی اُسامة بن زید می‌گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: سلام مرا به هر كس كه پیرو ماست و به گفته‌های ما گوش می‌كند، ابلاغ كن و از طرف من بگو: «أوصیكُمْ بِتَقْوی اللّهِ عَزَّوَجَلَّ وَالْوَرَعِ فی دینِكُمْ وَالإجْتِهادِ لِلّهِ وَصِدْقِ الْحَدیث، وأداءِ الأمانَةِ وَطولِ السُّجودِ وَحُسْنِ الجَوارِ... فَإنَّ الرَّجُلَ مِنْكُمْ إذا وَرَعَ فی دینِه وَصَدَقَ الْحَدیثَ وَأدّی الأمانَةَ، وَحَسَّنَ خُلْقَهُ مَعَ النّاسِ، قیلَ: هذا جَعْفَری، فَیسُرُّنی ذلك وَیدْخُلُ عَلَی مِنْهُ السُّرورُ، وقیلَ هذا أدَبُ جعفَرٍ علیه السلام وَإذا كانَ عَلی غَیرِ ذلك دَخَلَ عَلَی بَلائُه وَقیلَ هذا أدَبُ جَعْفَرٍ؛ (6) من شما را به تقوای الهی و پرهیزكاری در دینتان، و تلاش و كوشش در راه خدا، و راستگویی و امانت داری، و سجده‌های طولانی و نیكو همسایه داری و... سفارش می‌كنم؛ زیرا هر گاه كسی از شما در دینش ورع داشته باشد و راست بگوید و امانت را رد كند و اخلاقش را با مردم نیكو گرداند، مردم می‌گویند: این «جعفری مذهب» است و این مرا شادمان می‌سازد و از بابت آن شادمان می‌شوم و می‌گویند: این است روش ادب [و تربیت] امام صادق علیه السلام، ولی اگر برخلاف این باشد، گرفتاری آن به من می‌رسد و گفته می‌شود كه این هم اثر تربیتی امام صادق علیه السلام!!»

1. تقوا و پاك بودن

امام صادق علیه السلام فرمود: «إنّ أحَقَ النّاسِ بِالوَرَعِ آلُ مُحَمّدٍ وَشیعَتُهُمْ كَی تَقْتَدی الرَّعیةُ بِهِمْ؛ (7) سزاوارترین مردم به ورع [و دوری از حرام] آل محمد علیهم السلام و شیعیان آنان هستند تا سایر مردم نیز به آنان تأسّی نمایند..»

و در جای دیگر فرمود: «كونوا دُعاةً لِلناسِ بِغَیرِ ألْسِنَتِكُمْ لِیرَوا مِنْكُمْ الْوَرَعَ وَالاجْتِهادَ وَالصّلاةَ وَالخَیرَ فَانَّ ذلك داعِیةٌ؛ (8) با رفتارتان دعوت كننده دیگران باشید تا آنان از شما پرهیزكاری و تلاش و نماز و نیكی بینند، كه این بیشتر دیگران را دعوت می‌كند..»

شیعه باید منشأ خیرات و خوبیها باشد؛ به همین جهت حضرت جعفر بن محمد علیهماالسلام می‌فرماید: «شیعَتُنا أهْلُ الهُدی وأهْلُ التُّقی وأهْلُ الخَیرِ وَأهْلُ الایمانِ وَأهْلُ الْفَتْحِ وَالظَّفر؛ (9) شیعه ما اهل هدایت و اهل تقوی و اهل نیكی و اهل ایمان و اهل پیروزی و موفقیت اند..»

2. حفظ نماز و اسرار و مواسات

امام صادق علیه السلام فرمود: «إمْتَحِنوا شیعَتَنا عِنْدَ ثَلاثٍ؛ عِنْدَ مَواقیتِ الصّلاةِ كَیفَ مُحافِظَتُهُمْ عَلَیها وَعِنْدَ أسْرارِهِمْ كَیفَ حِفْظُهُمْ لَها عَنْ عَدُوِّنا وَإلی أمْوالِهِمْ كَیفَ مُواساتُهُم لاخْوانِهِمْ؛ (10) شیعیان ما را در سه (وقت) امتحان كنید؛ در وقت نماز كه چگونه بر آن محافظت می‌كنند، در نزد اسرار آنها كه چگونه آن را از دشمنان ما حفظ می‌كنند و در نزد اموالشان كه چگونه با آن با برادران خویش همدردی می‌كنند..»

راستی انسان وقتی سفارشات امامان شیعه را در مورد نماز و غیر آن می‌بیند، احساس غرور و سربلندی می‌كند؛ ولی وقتی رفتار بعضی از شیعیان را نسبت به نماز و... می‌بیند، احساس شرمندگی و خجلت می‌كند.

3. عفت دامن و شكم

از مشكلات جامعه امروزی ما، رواج بی حیایی، چشم چرانی، بی عفّتی، اختلاس، ربا خواری و حرام خوری است. از جامعه شیعی انتظار این است كه دارای عفت و حیا، و گریزان از حرام خواری باشند.

حضرت صادق علیه السلام در این زمینه فرمود: «إنّما شیعَةُ عَلِی مَنْ عَفَّ بَطْنُهُ وَفَرْجُهُ واشْتَدَّ جِهادُهُ، وَعَمِلَ لِخالِقِه، وَرَجا ثَوابَهُ، وَخافَ عِقابَهُ، فإذا رَأیتَ أولئكَ فَاُولئكَ شیعةُ جَعْفَرٍ؛ (11) همانا شیعه علی كسی است كه عفت شكم و دامن دارد، تلاشش زیاد، و عملش برای خدا باشد، و امید ثواب از او داشته باشد و از عقابش بترسد. پس اگر چنین افرادی را دیدی آنها شیعیان جعفر (امام صادق علیه السلام) می‌باشند..»

در روایت دیگر فرمود: «وَاللّهِ ما شیعَةُ عَلی إلاّ مَنْ عَفَّ بَطْنُهُ؛ (12) به خدا سوگند شیعه علی نیست مگر كسی كه عفت شكم دارد..»

4. همرنگی با امامان علیهم السلام

از آثار مهم محبت این است كه محبّ تلاش می‌كند همرنگ با محبوب گردد. هر محبی تلاش می‌كند با پیروی از گفتار و رفتار محبوب، دل او را به دست آورد. و شیعه كه ادعای محبت اهل بیت علیهم السلام را دارد، و سنگ آنها را به حق به سینه می‌زند، باید نهایت تلاش خویش را در همرنگی و اطاعت از آنها به كار برد.

حضرت صادق علیه السلام می‌فرماید:

«لَوْ كانَ حُبُّكَ صادِقا لاََطَعْتَهُ                                                إنَّ المُحِبَّ لِمَنْ یحِبُّ مُطیعٌ؛

اگر دوستی تو صادقانه باشد، او را (محبوب و خدا را) اطاعت می‌كنی [زیرا] هر كس شخصی را دوست می‌دارد مطیع او خواهد بود..»

حضرت صادق علیه السلام در مورد صفات شیعه فرمود: «لَیسَ مِنْ شیعَتِنا مَنْ قالَ بِلِسانِهِ وَخالَفَنا فی أعْمالِنا وآثارِنا وَلكِنْ شیعَتُنا مَنْ وافَقَنا بِلِسانِهِ وَقَلْبِهِ وَاتّبَعَ آثارَنا وعَمِلَ بَأعْمالِنا أولئكَ شیعَتُنا؛ (13) از شیعیان ما نیست كسی كه به زبان [شیعه بودن را] اظهار كند و در رفتار مخالف ما و رفتار ما باشد. شیعه كسی است كه با زبان و قلبش موافق ما باشد و از آثار ما پیروی نماید و طبق رفتار ما رفتار كند. آنها شیعیان ما هستند..»

و در جای دیگر فرمود: «قَوْمٌ یزْعَمونَ أنّی إمامُهُمْ، وَاللّهِ ما أنَا لَهُمْ بِإمامٍ لَعَنَهُم اللّهُ كُلّّما سَتَرْتُ سِتْرا هَتَكوهُ، أقولُ: كذا وكذا، فَیقولون: اِنّما یعْنی كذا وكذا. اِنَّما أَنَا إمامُ مَنْ أطاعَنی؛ (14) گروهی خیال می‌كنند كه من امام آنها هستم، به خدا قسم من امام آنها نیستم، نفرین خدا بر آنها باد. [زیرا] هر گاه رازی را پنهان می‌كنم آنها آشكار می‌كنند، من می‌گویم: چنین و چنین است و آنها می‌گویند چنین و چنان اراده كرده است. همانا من امام كسی هستم كه از من پیروی كند. و همچنین فرمود: «كَذِبَ مَنْ زَعَمَ أنّهُ مِنْ شیعَتِنا وَهُو مُتمسّكٌ بِعُرْوَةِ غَیرِنا؛ (15) دروغ گفته است كسی كه می‌پندارد از شیعیان ماست ولی چنگ به ریسمان دیگران می‌زند..»

راستی اگر امام صادق7 رفتارهای برخی از شیعیان را در این زمان می‌دید چگونه فریادش بلند می‌شد و از آنها بیزاری می‌جست؟!!

این نه عشقی است برادر كه به پیشانی ماست                این نه مهری است كه تأیید مسلمانی ماست

داغ یك عمر گناهی است كه پنهان كردیم                     سجده بر دوست، نه، سجده بر شیطان كردیم

هر گناهی كرده و گفتیم خدا می‌بخشد                                     عذر آورده و گفتیم خدا می‌بخشد

بخششی هست ولی قهر و عذابی هم هست‌                   ای برادر به خدا روز حسابی هم هست

اینكه از شیعه فقط نام بدانیم بد است                           ما نمك گیر چنین لقمه بمانیم بد است

شیعه یعنی كفن سرخ بلا پوشیدن                                شیعه یعنی می‌عشقی ز خدا نوشیدن

5. همدردی با دیگران

برخی افراد در بعضی از عبادات مثل نماز و دعا نمره قابل قبولی دارند، ولی در مسائل مالی و انفاق به دیگران، رفت و آمد و... نقص دارند. این افراد قطعا بدانند كه در شیعه بودن آنان نقص است. شیعه مانند امامان خود اهل انفاق و همدردی با دیگران است، امام صادق علیه السلام در این زمینه می‌فرماید: «یابْنَ جُنْدَب! إنَّما شیعَتُنا یعْرَفونَ بِخِصالٍ شَتّی: بِالسّخاءِ وَالْبَذْلِ لِلاِْخْوانِ، وَبِأنْ یصَلّوا الْخَمْسِینَ لَیلاً وَنَهارا، شیعَتُنا لا یهِرّونَ هَریرَ الْكَلْب، وَلا یطْمعونَ طَمَعَ الْغُرابِ، وَلایجاوِرون لَنا عَدُوّا، وَلایسْألونَ لَنا مُبْغِضا وَلَو ماتوا جُوعا...؛ (16) ‌ای پسر جُندب! به راستی شیعیان ما با ویژگیهایی شناخته می‌شوند: با بذل و بخشش به برادران و با گزاردن پنجاه ركعت نماز [واجب و مستحب] در شبانه روز؛ شیعیان ما چون سگ زوزه نمی‌كشند، و چون كلاغ طمع كار نباشند، با دشمن ما همجوار [و همراه] نشوند، درخواست كمك از كسی كه كینه ما را در دل دارد نكنند، گرچه از گرسنگی بمیرند..»

در روایت دیگری می‌خوانیم كه وقتی یكی از شیعیان، از گروهی از شیعیان در نزد امام صادق علیه السلام تعریف و تمجید نمود و آنها را پاك و پاكیزه خواند، حضرت فرمود: «كَیفَ عِیادَةُ أغْنیائِهم لِفُقَرائِهم؟ قال: قَلیلَةٌ، قال: وَكَیفَ مُشاهَدَةُ أغْنیائِهِمْ لِفُقَرائِهِم؟ قال: قَلیلَةٌ، قال: فَكَیفَ صِلَةُ أغْنیائِهِمْ لِفُقَرائِهِمْ فی ذاتِ أیدیهِمْ؟ فقال: إنّكَ لَتَذْكُرُ أخْلاقا قَلَّ ما هی عِنْدَنا، قال: فقَالَ: فَكَیفَ تَزْعُمُ هؤلاءِ أنّهُمْ شیعَةٌ؟!؛ (17) عیادت ثروتمندانشان از فقرایشان چگونه است؟ عرض كرد: كم است. فرمود: دیدن (و سر زدن) ثروتمندانشان از فقرای آنها چگونه است؟ عرض كرد: اندك است. فرمود: كمك نمودن ثروتمندانشان نسبت به فقرای آنها چگونه است؟ عرض كرد: شما اخلاقی را بیان می‌كنید كه نزد ما كم است. فرمود: پس چگونه آنها خود را شیعه می‌پندارند..»

اوصاف راستین شیعه بیش از آن است كه در یك مقاله بگنجد. آنچه بیان شد، مهم‌ترین اوصاف و ویژگیهای شیعیان بود. (18) جامعه امروزی تشیع با خواسته امامان و آنچه از اوصاف شیعیان در كلام آن امامان بزرگوار مخصوصا رئیس مكتب جعفری، حضرت صادق علیه السلام آمده است، فاصله زیادی دارد. سخن را با شعری به مناسبت میلاد با سعادت پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و امام صادق علیه السلام به پایان می‌بریم:

امشب كه صفا با دل و جان همراه است                                  هنگام طلوع آفتاب و ماه است

هم جشن ولادت امام صادق                                                هم عید محمد بن عبد اللّه است

پی‌نوشــــــــــــــــــــت:

1. اصول كافی، ج2، ص 74، ح3.

2. محسن فیض كاشانی، المحجّة البیضاء، ج4، ص356.

3. صدوق، خصال، ص 103، ح61؛ منتخب میزان الحكمة، ص 286، روایت3433.

4. تحف العقول، انتشارات آل علی علیهم السلام، ص554.

5. امالی صدوق، ص 327، ح17؛ مشكوة الانوار، ص 173؛ منتخب میزان الحكمة، ص239.

6. حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج 8، ص389، ح2.

7. شیخ عباس قمی، سفینة البحار، ج2، ص643.

8. اصول كافی، ج2، ص78، ح14؛ سفینة البحار، ج2، ص643.

9. الكافی، ج2، ص233؛ المحجّة البیضاء، ج4، ص353.

10. بحار الانوار، ج 83، ص22؛ جامع احادیث شیعه، ج4، ص58.

11. الكافی، ج2، ص233، ح9.

12. صدوق، صفات الشیعة، ص49.

13. حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج11، ص196؛ بحار الانوار، ج68، ص164.

14. همان، ح13، وج2، ص80، ح76؛ منتخب میزان الحكمة، ص285.

15. صفات الشیعة، ص45.

16. تحف العقول، ص540.

17. الكافی، ج2، ص173، ح10؛ منتخب میزان الحكمة، ص 286.

18. برای آگاهی بیشتر به منابع ویژه؛ مثل كتاب صفات الشیعة، تألیف شیخ صدوق، با تحقیق مؤسّسة الامام المهدی علیه السلام؛ أهل البیت فی الكتاب والسنّة، تألیف محمدی الری شهری، نشر دارالحدیث؛ بحار الانوار، ج68، باب 19، «صفات الشیعة»، و میزان الحكمة، واژه شیعه مراجعه شود.