یکی از فرصتهای بزرگ سالانه، شب قدر است؛ شبی که بهتر از هزار ماه بوده، انسان در آن میتواند ره صد ساله را یک شبه بپیماید؛ اما همچنان که امیر المؤمنین علیعلیهالسلام میفرماید: فرصت گذراست و باید آن را غنیمت شمرد: «الفُرْصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ، فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَیْر؛ (1) فرصت مانند حركت ابـر، میگذرد. پس فرصتهای نیكو را دریابید.» و بدون شناخت، اغتنام فرصت ممکن نیست. پس نخست برخی از امتیازات شب قدر و سپس آداب و راهکارهای استفاده از آن را بیان میكنیم. به امید آنکه گامی کوچک در مسیر شناخت راههای اغتنام این فرصت برداشته باشیم.
امتیازات شب قدر
شب مبارک قدر امتیازات زیادی دارد که بعضی از آنها به قرار زیرند:
1. قلب ماه رمضان
از امام صادقعلیهالسلام نقل شده است که فرمود: «إنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتَابِ اللهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْاَرْضِ، فَغُرَّةُ الشُّهُورِ شَهْرُ اللهِ عَزَّ ذِکْرُهُ وَهُوَ شَهْرُ رَمَضَانَ وَقَلْبُ شَهْرِ رَمَضَانَ لَیْلَةُ الْقَدْرِ وَ...؛ (2) همانا تعداد ماهها نزد خداوند در کتاب خدا روزی که آسمانها و زمین را خلق کرد، دوازده ماه است و اول آن ماه خدا كه ذكرش عزیز است میباشد و آن ماه رمضان است و قلب این ماه شب قدر است.»
2. بهتر از هزار ماه
قرآن كریم میفرماید: «لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ اَلْفِ شَهْرٍ»؛ (3) «شب قدر، بهتر از هزار ماه است.»
در تفسیر چگونگی برتری شب قدر روایاتی مختلف و نظراتی گوناگون ارائه شده است که برخی از آنها به قرار زیرند:
الف. ارزش عبادت در آن شب از ارزش عبادت در طول هزار ماهی که شب قدر در آن نباشد، بیشتر است. علامه طباطبایی در تأیید این نظر میفرماید:
«مناسب با غرض قرآن هم همین معنا است؛ چون همة عنایت قرآن در این است که مردم را به خدا نزدیک و آنها را به وسیله عبادت زنده کند و زندهداری آن شب با عبادت، بهتر از عبادت هزار ماه است. ممکن است همین معنا را از آیه سوره دخان نیز استفاده کرد؛ چون در آنجا شب قدر را پربرکت خوانده و فرموده است: «إنَّا اَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُبَارَکَةٍ» (4)؛ (5) «ما قرآن را در شب مباركی نازل كردیم.»
روایات زیادی نیز مؤید این معنا هستند، از جمله: از حمران نقل شده است که گفت: از امام باقرعلیهالسلام در مورد قول خداوند متعال که فرموده است: «شب قدر از هزار ماه برتر است» پرسیدم که منظور از آن چیست؟ حضرت در جواب فرمود: «الْعَمَلُ الصَّالِحُ فِیهَا مَنِ الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ اَنْوَاعِ الْخَیْرِ خَیْرٌ مِنَ الْعَمَلِ فِی اَلْفِ شَهْرٍ لَیْسَ فِیهَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ وَلَوْ لَا مَا یُضَاعِفُ اللهُ تَبَارَکَ وَتَعَالَی لِلْمُؤْمِنِینَ، مَا بَلَغُوا وَلَکِنَّ اللهَ یُضَاعِفُ لَهُمُ الْحَسَنَاتِ بِحُبِّنَا؛ (6) عمل نیک اعم از نماز و زکات و انواع خوبی در آن شب، از عمل در هزار ماهی که در آن شب قدر نباشد، برتر است. و اگر خداوند متعال برای مؤمنان این اعمال را چندین برابر نمیکرد، آنها به آن نمیرسیدند؛ ولی خداوند تعالی به واسطه محبت ما حسنات را برای آنها چندین برابر میکند.»
ب. شب قدر از هزار ماه حکومت بنی امیه بهتر است. برخی دیگر از روایات هم این مطلب را تأیید میکنند که از جمله آنها روایت زیر است:
از امام صادقعلیهالسلام روایت شده است: «رَاَی رَسُولُ اللهِصلیاللهعلیهوآله فِی مَنَامِهِ بَنِی اُمَیَّةَ یَصْعَدُونَ عَلَی مِنْبَرِهِ مِنْ بَعْدِهِ وَیُضِلُّونَ النَّاسَ عَنِ الصِّرَاطِ الْقَهْقَرَی، فَاَصْبَحَ کَئِیباً حَزِیناً. قَالَ: فَهَبَطَ عَلَیْهِ جَبْرِئِیلُعلیهالسلام فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللهِ! مَا لِی اَرَاکَ کَئِیباً حَزِیناً؟ قَالَ: یَا جَبْرِئِیلُ! اِنِّی رَاَیْتُ بَنِی اُمَیَّةَ فِی لَیْلَتِی هَذِهِ یَصْعَدُونَ مِنْبَرِی مِنْ بَعْدِی وَیُضِلُّونَ النَّاسَ عَنِ الصِّرَاطِ الْقَهْقَرَی. فَقَالَ: وَالَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ نَبِیّاً اِنَّ هَذَا شَیْءٌ مَا اطَّلَعْتُ عَلَیْهِ. فَعَرَجَ اِلَی السَّمَاءِ، فَلَمْ یَلْبَثْ اَنْ نَزَلَ عَلَیْهِ بِآیٍ مِنَ الْقُرْآنِ یُؤْنِسُهُ بِهَا. قَالَ: «اَ فَرَاَیْتَ اِنْ مَتَّعْنَاهُمْ سِنِینَ، ثُمَّ جَاءَهُمْ مَا کَانُوا یُوعَدُونَ، مَا اَغْنَی عَنْهُمْ مَا کَانُوا یُمَتَّعُونَ» وَاَنْزَلَ عَلَیْهِ «اِنَّا اَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَمَا اَدْرَاکَ مَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ، لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ اَلْفِ شَهْرٍ» جَعَلَ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ لَیْلَةَ الْقَدْرِ لِنَبِیِّهِصلیاللهعلیهوآله خَیْراً مِنْ اَلْفِ شَهْرِ مُلْکِ بَنِی اُمَیَّةَ؛ (7) پیامبر اکرمصلیاللهعلیهوآله در خواب دید که بعد از وی، بنی امیه از منبرش بالا میروند و مردم را از راه راست به قهقرا و انحراف، گمراه میکنند. این خواب، حضرت را ناراحت و غمگین کرد. امامعلیهالسلام فرمود: سپس جبرئیلعلیهالسلام نازل شد و از حضرت پرسید:ای پیامبر خدا! چه شده است که شما را ناراحت و غمگین میبینم؟ حضرت فرمود: من امشب بنی امیه را در خواب دیدم که بعد از من از منبر بالا میروند و مردم را از راه راست به قهقرا منحرف میکنند. جبرئیلعلیهالسلام گفت: قسم به آنکه تو را به شایستگی به پیامبری برگزید، از این ماجرا اطلاعی ندارم. پس به آسمان رفت و بعد از اندکی آیاتی از قرآن را بر وی نازل کرد تا با آنها آرام شود. عرض کرد: «مگر ندانی که اگر سالها نعمتشان دهیم، آنگاه عذاب موعود به آنها رسد، نعمتی که داشتهاند برایشان چارهای نمیسازد؟» (8) و بر وی آیات «ما این قرآن عظیم الشأن را در شب قدر نازل کردیم، و تو چه میدانی شب قدر چیست؟ شب قدر (در مقام و مرتبه) از هزار ماه بهتر و بالاتر است.» (9) را نازل نمود. خداوند تعالی شب قدر را برای پیامبرش بهتر از هزار ماه حکومت بنی امیه قرار داد.»
3. ابتدای سال
امام صادقعلیهالسلام فرمود: «رَأسُ السَّنَةِ لَیْلَةُ الْقَدْرِ، یُکْتَبُ فِیهَا مَا یَکُونُ مِنَ السَّنَةِ اِلَی السَّنَةِ؛ (10) اول سال، شب قدر است که در آن شب هر چه در یك سال اتفاق میافتد، نوشته میشود.»
ناگفته نماند که منظور از اول سال در اینجا سالهای عرفی مثل سال شمسی، میلادی یا قمری که معیار روابط عرفی هستند، نیست؛ بلکه چنانکه از روایت هم برمیآید، منظور، سال تقدیر است و در آن شب، امور یک سال مقدر میشود.
4. شب نزول قرآن
بزرگترین اتفاق شب قدر، نزول قرآن کریم در این شب مبارک است: «اِنَّا اَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ»؛ (11) «همانا ما قرآن را در شب قدر فرو فرستادیم.» قرآنی که حاوی بزرگترین نیاز و گمشده بشر؛ یعنی هدایت است: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی اُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَی وَالْفُرْقَان»؛ (12) «ماه رمضان، که در آن برای راهنمایی مردم و بیان راه روشن هدایت و جدا ساختن حق از باطل، قرآن نازل شده است.» در چنین شبی خداوند رحمان به بندگانش هدیهای داد که تا ابد برایش نظیری نیست و همگان از آوردن همانندش عاجزند: «وَاِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَی عَبْدِنَا فَأتُوا بِسُورَةٍ مِّنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَکُمْ مِّنْ دُونِ اللهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِین فَاِنْ لَّمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ اُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ»؛ (13) «و اگر در آنچه بر بنده خویش نازل کردهایم در تردید هستید، سورهای همانند آن بیاورید و جز خدای همه حاضرانتان را فراخوانید اگر راست میگویید. و هر گاه چنین نکردید - که هرگز نتوانید کرد - پس بترسید از آتشی که برای کافران مهیّا شده و هیزم آن مردمان و سنگها هستند.»
در این شب فرخنده، خداوند به خاطر رحمت بیمنتهایش برای هدایت انسانها کتابی فرو فرستاد که تمام نیازهای بشر در مورد هدایت را برآورده کند و نوری را فرا روی او نهاد که تا سر منزل مقصود او را راهبر باشد. اگر هدایت الهی به واسطه وحی نبود، انسان ضعیف نه تنها برنامهای برای آخرت خویش نداشت؛ بلکه از اداره زندگی دنیوی نیز عاجز میماند و در مقابل ناملایمات آن از میان میرفت؛ چرا که قوای ادراکی او بیپرتو نور هدایت راه به جایی نداشت. انسان معاصر هم بدون هدایت قرآن جز حیوانیت چیزی نمیفهمید و در مقابل طوفان جاهلیت نو خود را میباخت و در منجلاب خودبینی غرق میشد؛ چنانکه در این طوفان سهمگین تنها کسانی نجات یافتهاند که سوار کشتی وحی و قرآن گشته، به طناب محکم الهی چنگ زدهاند.
5. شب تقدیر امور
در شب قدر امور سال بعد، اعم از تولد، مرگ، ارزاق و غیره مقدر میشوند:
حمران از امام باقرعلیهالسلام در مورد این آیه كه میفرماید: «در آن شب هر امر محكمی تقسیم میشود، پرسش كرد» و امام در جوابش فرمود: «یقَدِّرُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ کُلُّ شَیْءٍ یَکُونُ فِی تِلْکَ السَّنَةِ اِلَی مِثْلِهَا مِنْ قَابِلٍ خَیْرٍ وَشَرٍّ وَطَاعَةٍ وَمَعْصِیَةٍ وَمَوْلُودٍ وَاَجَلٍ اَوْ رِزْقٍ فَمَا قُدِّرَ فِی تِلْکَ السَّنَةِ وَقُضِیَ فَهُوَ الْمَحْتُومُ وَلِلَّهِ عَزَّ وَجَلَّ فِیهِ الْمَشِیئَةُ؛ (14) در شب قدر هر چه در سال آینده تا شب قدر دیگر از خوبی و بدی و اطاعت و عصیان و زایش و مرگ و رزق اتفاق میافتد، مقدر میشود و هر آنچه در آن سال مقدر و حکم شود، حتمی است و خدای عزّ و جلّ در آن اختیار دارد.»
6. نازل شدن تفسیر امور بر ولی امر
در این شب فرشتگان از آسمان بر زمین فرو میآیند و احکام سال بعد را بر ولیّ امر ابلاغ میکنند.
امام باقرعلیهالسلام میفرماید: «اِنَّهُ لَیَنْزِلُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ اِلَی وَلِیِّ الْاَمْرِ تَفْسِیرُ الْاُمُورِ سَنَةً سَنَةً یُؤْمَرُ فِیهَا فِی اَمْرِ نَفْسِهِ بِکَذَا وَکَذَا وَفِی اَمْرِ النَّاسِ بِکَذَا وَکَذَا...؛ (15) در شب قدر تفسیر امور سال به سال بر ولیّ امر نازل میشود و در آن ولی امر مأمور میشود که در کار مربوط به خودش چنین و چنان و در کارهای مربوط به دیگران چنین و چنان کند.»
7. زنجیر شدن شیاطین
در شب قدر شیاطین زنجیر میشوند و نمیتوانند انسانها را فریب دهند و با ایجاد دیوانگی و مرض و اسباب دیگر فساد در آنها، مانع سعادت آنها شوند.
پیامبر اكرمصلیاللهعلیهوآله میفرماید: «اِنَّ الشَّیْطَانَ لَا یخْرُجُ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ حَتَّی یُضِیءَ فَجْرُهَا وَلَا یَسْتَطِیعُ فِیهَا عَلَی اَحَدٍ بِخَبَلٍ اَوْ دَاءٍ اَوْ ضَرْبٍ مِنْ ضَرُوبِ الْفَسَادِ وَلَا یَنْفَذُ فِیهِ سَحَرُ سَاحِرٍ؛ (16) همانا شیطان در این شب (شب قدر) تا هنگام طلوع سپیده خارج نمیشود و در این شب نمیتواند با دیوانگی و مرض و دیگر اقسام فساد مانع انسانها بشود و جادوی جادودگری در آن اثر نمیکند.»
آیه شریفه «سَلَامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ»؛ (17) «این شب رحمت و سلامت و تهنیت است تا صبحگاه.» هم این مطلب را تأیید میکند.
نکتهای که در اینجا توجه به آن لازم است، اینکه: فریب شیطان جایی معنا دارد که انسان خود در پی گناه نباشد. شیطان کسانی را فریب میدهد که به دنبال اطاعت خدای تعالی هستند. او قسم خورده است که انسانها را از صراط مستقیم برگرداند «قَالَ فَبِمَا اَغْوَیْتَنِی لَاَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمِ»؛ (18) «گفت:حال که مرا نومید ساختهای، من هم ایشان را از راه راست تو منحرف میکنم.» و لذا کسی که در صراط مستقیم نیست، در موردش برگرداندن و فریب دادن معنا ندارد. بنابراین، زنجیر شدن شیطان در شب قدر مانع گناه مؤمنینی میشود که در اوقات دیگر در معرض فریب او هستند؛ نه آنهایی که خود در گناه غوطهورند.
8. شب بخشیده شدن گناهان
در شب قدر گناهان گذشته به بهانههای مختلف آمرزیده میشود.
پیامبر اكرمصلیاللهعلیهوآله فرمود: «مَنْ قَامَ لَیْلَةَ الْقَدْرِ اِیمَاناً وَاحْتِسَاباً غَفَرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ؛ (19) هر کس در شب قدر از روی ایمان و با اخلاص شب زندهداری کند، خدای متعال گناهان گذشتهاش را میبخشاید.»
امام صادقِعلیهالسلام فرمود: «اِذَا کَانَ لَیْلَةُ الْقَدْرِ «وَفِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ امْرٍ حَکِیمٍ» نَادَی مُنَادٍ تِلْکَ اللَّیْلَةَ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ اِنَّ اللهَ تَعَالَی قَدْ غَفَرَ لِمَنْ اَتَی قَبْرَ الْحُسَیْنِعلیهالسلام فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ؛ (20) وقتی شب قدر شد، که در آن هر امر محکمی جدا میشود، در آن شب منادی از درون عرش ندا میکند که: همانا خداوند متعال کسی را که در این شب کنار قبر حسینعلیهالسلام بیاید، بدون شک میبخشد.»
آداب شب قدر
پس از شناخت شمهای از امتیازات شب قدر، باید برای استفاده از این فرصت گرانقدر برنامهای ریخت؛ چرا که این امر نیازمند دقت و شناخت است و علاوه بر این که باید از لحظه لحظه آن استفاده نمود، در نحوه استفاده از آن نیز دقت کافی لازم است. خصوصیات این شب گرانقدر ما را به نحوه استفاده از آن راهنمایی میکند. با استفاده از این خصوصیات و روایاتی که از اهل بیت علیهمالسلام رسیده است و با توجه به توصیههای علمای بزرگ، برنامههای زیر برای شب قدر پیشنهاد میشود:
الف. تفکر
یکی از مهمترین کارهایی که با انجام آن میتوان از شب قدر استفاده کرد، «تفکر» است و مناسب است که در این شب، وقتی به آن اختصاص داده شود. عارف کامل میرزا جواد آقا ملکی تبریزیرحمهالله میفرماید:
«بعد از تعیین وقت ذکر، وقت مناسبی را که در آن خواب آلود یا سیر یا گرسنه نبوده و موانع دیگری نیز نداشته باشد، باید برای تفکر معین کند.» (21)
دین مبین اسلام به تفکر اهمیت زیادی داده است، تا آنجا که در روایتی «لحظهای تفکر بهتر از عبادت و شب زندهداری یک شب» و در روایت دیگر «بهتر از عبادت یک سال» خوانده شده است. به عنوان نمونه:
راوی گوید: از امام صادقعلیهالسلام در مورد روایتی که مردم از پیامبر اکرمصلیاللهعلیهوآله نقل میکنند که لحظهای تفکر بهتر از عبادت یک شب است، پرسیدم: انسان چگونه تفکر کند؟ فرمود: «یَمُرُّ بِالْخَرِبَةِ اَوْ بِالدَّارِ فَیَقُولُ: اَیْنَ سَاکِنُوکِ؟ اَیْنَ بَانُوکِ؟ مَا بَالُکِ لَا تَتَکَلَّمِینَ؟؛ (22) از کنار یک خرابه یا خانهای عبور کند و بگوید: ساکنینت کجایند؟ بانیانت کجایند؟ چرا حرف نمیزنی؟»
در روایت دیگری امام صادقعلیهالسلام میفرماید:
«تَفَکُّرُ سَاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ [قَالَ اللهُ] «اِنَّمَا یَتَذَکَّرُ اُولُوا الْاَلْبَابِ»؛ (23) لحظهای تفکر بهتر از عبادت یک سال است. [خدای متعال فرمود:] فقط انسانهای صاحب مغز متذکر میشوند.»
موضوعات تفکر
موضوعات زیادی برای تفکر مفید وجود دارند؛ تفکری که به حرکتی رو به جلو بیانجامد و انسان متفکر را گامی به پیش برد. تفکر در صفات و کمالات الهی و ضعفها و نقصهای خود، هدف از خلقت هستی و انسان، معاد و مسیر نهایی انسان و... میتواند انسان را متوجه وظیفه خود کند و او را به هدف خلقت و عبودیت خدای متعال نزدیک کند. در قرآن کریم در آیات متعددی به موضوعات تفکر اشاره شده است که برخی از آنها به قرار زیرند:
1. تفکر در خلقت آسمانها و زمین
خدای متعال در آیات متعددی انسانها را به تفکر در خلقت آسمانها و زمین فرا میخواند که از آن جمله است:
«إنَّ فِِی خَلقِ السَّمَاوَاتِ وَالأرضِ وَاختِلاَفِ اللَّیلِ وَالنَّهَارِ لَآیَاتٍ لِأُولِِی الألبَاب الَّذِینَ یَذکُرُونَ اللهَ قِیَاماً وَقُعُوداً وَعَلَی جُنُوبِهِم وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلقِ السَّمَاوَاتِ وَالأرضِ رَبَّنَا مَا خَلَقتَ هَذَا بَاطِلاً سُبحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ». (24) «هر آینه در آفرینش آسمانها و زمین و آمد و شد شب و روز، خردمندان را عبرتهاست. آنان که خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو خفته، یاد میکنند و در آفرینش آسمانها و زمین میاندیشند:ای پروردگار ما! این جهان را به بیهوده نیافریدهای، تو منزهی، ما را از عذاب آتش بازدار.»
بنابر این آیة شریفه، انسانهای صاحب مغز (اولوا الالباب) کسانی هستند که همواره به یاد خدا بوده، در خلقت آسمانها و زمین تفکر میکنند و از آن به هدفداری خلقت پی برده و به فکر آخرت خویش افتاده، به رحمت الهی متوسل میشوند و از عذاب اخروی به خدا پناه میبرند.
2. تفکر در خلقت زنبور عسل و ثمرة آن
در یکی از این آیات شریفه، زنبور را ذکر میکند و میفرماید:
«ثُمَّ كُلِی مِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً یَخرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُختَلِفٌ ألوَانُهُ فِیهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ إنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَۀً لِقَومٍ یَتَفَکَّرُونَ»؛ (25) «آن گاه از هر ثمرهای بخور و فرمانبردار به راه پروردگارت برو. از شکم او شرابی رنگارنگ بیرون میآید که شفای مردم در آن است. و صاحبان اندیشه را در این عبرتی است.»
زنبور عسل یکی از مخلوقات عجیب خدای متعال و دارای زندگی اجتماعی هماهنگ و سازمانیافتهای است که بهطور غریزی اداره میشود. او با دقت زیاد گلهایی را که مناسب است برای تغذیه انتخاب میکند و بنابر این آیه شریفه محصولی را تولید میکند که شفای بسیاری از دردها و بیماریهای انسان در آن است. تفکر در این حیوان کوچک و نحوه خلقت و کارهایی که بهطور منظم انجام میدهد، انسان را به عظمت خالق یکتا و هدف از آفرینش این حشره عجیب میرساند.
3. تفکر در مرگ
«اَللهُ یَتَوَفَّی الأنفُسَ حِینَ مَوتِهَا وَالَّتِِی لَم تَمُت فِی مَنَامِهَا فَیُمسِکُ الَّتِی قَضی عَلَیهَا المَوتَ وَیُرسِلُ الأُخرَی إِلَی أجَلٍ مُسَمًّی إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِقَومٍ یَتَفَکَّرُونَ»؛ (26) «خدا جانها را به هنگام مردنشان میگیرد، و نیز جان کسانی را که در خواب خود نمردهاند. جانهایی را که حکم مرگ بر آنها رانده شده نگه میدارد و دیگران را تا زمانی که معین است باز میفرستد. در این عبرتهاست برای آنهایی که میاندیشند.»
در این آیه شریفه خداوند متعال کیفیت مرگ و جدا شدن روح از بدن را یادآوری کرده و مرگ را مانند خواب معرفی میکند که در هر دو، روح از بدن جدا میشود، با این تفاوت که در خواب، روح هنگام بیدار شدن به بدن برمیگردد؛ ولی در مرگ، روح به بدن برنمیگردد. جدایی روح از بدن و بقای آن بعد از فنای جسم نشانگر غیرمادی و مجرد بودن آن است. تفکر در مرگ، انسان را به قدرت و حکمت خدای متعال و همچنین معاد خویش راهنمایی میکند؛ لذا خدای متعال در این آیه ما را به تفکر درباره آن فرا میýخواند.
ب. فعالیت علمی
یکی دیگر از برنامههایی که برای استفاده از شب قدر مهم بوده و علمای بزرگ نیز بر آن تأکید کردهاند، مذاکره و فعالیت علمی اعم از: تعلیم، تعلم، نوشتن، مطالعه و مباحثه در آن است و چه نیکوست که در آن شب ساعتی به این امر اختصاص داده شود.
شیخ صدوقرحمهالله میفرماید:
«هر کس این دو شب (شبهای بیست و یکم و بیست و سوم ماه مبارک رمضان) را با مذاکره علمی شب زندهداری کند، بهتر است.» (27)
دانشمندان اسلامی خود نیز به این امر ملتزم بودهاند. به عنوان مثال علامه طباطباییرحمهالله در پایان تفسیر شریف «المیزان» مینویسد:
«کتاب تمام شد و حمد مخصوص خداست و فراغ از تألیف آن در شب مبارک قدر بیست و سوم ماه رمضان سال هزار و سیصد و نود و دو هجری اتفاق افتاد.» (28) و صاحب جواهررحمهالله نیز در آخر کتاب دیات «جواهر الکلام» مینویسد:
«کتاب جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان سال هزار و دویست و پنجاه و چهار هجری تمام شد؛ شب قدری که تقدیر خدای متعال بر آن بود که بر ما تفضل کند که آن کتاب را تمام کنیم.» (29)
اهمیت علمآموزی
اسلام به تعلیم و تعلم اهمیت زیادی داده است، تا آنجایی که آن را بالاترین عبادت میخواند. روایتهای زیر گویای این مطلب هستند:
«عَن أبِی ذَرٍّ قَالَ النَّبِیُّصلیاللهعلیهوآله: الجُلُوسُ سَاعَةً عِندَ مُذَاکَرَةِ العِلمِ أحَبُّ إلَی اللهِ مِن قِیَامِ ألفِ لَیلَۀٍ یُصَلَّی فِی کُلِّ لَیلَةٍ ألفُ رَکعَةٍ وَالجُلُوسُ سَاعَةً عِندَ مُذَاکَرَةٍ العِلمِ أحَبُّ إلَی اللهِ مِن ألفِ غَزوَةٍ وَقِرَاءَةِ القُرآنِ کُلِّهِ. قَالَ: یَا رَسُولَ اللهِ! مُذَاکَرَةُ العِلمِ سَاعَةً خَیرٌ مِن قِرَاءَةِ القُرآنِ کُلِّهِ؟ فَقَالَ رَسُولُ اللهِصلیاللهعلیهوآله: یَا اَبَا ذَرٍّ! الجُلُوسُ سَاعَةً عِندَ مُذَاکَرَةِ العِلمِ أحَبُّ إلَی اللهِ تَعَالَی مِن قِرَاءَةِ القُرآنِ کُلِّهِ اثنَا عَشَرَ ألفَ مَرَّةٍ عَلَیکُم بِمُذَاکَرَةِ العِلمِ فإنَّ بِالْعِلْمِ تَعرِفُونَ الْحَلاَلَ مِنَ الْحَرَامِ یَا بَا ذَرٍّ! الجُلُوسُ سَاعَةً عِندَ مُذَاکَرَةِ الْعِلْمِ خَیرٌ لَکَ مِن عِبَادَةِ سَنَةٍ صِیَامٍ نَهَارُهَا وَقِیَامٍ لَیْلُهَا؛ (30)
از جناب ابوذررضیاللهعنه روایت شده است که گفت: پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله فرمود: ساعتی اندک در جلسه گفتگوی علمی نشستن نزد خدای متعال از شب زندهداری هزار شب که در هر یک از آنها هزار رکعت نماز خوانده شود، دوستداشتنیتر است و ساعتی اندک در جلسه گفتگوی علمی نشستن نزد خدای متعال از هزار غزوه (31) و قرائت همه قرآن دوستداشتنیتر است. ابوذر عرض کرد:ای پیامبر خدا! ساعتی گفتگوی علمی بهتر از قرائت کلّ قرآن است؟ پیامبر اکرمصلیاللهعلیهوآله فرمود:ای ابوذر! ساعتی در مجلس علمی نشستن نزد خدای متعال از دوازده هزار مرتبه قرائت همه قرآن دوستداشتنیتر است. بر شما باد گفتگوی علمی؛ چون با علم است که حلال را از حرام تشخیص میدهید.ای ابوذر! ساعتی در جلسه علمی نشستن برای تو بهتر از عبادت یک سالی است که روزهایش را روزه و شبهایش را در حال نماز باشی.»
و در روایتی پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله میفرماید:
«مَن زَارَ عَالِماً فَکَأنَّمَا زَارَنِی وَمَن صَافَحَ عَالِماً فَکَأنَّمَا صَافَحَنِی وَمَن جَالَسَ عَالِماً فَکَأنَّمَا جَالَسَنِی وَمَن جَالَسَنِی فِی الدُّنیَا أجلِسُهُ مَعِی یَومَ القِیَامَةِ فَإذَا جَاءَ المَوتُ یَطلُبُ صَاحِبَ العِلمِ وَهَوَ یَطلُبُ العِلمَ مَاتَ شَهِیداً وَمَن أرَادَ رِضَائِی فَلیُکرِم صَدِیقِی. قَالُوا: یَا رَسُولَ اللهِ مَن صَدِیقُکَ؟ قَالَ: صَدِیقِی طَالِبُ العِلمِ وَهُوَ أحَبُّ إلَیَّ مِنَ المَلاَئِکَةِ وَمَن أکرَمَهُ فَقَد أکرَمَنِی وَمَن أکرَمَنِی فَقَد أکرَمَ اللهَ وَمَن أکرَمَ اللهَ فَلَهُ الجَنَّةُ فَإنَّهُ لَیسَ شَیءٌ أحَبَّ إلَی اللهِ عَزَّ وَجَلَّ مِن هَذَا العِلمِ وَمَذَاکِرَةُ العِلمِ سَاعَةً أحَبُّ إلَی اللهِ عَزَّ وَجَلَّ مِن عِبَادَةِ عَشَرَةِ ألفِ سَنَةٍ وَطُوبَی لِطَالِبِ العِلمِ یَومَ القِیَامَةِ؛ (32) هر که عالمی را زیارت کند، گو اینکه مرا زیارت نموده است و هر که با عالمی دست دهد، گویا با من دست داده است و هر که با عالمی همنشین شود، گو اینکه با من همنشین شده و هر که با من همنشین شود، روز قیامت او را به همراه خود مینشانم. وقتی مرگ سراغ صاحب علمی بیاید، در حالی که به دنبال علم است، به عنوان شهید میمیرد و هر که خشنودی مرا بخواهد، باید دوست مرا عزیز بدارد. گفتند:ای پیامبر خدا! دوست تو کیست؟ فرمود: دوست من طالب علم است و او برای من از فرشتگان دوستداشتنیتر است و هر که به او احترام گذارد، به من احترام نهاده و هر که به من احترام گذارد، به خدا احترام نهاده است و هر که به خدا احترام گذارد، بهشت از آن اوست؛ چون چیزی برای خدا دوستداشتنیتر از این علم نیست و ساعتی گفتگوی علمی نزد خدای عزَّ وجلَّ از عبادت ده هزار سال دوستداشتنیتر است و خوشا به حال طالب علم در روز قیامت.»
ج. برنامهریزی
سومین برنامه در شب قدر که توجه به آن بسیار ضروری است، برنامهریزی برای سال آینده و ریختن طرحی برای استفاده از سرمایههای موجود در وجود خویش و سرمایههایی که در چنین شبی نازل میشوند، است. خدای متعال برای انسان از بدو خلقتش سرمایههایی قرار داده است که نیاز به رشد و باروری دارند و بدون آن، این سرمایهها به جای سودآوری تبدیل به زیان میشوند. برای این منظور طرح و برنامه لازم است؛ طرحی که انسان را به سرمنزل مقصود برساند و برنامهای که این طرح را عملی کند. خدای متعال انسان را به همراه فطریاتی خلق کرده است که بالقوهاند و برای استفاده باید به فعلیت برسند و این کار به طرح و برنامه نیاز دارد. از طرف دیگر، هر سال در شب قدر براساس کارهای گذشته سرمایة یک سالهای به انسان میدهند (تقدیر) که برای استفاده از آن به برنامهای یکساله نیاز دارد.
استاد علی صفاییرحمهالله در این رابطه میفرماید: «و در این شب تو باید برای این سرمایه و امکانات، طرح بریزی و برنامه بگذاری؛ چون هر نوع حرکتی که همراه طرح نباشد، گرفتار خرابکاری و کُندکاری و دوبارهکاری خواهد شد و از دست خواهد رفت.» (33)
ناگفته نماند که طرح و برنامهریزی نیاز به تفکر و گاهی آموزش و یادگیری برخی مسائل در این زمینه دارد و به همین جهت ما میتوانیم در این شب با اجرای این برنامه دو برنامة دیگر تفکر و علمآموزی را نیز اجرا کنیم.
د. انس با قرآن
یکی دیگر از کارهایی که لازم است در شب قدر از آن بهرهمند شویم، انس با قرآن کریم و قرائت آیات آن و تأمل در آنهاست؛ چرا که ماه رمضان بهار قرآن است و ثواب تلاوت آیهای از آن در این ماه برابر با ثواب ختم قرآن در اوقات دیگر میباشد. چنانکه پیامبر اکرمصلیاللهعلیهوآله در ضمن خطبة شعبانیه میفرماید:
«... وَمَن تَلَا فِیهِ آیَةً مِنَ القُرآنِ کَانَ لَهُ مِثلُ أجرِ مَن خَتَمَ القُرآنَ فِی غَیرِهِ [مِنَ] الشُّهُورِ...؛ (34) و هر که در آن آیهای از قرآن را بخواند، مثل پاداش کسی را خواهد داشت که در غیر این ماه قرآن را ختم کند.»
نکتهای که در قرائت قرآن توجه به آن لازم است، آنچنانکه ائمهعلیهمالسلام بر آن تأکید کردهاند، تدبر در آیات الهی به هنگام قرائت آن میباشد. امیرمؤمنان علیعلیهالسلام در ضمن روایتی میفرماید: «ألاَ لاَ خَیرَ فِی قِرَاءَةٍ لَیسَ فِیهَا تَدَبُّرٌ؛ (35) آگاه باشید که در قرائتی که در آن تدبّر نباشد، فایدهای وجود ندارد.»
امام صادقعلیهالسلام در ضمن دعایی که هنگام آغاز قرائت قرآن کریم میخواند، میفرمود:
«وَلاَ تَجعَل قِرَاءَتِی قِرَاءَةً لاَ تَدَبُّرَ فِیهَا بَلِ اجعَلنِی أتَدَبَّرُ آیَاتِهِ وَأحکَامَهُ آخِذاً بِشَرَائِعِ دِینِکَ وَلاَ تَجعَل نَظَرِی فِیهِ غَفلَةً وَلاَ قِرَاءَتِی هَذرَمَةً؛ (36) [خدایا!] قرائت قرآن مرا قرائتی که در آن تدبر نباشد قرار نده؛ بلکه مرا در حالی قرار ده که در آیات و احکام قرآن تدبر کنم و به دستورات دین تو عمل نمایم و نگاه مرا در قرآن غفلت، و قرائت مرا تندخوانی قرار نده.»
با توجه به این نکته مهم، در ضمن قرائت قرآن میتوانیم دو برنامة دیگر؛ یعنی تفکر و علمآموزی را نیز اجرا کنیم؛ که هم در آیات قرآن تفکر کنیم و هم جاهایی را که نیاز به یادگیری است، از علما استفاده نماییم.
هـ. راز و نیاز
شب قدر شب وصال یار است. شبی که دلدار، در به روی دلدادگان باز کرده و اغیار را از اطراف آن رانده است. آری، شبی است که رهرو، ره صد ساله میرود: «لَیلَةُ القَدرِ خَیرٌ مِن ألفِ شَهرٍ.» (37)
شب سلامت است: «سَلاَمٌ هِیَ حَتَی مَطلَعِ الفَجر» (38) و شیطان از جلوی راه رهپویان برداشته میشود.
و چه خوش است صحبت بیپرده با یار در لحظات شیرین دیدار. گفتن زیباییهای یار به این دیدار، صفا و شکر تفقدهایش به آن طراوت میدهد و یادآوری زشتیهای خود و درخواست بخشش و توبه به دل جلا میبخشد.
و چه زیباست راز و نیاز با پروردگار بینیاز و عرضه ظرف بزرگتر برای دریافت عطایای بیشتر.
ناگفته نماند که دعاهای مخصوص این شب در کتب ادعیه آورده شده است که از جمله آنها کتاب شریف «مفاتیح الجنان» محدث بزرگ، شیخ عباس قمیرحمهالله است که به فضل خدا در اختیار همگان میباشد.
و. توسل به اهل بیتعلیهمالسلام
همانگونه که روایات زیادی بیانگر آن هستند، شب قدر، شب ولایت است و اهل بیتعلیهمالسلام صاحبان حقیقی این شب هستند. در این شب اوامر الهی در مورد انسانها بر ایشان نازل میشود تا آنها را در طول سال اجرا کنند؛ چنانکه امام صادقعلیهالسلام میفرماید:
«تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ عَلَی اِمَامِ الزَّمَانِ مَعَ رُوحِ الْقُدُسِ وَقَوْلُهُ تَبَارَکَ وَتَعَالَی: «تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِاِذْنِ رَبِّهِمْ» وَ یَدْفَعُونَ مَا کَتَبُوهُ اِلَی الْاِمَامِ وَیُلْقِی اللهُ ذَلِکَ اِلَی رَسُولِ اللهِ صلیاللهعلیهوآله ثُمَّ اِلَی اَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَعلیهالسلام ثُمَّ اِلَی الْاَئِمَّةِ علیهمالسلام وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ حَتَّی یُلْقُوهُ اِلَی الْاِمَامِ...؛ (39) فرشتگان به همراه روح القدس بر امام زمان نازل میشوند و سخن خداوند تبارک و تعالی «تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِاِذْنِ رَبِّهِمْ» [همین معنا را بیان میکند] و آنچه را که نوشتهاند، به امام تحویل میدهند و خداوند تعالی آن را به پیامبرصلیاللهعلیهوآله سپس به امیر المؤمنینعلیهالسلام سپس به ائمهعلیهمالسلام یکی بعد از دیگری القا میکند تا آنها به امام [زمان] تحویل دهند.»
پس همانگونه که عارف کامل میرزا جواد ملکی تبریزیرحمهالله میفرماید، (40) لازم است در این شب بر ایشان توسل کنیم و آنها را شفیع خود قرار دهیم.
ز. اعمال صالح دیگر
از برنامههای دیگری که نباید در شب قدر از آن غفلت نمود، انجام کارهای خیر و احسان به دیگران است. برنامههای فوق، فکری و یا زبانی هستند؛ ولی کارهای خیری وجود دارد که عملی و به اصطلاح جوارحی هستند. اینگونه اعمال نوعاً در شب قدر مورد غفلت بوده، توجه غالب به سوی برنامههای احیا و برگزاری ادعیه و توسلات است؛ در حالی که چنین شبی بهترین موقعیت برای انجام این اعمال است. صلة ارحام، عیادت از بیماران، صدقه دادن و... از جمله اعمالی هستند که در این شب سفارش شدهاند. در ضمن روایتی که سید بن طاووسرحمهالله در کتاب «اقبال» از کتاب «کنز الیواقیت» تألیف ابو الفضل بن محمد هروی، نقل کرده، آمده است:
پیامبر اكرمصلیاللهعلیهوآله فرمود: حضرت موسیعلیهالسلام... گفت: «اِلَهِی! اُرِیدُ رَحْمَتَکَ. قَالَ: رَحْمَتِی لِمَنْ رَحِمَ الْمَسَاکِینَ لَیْلَةَ الْقَدْرِ. قَالَ: اِلَهِی! اُرِیدُ الْجَوَازَ عَلَی الصِّرَاطِ. قَالَ: ذَلِکَ لِمَنْ تَصَدَّقَ لَیْلَةَ الْقَدْرِ؛ (41) خدایا! رحمتت را میخواهم. خدای تعالی فرمود: رحمت من شامل کسی میشود که در شب قدر به مساکین رحم کند. عرضه داشت: خدایا! میخواهم از صراط عبور کنم. فرمود: عبور از صراط از آن کسی است که در شب قدر صدقهای بدهد.»
پینوشـــــــــــــتها:
(1). نهج البلاغه؛ تحقیق: صبحی صالح، تهران:انتشارات اسوه،1415 ق، چ اول، ص 654، حکمت 21.
(2). الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1365، چ چهارم، ج 4، ص65؛ من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، مؤسسه نشر اسلامی، قم، 1413 ق، چ سوم، ج 2، ص 99.
(3). قدر/3.
(4). دخان/3.
(5). المیزان فی تفسیر القرآن،سید محمد حسین طباطبایی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1417 ق، چ پنجم، ج 20، ص 332.
(6). الکافی، ج 4، ص 156؛ من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، مؤسسه نشر اسلامی، قم، 1413 ق، چ سوم، ج 2، ص 158؛ وسائل الشیعة، محمد بن حسن حرّ عاملی، مؤسسة آل البیتعلیهمالسلام، قم، 1409 ق، چاول، ج 8، ص 18.
(7). الکافی، ج 4، ص 159.
(8). شعراء / 205 - 207.
(9). قدر / 1 - 3.
(10). تهذیب الاحکام، محمد بن حسن طوسی، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1365، چ چهارم، ج 4، ص 309.
(11). قدر / 2.
(12). بقره / 185.
(13). بقره / 23 - 24.
(14). الکافی، ج 4، ص 156؛ من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 158.
(15). الکافی، ج 1، ص 248.
(16). مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسی، انتشارات ناصر خسرو، تهران،1372، چ سوم، ج 10، ص 789.
(17). قدر/ 5.
(18). اعراف / 16.
(19). وسائل الشیعة، ج 10، ص 358؛ مستدرک الوسائل، محدث نوری، مؤسسة آل البیتعلیهمالسلام، قم، 1408 ق، چ اول، ج 7، ص 458.
(20). تهذیب الاحکام، ج 6، ص 42.
(21). المراقبات، میرزا جواد ملکی تبریزی، ترجمه: ابراهیم محدث بندر ریگی، انتشارات اخلاق، قم، 1376، ص 297.
(22). الکافی، ج 2،ص 54.
(23). مستدرک الوسائل، محمدث نوری، مؤسسة آل البیتعلیهمالسلام، قم، 1408ق، چ اول، ج 11، ص 183.
(24). آل عمران/ 190 - 191.
(25). نحل/ 69.
(26). زمر/ 42.
(27). الأمالی؛ محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)؛ المکتبة الإسلامیة، قم: 1404 ق.، ص649.
(28). المیزان فی تفسیر القرآن، ج 20، ص 398.
(29). جواهر الکلام فی شرح شرایع الإسلام؛ محمد حسن نجفی؛ تصحیح: علی آخوندی، دار الکتب الإسلامیة، تهران: 1385، ج 43، ص 454.
(30). مستدرک الوسائل، ج 5، ص 396.
(31). جنگی که در آن پیامبر اکرمصلیاللهعلیهوآله شخصاً فرماندهی کند.
(32). مستدرک الوسائل، ج 17، ص 300.
(33). تفسیر سوره قدر؛ علی صفائی حائری (عین. صاد)؛ انتشارات لیلة القدر، قم: 1387، ص 8.
(34). بحار الانوار، ج 93، ص 356.
(35). الکافی، ج 1، ص 36.
(36). الإقبال، بالاعمال الحسنة؛ سید بن طاووس حلی؛ دار الکتب الاسلامیة، تهران: 1367، چ دوم، ص 110.
(37). قدر/ 3: «شب قدر بهتر از هزار ماه است.»
(38). قدر/ 5: «این شب رحمت و سلامت و تهنیت است تا صبحگاه.»
(39). بحار الانوار، ج 82، ص 52.
(40). المراقبات، ص 298.
(41). الاقبال بالاعمال الحسنة، سید بن طاووس حلی، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1367، چ دوم، ص 186.