مطالعة سیره و تاریخ ائمه علیهم السلام و توجه به آثار فرهنگی كه از اهل بیت پیامبر علیهم السلام به ما رسیده است، نشان میدهد آن بزرگواران در تمام رشتههای مورد نیاز علوم بشری تبحر داشته و داناترین اندیشمندان عصر خود بودهاند؛ چرا كه دانش آنان متصل به علم رسول خدا صلی الله علیه و آله، و آن هم برگرفته از علوم بیپایان الهی بوده است.
امام علی علیه السلام در توصیف دانش آل محمد صلی الله علیه و آله میفرماید: «هُمْ مَوْضِعُ سِرِّهِ وَ لَجَأُ اَمْرِهِ وَ عَیبَةُ عِلْمِهِ وَ مَوْیلُ حُكْمِهِ وَ كُهُوفُ كُتُبِهِ وَ جِبَالُ دِینِهِ؛ [1] آنان جایگاه سر خداوندی و پناهگاه فرمان الهی و مخزن علم خدا و مرجع حكم او و نگهبان كتابهای آسمانی و كوههای [همیشه استوار] دین خدایند..»
حضرت صادق علیه السلام نیز عترت رسول خدا صلی الله علیه و آله را كانون حكمت و رحمت الهی دانسته، میفرماید: «نَحْنُ شَجَرَةُ النُبُوَّةِ وَ بَیتُ الرَّحْمَةِ وَ مَفَاتِیحُ الْحِكْمَةِ وَ مَعْدِنُ الْعِلْمِ؛ [2] ما [خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله] درخت نبوت و خانه رحمت و كلیدهای حكمت و سرچشمة دانش هستیم..»
علم و دانش اهل بیت علیهم السلام با هیچ فرد و گروهی قابل مقایسه نیست؛ زیرا علم محدود بشری هرگز نمیتواند به دانستههای عالی و معارف آسمانی پیشوایان معصوم علیهم السلام برسد.
جانشینان راستین رسول اكرم صلی الله علیه و آله همگی در عرصة علم و دانش سرآمد دانشمندان جهان و صاحبان علوم بیپایان بودند؛ چه اینكه هر كس علم را از معدن آن و سرچشمة دانش نگرفته باشد، علم محدودی دارد و مطمئناً راه به جایی نخواهد برد؛ اما اگر معارف الهی و انسانی را از باب علم و معدن حكمت الهی فرا گرفته باشد، به سرمایهای پایانناپذیر دست یافته است.
در این راستا، حضرت صادق علیه السلام یكی از مهمترین اركان شیعه و بنیانگذار علوم مختلف مورد نیاز جامعة بشری میباشد. دانش پزشكی، كلام، فلسفه، تربیت، اخلاق، عرفان، حدیث، فقه، تفسیر، شیمی، تشریح، روانشناسی، حیوانشناسی، لغت، ادبیات، سیاست و حكومت، از جمله دانشهایی هستند كه پیشوای ششم به مشتاقان معارف آموخته است.
نظریات تفسیری امام صادق علیه السلام در همة كتابهای حدیثی و تفسیری بدون استثناء آمده است. «الاخلاق عند الامام الصادق علیه السلام» نوشتة محمد امین زین الدین، در بیان سخنان اخلاقی امام صادق علیه السلام؛ «فلسفة الامام الصادق» تألیف محمد جواد جزائری، در مسائل فلسفی و آراء آن امام؛ «الهیة و الاسلام» از سید هبة الدین شهرستانی، در اندیشههای نجومی و فلكی آن حضرت؛ «الامام الصادق ملهم الكیمیاء» از محمد یحیی هاشمی، در موضوع شیمی؛ «طب الامام الصادق علیه السلام» از حكیم نامدار جهان عرب، محمد خلیلی، در بیان رهنمودهای پزشكی امام ششم علیه السلام؛ «الصحیفة الصادقیه» تألیف باقر شریف قرشی، در دعاها و مناجات امام ششم علیه السلام و «الفائق فی اصحاب الصادق علیه السلام» در معرفی درس آموزان مكتب جعفری علیه السلام، نمونههایی از دانش بیكران صادق آل محمد علیه السلام را به تشنگان كوثر زلال معارف عرضه كردهاند.
شیخ مفید دانشور نامدار شیعه در مورد عظمت علم و دانش امام صادق علیه السلام میگوید: «آن حضرت در عرصه فضل و دانش بر دیگران برتری یافته و اهل سنت، علوم و اطلاعات فراوانی از آن بزرگوار نقل كردهاند؛ آن قدر از علم و دانش وی نقل كردهاند كه با تمام شهرها منتقل شده و علم و دانش هیچ یك از اهل بیت علیهم السلام به اندازه وی مورد استفاده دیگران قرار نگرفته است.
مشتاقان علم و دانش از اطراف و اكناف برای كسب فیض و كمالات علمی به در سرای او شتافتهاند و همچنین ناقلان آثار و گزارشگران علوم و اخبار به اندازة او از دیگران نقل نكردهاند و از هیچ یك از علماء اهل بیت علیهم السلام به اندازة آن حضرت احادیث نقل شده است. یكی از دلائل دانش بیكران آن حضرت، وجود چهار هزار نفر شاگرد است كه با نامها و مشخصاتشان در كتابهای رجالی ثبت شدهاند..» [3]
رشتههای مختلف علمی در دانشگاه جعفری
گزارشهای متعددی در دست است كه امام صادق علیه السلام شاگردان خود را بر حسب استعدادشان به تبحر در رشتههای مختلف دانش هدایت میكرد. روایت زیر یكی از این گزارشها را به ما منعكس میكند و گواهی بر این مدعاست.
هشام بن سالم یكی از شاگردان ممتاز حضرت صادق علیه السلام میگوید: روزی به همراه عدهای از شیعیان امام صادق علیه السلام بودیم كه مرد دانشمندی از اهالی شام به محفل آن حضرت وارد شد. او به امام علیه السلام عرضه داشت: من شنیدهام كه تو در تمام رشتههای علوم مهارت داری و هر پرسشیرا به راحتی پاسخ میدهی! آمدهام تا با تو مناظره و گفتگو كنم. امام فرمود: در چه موضوعی میخواهی مناظره كنی؟ او مناظره در علوم قرآنی را پیشنهاد كرد.
امام صادق علیه السلام به حمران فرمود:ای حمران! با این مرد در موضوعات علوم قرآنی مناظره كن! دانشمند شامی گفت: من با شخص شما میخواهم گفتگو كنم نه با حمران. امام فرمود: فرقی نمیكند، اگر در این مناظره بر حمران پیروز شوی، مثل این است كه بر من پیروز شدهای.
او با حمران مناظره آغاز كرد و آن قدر سؤال كرد تا اینكه خسته شد و حمران بدون درنگ و پشت سر هم به تمام سؤالات او پاسخ میداد. امام علیه السلام از شامی پرسید: او را چگونه یافتی؟ مرد شامی گفت: او مهارت عجیبی در این علم دارد؛ هر چه پرسیدم، با كمال توانایی و تسلط پاسخ گفت. امام به حمران فرمود: تو نیز از او بپرس و مرد شامی در اولین سؤال از پاسخ فرو ماند و ناتوانی در چهرهاش پدیدار گردید.
عالم شامی سپس پیشنهاد مباحثه در ادبیات عرب را پیش كشید و امام صادق علیه السلام به شاگرد دیگرش، ابان بن تغلب اشاره كرد و او به نحو شایستهای شامی را مغلوب كرد. او گفت: میخواهم در علم فقه بپرسم. امام صادق علیه السلام زراره را برای علم فقه برگزید و شامی از زراره بن اعین هم شكست خورد. او همچنین در مناظرة در علم كلام از مؤمن طق و در استطاعت از حمزة بن محمد طیار و در علم توحید و خداشناسی از هشام بن سالم و در موضوع مهم امامت از هشام بن حكم شكست خورد و ناتوان گردید.
امام صادق علیه السلام كه به همة این گفتگوها نظارت میكرد، از مهارت و دانش سرشار تربیت یافتگان مكتب خویش خوشحال شد و اظهار رضایت كرد. سپس توضیحاتی در كیفیت گفتگوی شاگردانش و رهنمودهایی به دانشمند شامی بیان كرد. مرد شامی كه عالمی خوش فكر و پاكدل بود، بعد از اینكه خود را با دریایی از علم و معرفت و اندیشه مقابل دید، حق را پذیرفت و از امام صادق علیه السلام در زمینة علمی استمداد طلبید و آن حضرت نیز او را به شاگردی هشام بن حكم مفتخر ساخت. [4]
قطرهای از دریا
«توحید مفضل» كه امروزه مشتاقان دانش جعفری به آن دسترسی دارند، نمونة روشن از احاطة آن حضرت به علوم گوناگون میباشد و خود قطرهای از دریاست. اساساً این اثر همانند یك معجزة علمی برای جهان تشنة علم و صنعت به حساب میآید؛ همچنان كه نهج البلاغة، صحیفة سجادیة این گونه است. توحید مفضل در كنار اطلاعات بیشماری كه از عالم طبیعت، آفرینش انسان و حیوان و سایر موجودات به خواننده گزارش میدهد، همانند قرآن كریم انسان را به سوی حقیقت رهنمون میسازد و وجود خدا را در وجود انسان و در متن زندگی او نشان میدهد.
امام صادق علیه السلام در آن صحیفة توحیدی به فلسفه و رازهای نهفته جهان هستی اشاره دارد و مشخص میكند كه به تمام اسرار آفرینش كاملاً احاطه دارد. آن حضرت همانند فیلسوفی متالّه، متكلمی زبردست، پزشكی ماهر، تحلیلگری قوی، تشریح كنندهای مو شكاف، كارشناسی برجستة در امور كشاورزی و درختكاری، حیوانشناسی عمقنگر، و آگاهترین فرد در زمینة معدن، آب، فیزیك، شیمی، ریاضیات، هوا و فضا و نجوم از ریزهكاریها و رازهای شگفتانگیز عالم طبیعت پرده برمیدارد و در سطح فهم مخاطب سخن میگوید. [5]
و در پدیدههای مختلف آسمان و زمین، وجود آفریدگار را گوشزد میكند.
توحید مفضل تفسیر این آیة قرآن است كه فرمود: «سَنُرِیهِمْ آیاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَ فِی اَنْفُسِهِمْ حَتَّی یتَبَینَ لَهُمْ اَنَّهس الْحَقُّ اَوَلَمْ یكْفِ بِرَبِّكَ اَنَّهُ عَلَی كُلِّ شَیءٍ شَهِیدٌ»؛ [6] «به زودی نشانههای روشن خود را در اطراف هستی و در وجودشان به آنان نشان خواهیم داد تا برای آنان آشكار گردد كه او حق است. آیا كافی نیست كه پروردگارت بر همه چیز گواه است؟»
مهمترین امتیاز گزارشهای علمی امام صادق علیه السلام از اسرار هستی، این است كه به همراه ارائه نكات علمی و تحقیقی، درس توحید و خداشناسی و هدایت انسان به سوی حق را مد نظر قرار میدهد و همانند كلام وحی افراد را به تدبر و تحقیق و تفكر در صنع الهی دعوت میكند. در اینجا مطلبی را در موضوع هوا از توحید مفضل میخوانیم:
«از همین هوا و مصالح نهفتة آن درس عبرت بگیر! هوا عامل حیات این بدنهاست و با تنفس و گرفتن آن از خارج باعث حیات درون جسم میگردد. صداها را از فاصلههای بسیار دور میرساند و بوهای خوش را از جایی به جای دیگر حمل میكند. نمیبینی از جانبی كه باد میآید، بویی میآید؟ صدا نیز این گونه است. هوا گرم و سرما را كه به سود عالم است، میپذیرد. باد وزنده نیز از جنس هواست. باد بدنها را خنك میكند، ابرها را از جایی به جای دیگر میبرد تا متراكم شود، باران دهد و بهرهاش شامل همه گردد. آن گاه كه بارید، باد ابرها را میپراكند، درختها را آبستن میكند، كشتیها را در حركت میاندازد، غذاها را لطیف و خوردنی میگرداند، آب را سرد و آتش را افروخته میسازد، چیزهایتر را میخشكاند و هر چیزی را در روی زمین زنده میكند. اگر باد نبود، رویندگان پژمرده میشدند، جانوران میمردند و همه چیز تفتیده و فاسد میشد..» [7]
دانش پزشكی
پیشوای صادق شیعیان در عرصة دانش پزشكی، سخنان ارزندهای به دوستداران علم و كمال عرضه كرده است كه امروزه بعد از گذشت قرنها و كشف رشتههای مختلف علم پزشكی، صحت و برتری نظرات آن سرچشمه دانش به روشنی معلوم میشود. در اینجا به برخی از توصیههای بهداشتی و پزشكی آن حضرت میپردازیم:
امام صادق علیه السلام فرمود: «فِی السِّوَاكِ اثْنَتَا عَشْرَةَ خَصْلَةً هُوَ مِنَ السُّنَّةِ وَ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ وَ مَجْلَاةٌ لِلْبَصَرِ وَ یرْضِی الرَّبَّ وَ یذْهَبِ بِالْبَلْغَمِ وَ یزِیدُ فِی الْحِفْظِ وَ یبَیضُ الْاَسْنَانَ وَ یضَاعِفُ الْحَسَنَاتِ وَ یدْهَبُ بِالْحَفْرِ وَ یشُدُّ اللَّثَةَ وَ یشَهِّی الطَّعَامَ وَ تَفْرَحُ بِهِ الْمَلَائِكَةُ؛ [8] در مسواك كردن دوازده امتیاز و فائده هست: از سنت [و شیوه رسول اكرم صلی الله علیه و آله] میباشد، دهان را پاكیزه میكند، چشم را جلاء میدهد [و روشن میكند] ، خداوند را راضی میسازد، بلغم را از میان میبرد، حافظه را تقویت میكند، دندانها را سفید میگرداند، حسنات [و پاداشهای اخروی] را افزون میسازد، حفرهها [ی دندان] را پر میكند، لثهها را محكم میگرداند، اشتها به غذا را افزون میسازد و فرشتگان آسمان به وسیله آن خوشحال میشوند..»
از دیر زمان، انسانها برای نظافت و پاكیزگی بدن همواره از انواع شویندهها بهره گرفتهاند. امام صادق علیه السلام برای شستن سر، شویندههای طبیعی را توصیه میكند و میفرماید: «غَسْلُ الرَّأْسِ بِالْخِطْمِی اَمَانٌ مِنَ الصُّدَاعِ وَ بَرَاءَةٌ مِنَ الْفَقْرِ وَ طَهُورٌ لِلرَّأْسِ مِنَ الْحَزَازِ؛ [9] شستن سر با گل خطمی از سردرد جلوگیری میكند و انسان را از فقر دور میسازد و سر را از شوره پاك میكند..»
مناظره با حاذقترین پزشك عصر
امام صادق علیه السلام در مناظرهای كه در دربار منصور دوانقی با یك پزشك معروف هندی انجام داد، سخنانی در باره دانش پزشكی و اسرار بدن انسان یادآور، شده كه طبیب هندی اظهار ناتوانی و بیاطلاعی كرد. امام در آغاز سخن، كلام معروف پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله را كه مهمترین راز بیماریهای انسان در آن مطرح شده، بیان كرد كه رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرماید: «اِعْلَمْ اَنَّ الْمِعْدَةَ بَیتُ الدَّاءِ وَ الْحِمْیةُ هِی الدَّوَاءُ؛ بدان كه معده كانون هر بیماری است و پرهیز موجب درمان است..» آن گاه امام علیه السلام از پزشك بزرگ آن عصر سؤالات فراوانی كرد و او همه را با جملة «نمیدانم» پاسخ گفت و از امام تقاضا كرد كه جواب آن همه سؤال پزشكی و رازهای شگفتانگیز بدن انسان را بیان كند. امام صادق علیه السلام نیز همه را برای وی توضیح داد. طبیب هندی كه داناتر از خود در دانش طب، كسی را سراغ نداشت، خود را در مقابل عظمت دانش امام، خیلی ضعیف و حقیر احساس كرد و تمام سخنان امام صادق علیه السلام از عمق جان پذیرفته و سپس به شهادتین اقرار نموده، به دانش سرشار امام علیه السلام اعتراف كرد. [10]
هیئت و زمینشناسی
امام جعفر صادق علیه السلام در باره علم زیست شناسی نكتههای ظریفی دارد. آن حضرت در پاسخ فردی كه بر وجود خداوند متعال برهان قاطع و دلیل روشنی میخواست، از هر زمینهای دلیل آورد، از جمله به حركت كرة زمین اشاره كرد و فرمود: «وَ تَحَرُّكُ الْاَرْضِ وَ مَنْ عَلَیهَا؛ [11] حركت زمین و آنچه كه در روی كرة زمین است [یكی از نشانههای متقن وجود خداوند است] ..»
امام در توحید مفضل در مورد حركت وضعی و انتقالی زمین سخن میگوید و به كروی بودن آن نیز اشاره دارد. آن حضرت همچنین به مفضل بن عمر فرمود: «در آفرینش زمین و در شكل و هیئت آن دقت كن! زمین برای زندگی بشر چنان آرام است كه گویی هیچ حركتی ندارد و ساكن و آرام است. مردم میتوانند بر روی آن در رفع نیازهایشان بكوشند، آرام بشینند و به راحتی بخوانید. اگر زمین برای مردم لرزان و ناآرام بود، مردم قادر به ساخت بنا و انجام كارهای روزمرّه خود نبودند و اگر زمین برای آنان لرزشی داشت، زندگی در كامشان تلخ میشد و یكی از مهمترین حكمتهای زمین لرزهها هشدار به مردم است كه از گناه و فساد اجتناب كنند و ناتوانی خود را در مقابل آفریدگار احساس كنند..» [12]
نظرات اقتصادی
امام صادق علیه السلام در عرصه اقتصاد نیز رهنمودهایی به مردم عرضه داشته است. از منظر آن بزرگوار، فعالیتهای اقتصادی میتواند زمینهساز كمالات و فضائل انسانی باشه و نیز اندیشههای اقتصادی با انگیزههای مقدس برای هر مسلمانی ضروری میباشد. امام در این باره فرمود: «لَا خَیرَ فِی مَنْ لَا یحِبُّ جَمْعَ الْمَالِ مِنْ حَلَالٍ یكُفُّ بِهِ وَجْهَهُ وَ یقْضِی بِهِ دَینَهُ وَ یصِلُ بِهِ رَحِمَهُ؛ [13] كسی كه از راه حلال و به انگیزه حفظ آبرو و اداء قرض و رسیدگی به خانواده و فامیل، به دست آوردن مال را دوست نداشته باشد، در او هیچ گونه خیری نیست..»
آن گرامی بر این باور تأكید میكرد كه فعالیتهای اقتصادی افزون بر منافع مادی و دنیایی، انسان را به سوی بهرهها و پاداشهای معنوی سوق میدهد. عبدالله بن ابی یعفور میگوید: در محضر امام صادق علیه السلام بودم كه مردی از حضرت پرسید: به خدا قسم! ما به دنبال دنیا میرویم و دوست داریم آن را به دست آوریم. امام علیه السلام فرمود: تو میخواهی با دنیاطلبی و كسب درآمد چه كنی؟ او گفت: میخواهی نیازهایم را بر طرف سازم، به خانوادهام رسیدگی كنم، صدقه و احسان بدهم و حج و عمره انجام دهم. امام صادق علیه السلام فرمود: «لَیسَ هَذَا طَلَبَ الدُّنْیا هَذَا طَلَبُ الْآخِرَةِ؛ [14] اینكه دنیاطلبی نیست، این عمل [با این انگیزه] به دنبال آخرت رفتن است..»
فقه و اجتهاد
ششمین ستارة آسمان ولایت، شاگردان ممتاز خود را به اجتهاد و تفقه در دین دعوت میكرد و به آنان میفرمود: «اِنَّمَا عَلَینَا اَنْ نُلْقِی اِلَیكُمُ الْاُصُولَ وَ عَلَیكُمْ اَنْ تُفَرِّعُوا؛ [15] همانا بر ماست كه اصول كلی احكام شرع را به شما بیان كنیم و بر شماست كه فروعات [شرعی] را [طبق آن اصول] به دست آورید..»
آن حضرت برای حل مشكلات جامعه در عصر غیبت میاندیشید و برای مردم مسلمان كه از امام خود دورند و دسترسی به حجت خدا ندارند، تقلید و پیروزی از مجتهدان و فقیهان جامع الشرائط را سفارش میكرد. در حقیقت امام صادق علیه السلام در پرورش و شكوفایی علم فقه تلاش فراوان میكرد. آن حضرت در مورد شرائط یك فقیه كامل و جایگاه او میفرمود: «مَنْ كَانَ مِنْكُمْ مِمَّنْ قَدْ رَوَی حَدِیثَنَا وَ نَظَرَ فِی حَلَالَنَا وَ عَرَفَ اَحْكَامَنَا فَلْیرْضَوْا بِهِ حَكَماً فَاِنِّی قَدْ جَعَلْتَهُ عَلَیكُمْ حَاكِماً فَاِذَا حَكَمَ بِحُكْمِنَا فَلَمْ یقْبَلْهُ مِنْهُ فَاِنَّمَا اسْتَخَفَّ بِحُكْمِ اللَّهِ وَ عَلَینَا رَدَّ وَ الرَّادُّ عَلَینَا الرَّادُّ عَلَی اللَّهِ؛ [16] هر كسی كه از میان شما حدیث ما را روایت و در حلال و حرام ما دقت كند و احكام ما را بشناسد، پس باید او را به عنوان حاكم و [مجتهد] بپذیرند كه من وی را بر شما حاكم قرار میدهم. هر گاه طبق نظر ما حكم كرد و [كسی] آن را از او نپذیرفت همانا كه حكم خدا را سبك شمرده و فرمان ما را رد كرده است و رد كننده ما، رد كننده بر خدا میباشد..»
علم شیمی
یكی از علومی كه از محضر پیشوای ششم نشأت گرفته و بعداً در سایر مناطق رشد و توسعه یافته، علم شیمی است. از آنجائی كه امام صادق علیه السلام هر دانشی را به اهل آن میآموخت و شایستگی و استعداد افراد را معیار تعلیم علوم قرار میداد، علم شیمی را به شاگرد شایسته و ممتاز خود، جابر بن حیان كوفی آموخت. او در این علم مهارت یافت و به پدر شیمی مرسوم گردید جابر بن حیان چنان در این عرصه درخشید و تعالیم صادق آل محمد علیه السلام را به دنیا عرضه كرد كه پیشرفت علوم و تكنولوژی جهان غرب امروزه مدیون اندیشههای اوست.
قاضی جمال الدین بن القفطی در این مورد مینویسد: «جابر بن حیان كوفی در علوم طبیعی به ویژه در صنعت شیمی، كمال مهارت را داشت. او در این زمینه، تألیفات متعددی دارد و 22 رسالة عربی از وی به یادگار مانده است. جابر علاوه بر علم شیمی، در علوم فلسفی و عرفانی و علم هیئت و ریاضیات نیز اطلاعات وسیعی داشته است..» [17]
جرجی زیدان گفته است: «جابر بن حیان از تربیت یافتگان ممتاز مكتب امام جعفر صادق علیه السلام آنچه مایة شگفتی است، اینكه اروپائیان در شناخت و نشر اندیشههای وی بیشتر از مسلمانان و جهان عرب كوشیدهاند و در موضوع جابر بن حیان كتابهای متعددی منتشر ساختهاند؛ چرا كه میگویند: او پدر شیمی جدید و از بنیان گذاران این علم است. در حقیقت جابر سند افتخار شرق بر جهان غرب محسوب میشود و این افتخار و برتری همواره باقی خواهد ماند. آثار وی برای همیشه برتری شرقیها را بر غربیها ثابت میكند..» [18]
ابن ندیم به آثار جابر بن حیان در موضوعات فلسفه، صنایع و حرفههای مختلف، كتابهای پزشكی، فلسفه، هیئت و دعا و موعظه اشاره كرده است.
امروزه تألیفات جابر بن حیان در كتابخانههای مهم دنیا نگهداری میشود. نسخهای از كتاب «الخواص الكبیر» در موزة انگلستان و نسخهای از كتاب «الاحجار» در كتابخانه ملی پاریس موجود است. معروفترین كتاب وی، مجموعة كامل اسرار طبیعت است كه بار اول در سال 1490 م. به چاپ رسید و در سال 1668 به انگلیسی و در سال 1672 به فرانسه ترجمه گردید. كتاب «السموم و رفع مضارها» با تحقیق و ترجمة دكتر سیكال به زبان آلمانی چاپ شده است. [19] او همة این مهارتةا و فنون مختلف را از محضر حضرت صادق علیه السلام به دست آورده بود.
ابن فلكان در شرح حال امام صادق علیه السلام میگوید: «او یكی از پیشوایان دوازدهگانه مذهب امامیه و از برجستگان اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله است كه به خاطر راستگویی در گفتار به لقب «صادق» موسوم گردیده است. فضل و كمال او روشنتر از آن است كه به وصف آید. یكی از رشتههای دانش وی صنعت شیمی است و شاگرد ممتازش ابوموسی جابر بن حیان آموختههای خود را از آن بزرگوار با پانصد عنوان و در هزار ورق به رشتة تحریر درآورده است كه همه برگرفته از گفتارهای جعفر صادق علیه السلام میباشد..» [20]
علم حدیث
آثار به جای مانده در زمینه حدیث از امام صادق علیه السلام بیشتر از سایر معصومین علیهم السلام است.
هیچ كتاب فقهی و حدیثی و تفسیری شیعه خالی از كلام امام صادق علیه السلام نمیتواند باشد. شاید از اینكه مذهب شیعه را جعفری نامیدهاند، در این باشد كه آن حضرت فرصت بیشتری برای تدوین و ارائه اندیشههای ناب اهل بیت علیهم السلام داشته است.
امام صادق علیه السلام در حوزة علم حدیث و آیات الاحكام و فقه بیشترین فرصت را یافته و توسط چهار هزار نفر از شاگردان خود تفكرات شیعی را به اقصا نقاط عالم منتشرساخته است. هر یك از شاگردان آن حضرت نیز خود خدمات بزرگ فرهنگی و علمی را در مناطق مختلف عهدهدار شده و حتی رهبران برجستة اهل سنت همانند مالك بن انس، ابو حنیفه، سفیان ثوری، ابن شبرمه قاضی و فقیه نامدار كوفه، ابن ابی لیلی، عمرو بن عبید معتزلی، عمر بن مقدام نیز در عرصة حدیث وفقه از محضر آن گرامی بهرهمند شدهاند.
ابوحنیفه از محضر امام صادق علیه السلام بهرههای فراوانی برده بود و بارها میگفت: «لَوْ لَا السَّنَتَانِ لَهَلَكَ النُّعْمَانُ؛ [21] اگر آن دو سال [كه نزد امام صادق درس خواندم] نبود، نعمان بن ثابت (ابوحنیفه) هلاك میشد..»
ابوالحجاج مزی در «تهذیب الكمال» و شمس الدین ذهبی در «سیر اعلام النبلاء» این جملة معروف ابو حنیفه را یاد آور شدهاند كه «مَا رَأَیتُ اَحَداً اَفْقَهُ مِنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ؛ [22] من كسی را فقیهتر [و داناتر] از جعفر محمد ندیدم..»
تفسیر علوم قرآنی
پیشوای ششم در وادی تفسیر كلام خداوند از هیچ كوششی دریغ نمیكرد. آن حضرت علاوه بر تبین و توضیح صحیح معانی آیات قرآن، از هر گونه لغزش و خطا نیز جلوگیری میكرد. امام صادق علیه السلام در مورد اهمیت آیات قرآن میفرمود: «اِنَّ اللَّهَ اَنْزَلَ فِی الْقُرْآنِ تِبْیانَ كُلِّ شَیءٍ حَتَّی وَ اللَّهِ مَا تَرَكَ اللَّهُ شَیئَاً یحْتَاجُ الْعِبَادُ اِلَیهِ اِلَّا بَینَهُ لِلنَّاسِ؛ [23] خداوند متعال در قرآن همه چیز را بیان كرده است تا آنجا كه به خدا قسم! هیچ چیزی را كه بندگان به آن نیاز دارند، فرو گذاری نكرده و [تمام احكام] آن را برای مردم بیان كرده است..»
امام ششم خود همواره قرآن تلاوت میكرد، به آداب و قواعد تلاوت اهمیت میداد و آن را به دیگران میآموخت. به حفظ كردن، آموزش دادن و عمل به آیات الهی نیز توصیه میكرد. پایبند بودن به احكام و دستورات قرآن را به شدت تأكید میكرد و میفرمود: «وَ احْذَرْ اَنْ تَقَعَ مِنْ اَقَامَتِكَ حُرُوفَهُ فِی اِضَاعَةِ حُدُودِهِ؛ [24] بپرهیز از اینكه در راه اقامة حروف [و دقت درعبارات] قرآن حدود و احكام آن را ضایع كنی!»
از پیشوای صادق شیعیان در علم تفسیر و سایر علوم قرآنی آن قدر حدیث و روایت به یادگار مانده است كه هیچ تفسیر و حدیث شیعی را نمیتوان از آن خالی دید.
- پاورقــــــــــــــــــــی
[1] . نهج البلاغة، خطبة دوم.
[2] . بصائر الدرجات، ص 77.
[3] ارشاد مفید، ص 525.
[4] رجال كشی، ص 275.
[5] توحید مفضل، ص 29.
[6] فصلت / 53.
[7] توحید المفضل، ص 141؛ بحارالانوار، ج 3، ص 119؛ ترجمة توحید مفضل، ص 130.
[8] الكافی، ج 6، ص 496.
[9] وسائل الشیعة، ج 2، ص 61.
[10] بحارالانوار، ج 10، ص 205؛ علل الشرائع، ج 1، ص 98.
[11] الاحتجاج، ج 2، ص 338.
[12] توحید مفضل، ص 131 و 132.
[13] الكافی، ج 5، ص 72.
[14] وسائل الشعیة، ج 17، ص 34.
[15] همان، ج 27، ص 61؛ اعلام الهدایة، ج 8، ص 240.
[16] تهذیب الاحكام، ج 6، ص 218.
[17] تاریخ الحكماء القفطی، ص 221 و 662.
[18] معجم رجال الحدیث، ج 4، ص 328، به نقل از مجلة الهلال.
[19] شاگردان مكتب ائمه علیهم السلام، ج 1، ص 295.
[20] روضات الجنات، ج 2، ص 218.
[21] المراجعات، ص 15.
[22] تهذیب الكمال، ج 5، ص 79؛ سیر اعلام النبلاء، ج 6، ص 257.
[23] تفسیر قمی، ج 2، ص 451.
[24] مصباح الشریعة، ص 28.