موسیقی از منظر امام خمینی رحمه الله (1)
«موسیقی از اموری است كه البته هر كس به حسب طبع خوشش می‌آید لیكن انسان را از جدیت بیرون می‌برد و به یك موجود هزل و بیهوده [تبدیل می‌كند.] موسیقی فكر انسان را طوری می‌كند كه دیگر نتواند در غیر محیط موسیقی و شهوات و اموری كه مربوط به موسیقی است، فكر بكند.»
موسیقی از منظر رهبر معظم انقلاب اسلامی
«موسیقی اگر انسان را از یاد خدا و معنویت غافل كند و به ابتذال، گناه و بیكارگی بكشاند، حرام است.»
مقام معظم رهبری در پاسخ به سؤالی فرمودند: «این كه ما بگوییم موسیقی بهترین راه مقابله با تهاجم فرهنگی است، نه، من به این معتقد نیستم كه موسیقی یك چنین كششی داشته باشد.
بهتر است بگوییم موسیقی یكی از راه‌های مبارزه با تهاجم فرهنگی است. بله، یكی از راه هاست. البته با شرایطی می‌تواند باشد امّا این را، بهترین راه نمی‌دانم.
ببینید، در مورد موسیقی دو حرف وجود دارد: یكی این كه ببینیم، اساسا مشخصه‌های موسیقی حلال و حرام چیست و دیگر این كه بیاییم، در مصداق، مرزهایی را مشخص كنیم تا جوانان بدانند كه این یكی حرام و این یكی حلال است.
البته این دومی كار آسانی نیست، كار دشواری است. كه انسان از این اجراهای موسیقی‌های گوناگون ـ موسیقی خارجی، موسیقی ایرانی هم با انواع و اقسامش، با كلام، بی كلام ـ بخواهد، یكی یكی این‌ها را مشخص كند اما مشخصه‌های كلی یی دارد كه آن را می‌شود، گفت.
البته من هم در جاهایی به بعضی از اشخاصی كه دست اندر كار بودند، آنچه را كه می‌توانستم و می‌دانستم، گفته‌ام. حالا هم مختصری برای شما عرض می‌كنم. ببینید. موسیقی اگر انسان را به بیكارگی و ابتذال و بی حالی و واخوردگی از واقعیت‌های زندگی و امثال این‌ها بكشاند، این موسیقی، موسیقی حلال نیست، موسیقی حرام است.
موسیقی اگر چنانچه انسان را از معنویت، از خدا و از ذكر غافل كند، این موسیقی حرام است.
موسیقی اگر انسان را به گناه و شهوترانی تشویق كند، این موسیقی حرام است.
نظر اسلام این است.
موسیقی اگر این خصوصیات مضر و موجب حرمت را نداشته باشد، البته آن وقت حرام نیست. این‌هایی را كه من گفتم، بعضی از آن‌ها در موسیقی بی كلام و در سازهاست، بعضی هم حتّی در كلمات است.
یعنی ممكن است فرضا یك موسیقی سادۀ بی ضرری را اجرا كنند لیكن شعری كه در این موسیقی خوانده می‌شود، شعر گمراه كننده یی باشد. شعر تشویق كنندۀ به بی بندوباری، به ولنگاری، به شهوترانی، به غفلت و این طور چیزها باشد، آن وقت حرام می‌شود.
بنابراین، آن چیزی كه شاخص حرمت و حلّیت در موسیقی است ـ نظر شریف امام رحمه الله هم در اواخر حیات مباركشان كه آن نظریه را در باب موسیقی دادند، اشاره به همین مطلب بود ـ این است.
موسیقی لهوی داریم. ممكن است موسیقی ـ به اصطلاح فقهی‌اش ـ موسیقی لهوی باشد. لهو یعنی، غفلت یعنی، دور شدن از ذكر خدا، دور شدن از معنویت دور شدن از واقعیت‌های زندگی، دور شدن از كار و تلاش و فرو غلتیدن در ابتذال و بی بندوباری این موسیقی می‌شود حرام.
اگر این با كیفیت اجرا حاصل بشود، اگر با كلام حاصل بشود، فرقی نمی‌كند. شما می‌گویید زبان بین المللی. آن موسیقی یی كه به قول خود شما مرزها را در نوردیده و در جاهایی پخش شده، آیا این لزوما موسیقی خوبی است؟ صرف این كه یك موسیقی از مرز فلان كشور خارج شد و توانست به مثلاً كشورهای مختلف برود و یك عده طرفدار پیدا كند، مگر دلیل خوب بودن موسیقی است؟ نه، به هیچ وجه.
ممكن است یك موسیقی یی باشد كه به شهوترانی و نشاط‌های شهوی جوانی تحریك می‌كند، طبیعی است كه یك مشت جوانی كه غفلت زده هستند، از این موسیقی خوششان می‌آید.
هر جایی كه در دنیا دستشان به این نوار بیفتد، از آن نوار استفاده می‌كنند. این دلیل خوب بودن موسیقی نیست. من نمی‌توانم به طور مطلق بگویم كه موسیقی اصیل ایرانی موسیقی حلال است، نه این طور نیست. بعضی خیال می‌كنند كه مرز موسیقی حلال و حرام، موسیقی سنتی ایرانی و موسیقی غیر سنتی است. نه این طوری نیست. آن موسیقی یی كه منادیان دین و شرع همیشه در دوره‌های گذشته با آن مقابله می‌كردند و می‌گفتند حرام است، همان موسیقی سنتی ایرانی خودمان است كه به شكل حرامی در دربارهای سلاطین، در نزد افراد بی بندوبار، در نزد افرادی كه به شهوات تمایل داشتند و خوض در شهوات می‌كردند، اجرا می‌شده، این همان موسیقی حرام است. بنابراین، مرز موسیقی حرام و حلال، عبارت از ایرانی بودن، سنتی بودن، قدیمی بودن، كلاسیك بودن، غربی بودن یا شرقی بودن نیست. مرز آن چیزی است كه من عرض كردم. این ملاك را می‌شود به دست شما بدهیم.»
نظر مقام معظم رهبری دربارۀ ترویج موسیقی
سؤال: با عرض سلام و آرزوی طول عمر با بركت برای حضرت عالی به عرض می‌رساند كه یكی از مسابقاتی كه در امور تربیتی بین دانش آموزان سراسر كشور برگزار می‌شود، مسابقۀ سرود است. در این مسابقه از ابزارهای موسیقی استفاده می‌شود و به تجربه ثابت شده كه این ابزارها نه تنها اثر تربیتی مثبت ندارد، بلكه گاهی باعث جذب بعضی از دانش آموزان به این ابزارها شده و ترك تحصیل می‌نمایند. از باب نمونه در سمینار معاونین پرورشی كشور معاون پرورشی آذربایجان شرقی و ایلام ابراز داشتند كه بعضی از محصلین كه نواختن موسیقی را كاملاً یاد گرفته اند، ترك تحصیل نموده و در عروسی‌ها از آن استفاده نموده، پول می‌گیرند. اكنون با توجّه به مطالب فوق آیا حضرت عالی تجویز می‌فرمایند همچنان از ابزار موسیقی در مدارس و بین دانش آموزان استفاده شود و اصولاً این ابزارها را از مسائل تربیتی اسلامی می‌دانید یا نه؟ یا از همان قرآن و نهج البلاغه كه جذابیتش نیز بیشتر است و خط و نقاشی و تئاتر استفاده شود، كافی است. ارشاد و راهنمائی آن جناب باعث امتنان و خوشبختی است.
جواب: «استعمال ابزار و آلات موسیقی در نواختن موسیقی مطرب لهوی حرام است و استفاده از این قبیل آلات در غیر موسیقی مطرب لهوی اگر مستلزم مفاسدی باشد جایز نیست و به طور كلی ترویج موسیقی و آلات آن با هدف‌های نظام اسلامی منافات دارد.»
نظرات علما و مراجع تقلید
سؤال: حكم استماع موسیقی‌های صدا وسیما یا ادارۀ ارشاد، ساخت و تعلیم و خرید و فروش ابزار آلات موسیقی چیست؟
حضرت آیة الله سیستانی: «اگر موسیقی مناسب مجالس لهو و عیاشی نباشد حرام نیست.»
حضرت آیة الله تبریزی: «گوش دادن به موسیقی لهوی كه مناسب مجالس خوش گذارنی می‌باشد، جایز نیست و همچنین ساخت و تعلیم و خرید و فروش ابزار آلات موسیقی لهوی جایز نیست.»
حضرت آیة الله خامنه‌ای: «هر گونه نوازندگی مطرب لهوی كه متناسب با مجالس عیش و نوش باشد حرام است.»
حضرت آیة الله فاضل لنكرانی: «موسیقی اگر مطرب و مهیج و مناسب مجالس لهو و لعب باشد حرام است و در غیر این صورت مانعی ندارد و مركز پخش تأثیری در حكم ندارد.»
حضرت آیة الله بهجت: «اگر موسیقی مطرب باشد، استماع و خرید و فروش آن حرام است.»
حضرت آیة الله صافی گلپایگانی: «آنچه را عرف مردم موسیقی می‌دانند، استماع آن و ساخت و تعلیم و تعلم و فروش آلات آن حرام است.»
حضرت آیة الله مكارم شیرازی: «كلیه صداها و آهنگ‌ها كه مناسب لهو و فساد است، حرام و غیر آن حلال است و تشخیص آن با مراجعه به اهل عرف عام خواهد بود.»
حضرت آیة الله مظاهری: «اگر موسیقی لهوی و تحریك كننده باشد، حرام است.»
حضرت آیة الله گلپایگانی (رضوان الله تعالی علیه) : «غنا كشیدن صدا و دور دادن آن به كیفیت خاصۀ طرب آور است كه مناسب با مجالس لهو و محافل انس و طرب و موافق با آلات لهو ولعب است و خواندن به نحو غنا و گوش دادن به آن و تكسب به آن حرام است و فرقی نمی‌كند كه همراه با آلات لهو خوانده شود یا نه و در كلام باطل استعمال شود یا در قرآن یا دعا یا مرثیه یا شعر.»
تشكیل هنرستان‌های موسیقی
سؤال: طبق برنامه‌ریزی اعلام شده، بنابراین است كه خانه‌های موسیقی و هنرستان‌هایی در این رابطه در شهرستان‌ها تشكیل شود كه با عكس العمل مردم مواجه شده است، نظر حضرت عالی با رواج موسیقی چیست؟
حضرت آیة الله خامنه‌ای: «آموزش موسیقی و ترویج آن برای نوجوانان با اهداف نظام جمهوری اسلامی سازگار نیست.»
حضرت آیة الله مكارم شیرازی: «بدون شك تأسیس این گونه مراكز موجب گسترش فساد است و جایز نیست.»
حضرت آیة الله تبریزی: «موسیقی لهوی تعلیم و تعلم و اجرت گرفتن برای آن حرام است و این‌ها مظاهر فسادی است كه به خاطر مسامحه بعضی از متصدّیان شروع شده است.»
حضرت آیة الله صافی گلپایگانی: «موسیقی و ترویج و تأسیس مراكز برای تعلیم آن حرام است.»
حضرت آیة الله بهجت: «موسیقی مطرب، شنیدن آن و تعلیم و تعلم آن و تعاون آن حرام است.»
حضرت آیة الله مظاهری: «باید احترام به افكار عمومی نهاد. باید از تشكیل مجالس گناه خودداری كرد.»
مسابقات مختلط
سؤال: اخیرا در سیمای جمهوری اسلامی مسابقاتی برگزار می‌شود كه شركت كنندگان در مسابقه، پسران و دختران به طور مختلط و تماشاچیان هم زنان و مردان هستند و برخی حركات زننده ـ مانند دویدن دختران در حضور جوانان نامحرم ـ صورت می‌گیرد و مجری برنامه هم معمولاً زنان و دختران جوان می‌باشند. نظر حضرت عالی در برپایی چنین مسابقات و شركت در آن‌ها و نمایش آن از تلویزیون كه موجب عادی شدن روابط دختران و پسران و ریختن حُجب و حیای جامعه می‌شود، چیست؟
حضرت آیة الله مكارم شیرازی: «اگر منشأ مفاسد خاصّی گردد، جایز نیست.»
حضرت آیة الله صافی گلپایگانی: «مجالس مذكوره مشتمل بر خلاف شرع و معرض فساد است و جایز نیست. جای بسی تعجب و تأسّف است كه سیمای جمهوری اسلامی كه باید منادی اسلام باشد، هر روز برنامه‌های خلاف شرع جدیدی به معرض نمایش بگذارد و به اخلاق و عفت و عقیدۀ جامعه اسلامی لطمه بزند. خداوند همه را از شرور و فتنه آخر الزمان حفظ فرماید.»
حضرت آیة الله تبریزی: «این هم یكی از مظاهر فساد است و هرچه موجب ترویج فساد در جامعه باشد جایز نیست.»
حضرت آیة الله بهجت: «اختلاط جایز نیست و تشخیص و تعیین موضوع با مكلّف است.»
- پاورقــــــــــــــــــــی
1 ـ مجموعه سخنان و استفتاءات از نشریه فرهنگ اسلام، بهار 1378، نقل شده است.