مبارك باد آمد ماه روزه رهت                                              خوش باد‌ای همراه روزه

دعاها اندرین مه مستجاب است                                           فَلَك‌ها را بِدَرَّد آه روزه

شماری از خوانندگان مجله «مبلغان‌» - خود - از بانوان مبلغ هستند. اینان و شماری بسیار دیگر نیز در ماه رمضان برای «بانوان‌» به امر تبلیغ و بیان «احكام روزه‌» می‌پردازند. از این رو، ضرور می‌آید كه با «احكام روزه بانوان‌» بیشتر آشنا شویم و پیش از آن، دو نكته را به خاطر داشته باشیم:

1- احكام این نوشتار طبق فتاوا و نظریات «حضرت امام خمینی رحمه الله‌» برگزیده شده اند، زیرا هدف اصلی از این قلمزنی «احكام شناسی‌» بوده است و نه چیزی دیگر. بدین رو، هر یك از مخاطبان این احكام باید از مرجع تقلید خویش پیروی كنند، هر چند شمار فراوانی از مقلدان در احكام الهی هنوز بر تقلید از «حضرت امام خمینی رحمه الله‌» باقی مانده اند و یا ممكن است فتاوای مرجع تقلیدشان با شماری از فتاوای «امام راحل رحمه الله‌» همسانی داشته باشد.

2- در این نگاشته، كوشش بر این بوده است كه احكام مهم روزه بانوان و مسائل مورد ابتلای آنان به خامه قلم آراسته شود؛ اما «تا چه قبول افتد و چه در نظر آید...‌»

شرایط وجوب روزه

روزه با شرایط زیر بر انسان واجب می‌شود:

الف - بالغ بودن.

ب - عاقل بودن.

ج - مسافر نبودن.

د - مضر نبودن روزه.

ه - پاك بودن زن از حیض و نفاس (1).

روزه نگرفتن در اوایل بلوغ

سؤال: در سال‌های اول تكلیف (9 سالگی به بعد) به توصیه و تاكید مادرم مبنی بر اینكه توانایی روزه گرفتن را ندارم، و با توجه به اینكه خودم نیز نمی‌توانستم تشخیص دهم كه آیا می‌توانم روزه بگیرم یا نه، چند سالی را روزه نگرفته‌ام و در حال حاضر چون مدت زیادی از آن گذشته، تعداد روزه‌های فوت شده را نمی‌دانم، و ثانیا نمی‌دانم كه آیا كفاره هم بر من واجب است یا نه؟

پاسخ: باسمه تعالی - به مقداری كه یقین دارید بعد از بلوغ روزه نگرفته اید، باید قضا نمایید و كفاره در فرض مساله واجب نیست (2).

یقین نداشتن به نگرفتن روزه

سؤال: دختری هستم 17 ساله كه به حكم شرع اسلام از 9 سالگی شروع به روزه گرفتن كرده‌ام، اما سه سال اول را به گفته خواهرم، من روزه‌های خود را با خوردن چیزهایی باطل می‌كرده‌ام، ولی خودم به یاد ندارم كه چیزی خورده باشم، در صورتی كه خواهرم قسم می‌خورد كه من روزه‌های خود را افطار می‌كرده‌ام. امیدوارم با راهنمایی شما رهبر عزیز تزكیه نفس و باطن كنم.

پاسخ: باسمه تعالی - اگر یادتان نیست كه روزه نگرفته اید یا افطار كرده اید، چیزی بر شما نیست (3).

استمرار بیماری و قضا نداشتن روزه

سؤال: دختری 27 ساله هستم كه از سن 5 سالگی به بیماری رماتیسم مبتلا شده‌ام و تاكنون نیز به بیماری مبتلا هستم و به طور مستمر دارو می‌خورم و تحت نظر پزشك می‌باشم، در ضمن به بیماری اعصاب نیز مبتلا هستم. این حقیر از سن 9 سالگی كه روزه ماه رمضان بر دختران واجب می‌شود تا كنون كه 27 سال دارم نتوانسته‌ام به علت بیماری روزه بگیرم. آیا من باید كفاره روزه‌هایی را كه نگرفته‌ام بدهم؟ در صورت مثبت بودن جواب، بفرمایید كه چه چیز و چه مقدار و به كی باید بدهم؟

پاسخ: باسمه تعالی - اگر به علت بیماری، روزه فوت شده و بیماری استمرار دارد، قضا ساقط است. ولی برای هر روز باید یك مد طعام به فقیر بدهد (4).

روزه و ضعف چشم

سؤال: چشمان من خیلی ضعیف می‌باشد (نمره 8) و خیلی دوست دارم كه روزه بگیرم، ولی می‌ترسم كه برای چشمانم ضرر داشته باشد. آیا باید روزه بگیرم؟ و آیا می‌توانم كارهای ظریف دیگری از قبیل خیاطی، بافتنی و مطالعه انجام دهم؟

پاسخ: باسمه تعالی - با فرض خوف و ترس ضرر برای چشم، روزه گرفتن جایز نیست، و همچنین كارهای دیگری كه به چشم ضرر داشته باشد (5).

روزه و ضعف جسمانی

سؤال: دختری كه به حد بلوغ رسیده است، به واسطه ضعف بنیه نمی‌تواند ماه مبارك روزه بگیرد، و بعد از ماه مبارك هم تا سال دیگر نمی‌تواند قضا كند حكمش چیست؟

پاسخ: باسمه تعالی - قضای روزه‌ها بر عهده او هست، هر وقت توانست بگیرد. و برای تاخیر هر روز تا رمضان بعد باید یك مد طعام كه تقریبا ده سیر است به فقیر بدهد، مگر آنكه در تاخیر معذور باشد و پس از آن اگر تاخیر شد، چیزی بر او نیست (6).

بانوانی كه روزه بر آن‌ها واجب نیست

برخی از بانوانی كه روزه بر آن‌ها واجب نیست عبارتند از:

الف) زن باردار

زنی كه زاییدن او نزدیك است و روزه برای حملش ضرر دارد، روزه بر او واجب نیست. و باید برای هر روز یك مد طعام، یعنی گندم یا جو و مانند این‌ها به فقیر بدهد. و نیز اگر روزه برای خودش ضرر دارد، روزه بر او واجب نیست. و بنا بر احتیاط واجب باید برای هر روز یك مد طعام به فقیر بدهد. و در هر دو صورت روزه‌هایی را كه نگرفته باید قضا نماید. (7)

ب) زن شیرده

زنی كه بچه شیر می‌دهد و شیر او كم است، چه مادر بچه یا دایه او باشد یا بی اجرت شیر دهد، اگر روزه برای بچه‌ای كه شیر می‌دهد ضرر دارد، روزه بر او واجب نیست و باید برای هر روز یك مد طعام، یعنی گندم یا جو و مانند این‌ها به فقیر بدهد. و نیز اگر برای خودش ضرر دارد، روزه بر او واجب نیست. و بنا بر احتیاط واجب باید برای هر روز یك مد طعام به فقیر بدهد و در هر دو صورت روزه‌هایی را كه نگرفته، باید قضا نماید. ولی اگر كسی پیدا شود كه بی اجرت بچه را شیر دهد، یا برای شیر دادن بچه از پدر یا مادر بچه یا از كس دیگر كه اجرت او را بدهد اجرت بگیرد، احتیاط واجب آن است كه بچه را به او بدهد و روزه بگیرد (8).

ج) زن پیر

1- كسی كه به واسطه پیری نمی‌تواند روزه بگیرد، یا برای او مشقت دارد، روزه بر او وجب نیست. ولی در صورت دوم باید برای هر روز یك مد طعام كه تقریبا ده سیر است گندم یا جو و مانند این‌ها به فقیر بدهد (9).

2- كسی كه به واسطه پیری روزه نگرفته، اگر بعد از ماه رمضان بتواند روزه بگیرد، بنابر احتیاط واجب باید قضای روزه‌هایی را كه نگرفته به جا آورد (10).

روزه زنان باردار

سؤال: آیا بر زن حامله در مدت حاملگی بخصوص ماه‌های اول، روزه واجب است و برای حمل او ضرری ندارد؟

پاسخ: باسمه تعالی - روزه بر او واجب است، مگر برای خود او یا حمل ضرر داشته باشد (11).

قضای روزه زنان باردار

سؤال: زنی مدت هاست كه یا حامله است و یا بچه شیر می‌دهد، و در ماه رمضان نمی‌تواند روزه بگیرد. تكلیفش در مورد قضای روزه چگونه است؟

پاسخ: وجوب قضا ساقط نیست (12).

قضای روزه زن شیرده

سؤال: اینجانب در سنین اول بلوغ به علت نادانی، بیشتر روزه هایم را خورده‌ام و روزهای حاملگی به علت دستور دكتر روزه نگرفتم و سال اول عروسی یك ماه نگرفتم. اكنون 50 ساله هستم و نمی‌توانم همه آن‌ها را بگیرم. البته تا آنجا كه ممكن است روزه می‌گیرم. از طرفی برای هر روز 60 نفر را نمی‌توانم طعام یا پولش را بدهم. بفرمایید چه كنم تا دینم ادا شود؟

پاسخ: باسمه تعالی - اگر از روی علم و عمد روزه‌ها را نگرفته اید، علاوه بر قضا كفاره هم واجب است. ولی زن اگر بچه شیر می‌دهد و روزه برای او یا بچه‌اش ضرر دارد، می‌تواند افطار كند و فقط روزه‌ها را قضا كند و كفاره ندارد (13) ، و دادن پول به جای كفاره كفایت نمی‌كند (14).

زن حائض و نفساء

1- روزه بر زن حائض و نفساء واجب نیست، اگر چه خون قاعدگی یا نفاس را فقط در جزئی از روز ببیند. بنابراین چنانچه زنی لحظه‌ای قبل از غروب آفتاب این خون‌ها را ببیند، و یا لحظه‌ای بعد از اذان صبح این خون‌ها از او قطع شوند، روزه بر او واجب نیست و روزه‌اش صحیح نخواهد بود (15).

2- اگر به واسطه مرض یا حیض یا نفاس روزه رمضان را نگیرد، و پیش از تمام شدن رمضان بمیرد، لازم نیست روزه‌هایی را كه نگرفته برای او قضا كنند، اگر چه مستحب است (16).

3- اگر چند روز را حیض قرار دهد و عبادت نكند، بعد بفهمد حیض نبوده است، باید نماز و روزه‌ای را كه در آن روزها به جا نیاورده، قضا نماید. و اگر چند روز را به گمان اینكه حیض نیست عبادت كند، بعد بفهمد كه حیض بوده، چنانچه آن روزها را روزه گرفته باید قضا نماید (17).

4- وقتی زن از خون نفاس پاك شد، باید غسل كند و عبادت‌های خود را به جا آورد. و اگر دوباره خون ببیند، چنانچه روزهایی كه خون دیده با روزهایی كه در وسط پاك بوده، روی هم 10 روز یا كمتر از 10 روز باشد، تمام آن نفاس است. و اگر روزهایی كه پاك بوده، روزه گرفته باشد باید قضا نماید (18).

5- بانوانی كه در ایام حیض و نفاس روزه واجب نگرفته اند، واجب است قضای آن را به جا آورند. و بر زن مستحاضه واجب است كه ادای روزه را به جا آورد، و اگر از او فوت شد، قضای آن را به جا آورد. (19)

مشاهده خون بعد از عادت ماهانه

سؤال: عادت ماهانه خانمی به طور معمول 5 روز بوده و پس از این مدت پاك می‌شده. در ماه مبارك رمضان طبق عادت همیشگی پس از پنج روز، غسل نموده و روز ششم پاك بوده و روزه گرفته، ولی در روز هفتم دوباره لكه خونی مشاهده كرده. وضعیت نماز و روزه این شخص در این دو روز - بخصوص روز ششم - چگونه است؟

پاسخ: باسمه تعالی - در چنین صورتی هر دو روز حكم حیض را دارد (20).

استفاده از قرص

سؤال: آیا زن در ماه رمضان می‌تواند از قرص‌های ضد رگل استفاده كند تا بتواند روزه یك ماه را كامل بگیرد؟

پاسخ: باسمه تعالی - اگر ضرر به مزاج نزند، اشكال ندارد (21).

بند آمدن خون حیض

سؤال: زنی كه معمولا حیض می‌شود، ولی از قرص جلوگیری حیض استفاده كرده تا روزه‌اش را نخورد، آیا صحیح است یا خیر؟

پاسخ: باسمه تعالی - اگر با خوردن قرص، حیض بند آمده، روزه صحیح است (22).

پیشگیری از عادت با قرص و آمپول

سؤال: بعضی از خانم‌ها (در سفر حج) برای پیشگیری از عادت ماهانه قرص می‌خورند. گاهی با خوردن قرص باز هم عادت می‌شوند و به وسیله آمپول از ادامه عادت جلوگیری می‌كنند. در این صورت آیا حكم طهارت از حیض را پیدا می‌كنند، و آیا می‌توانند وارد مسجدالحرام شوند و طواف نماز به جا آورند؟

پاسخ: باسمه تعالی - اگر 3 روز پی در پی خون نبینند، حكم حیض مترتب نیست و نماز و روزه صحیح است، و كمتر از 3 روز حكم استحاضه را دارد (23).

روزه مستحاضه

1- روزه مستحاضه قلیله صحیح است و در صحت آن، وضو شرط نیست. اما غیرمستحاضه قلیله بنابر اقوی غسل‌های روزانه‌اش در صحت روزه‌اش شرط است. و در مستحاضه كثیره احتیاط ترك نشود به اینكه غسل شبی را كه فردایش روزه می‌گیرد انجام دهد (24).

2- روزه زن مستحاضه‌ای كه غسل بر او واجب می‌باشد، در صورتی صحیح است كه در روز غسل‌هایی را كه برای نمازهای روزش واجب است انجام دهد. و نیز بنابر احتیاط واجب باید غسل نماز مغرب و عشای شبی كه می‌خواهد فردای آن روز روزه بگیرد به جا آورد. ولی اگر بعد از نماز مغرب و عشا غسل نكند و برای خواندن نماز شب پیش از اذان صبح غسل نماید، و در روز هم غسل‌هایی را كه برای نمازهای روزش واجب است به جا آورد، روزه او صحیح است (25).

3- بنابر اقوا برای اینكه روزه مستحاضه صحیح باشد، انجام غسل‌هایی كه در روز برای نماز انجام می‌شود، شرط است. ولی انجام غیرغسل‌های روزانه (یعنی غسل‌هایی كه برای نمازهای شبش انجام می‌شود) شرط نیست. بنابراین اگر پیش از نماز صبح یا ظهر و عصر مستحاضه شود به طوری كه موجب غسل باشد، مانند استحاضه متوسطه و یا كثیره و غسل نكند، روزه او باطل می‌شود. بر خلاف اینكه اگر بعد از نماز ظهر و عصر مستحاضه شود و تا غروب غسل نكند، روزه‌اش باطل نمی‌شود. و احتیاط ترك نشود به اینكه غسل نماز شب قبلش را انجام دهد. و اگر پیش از سپیده صبح برای نماز شب و یا نماز صبح غسل كند، كفایت می‌كند و بنابر اقوا روزه او صحیح است (26).

4- اگر بعد از نماز عصر مستحاضه شود و تا غروب غسل نكند روزه او صحیح است (27).

5- اگر زنی كه در حال استحاضه است، غسل‌های خود را به تفصیلی كه در احكام استحاضه (توضیح المسائل) گفته شده به جا آورد، روزه او صحیح است (28).

6- احتیاط واجب آن است كه زن مستحاضه در تمام روزی كه روزه است به مقداری كه می‌تواند از بیرون آمدن خون جلوگیری كند (29).

مبطلات روزه و احكام آن

1- نه چیز روزه را باطل می‌كند، از جمله:

الف. خوردن و آشامیدن.

ب. باقی ماندن بر حیض و نفاس تا اذان صبح (30).

2- جویدن غذا برای بچه یا پرنده و چشیدن غذاو مانند این‌ها كه معمولا به حلق نمی‌رسد، اگر چه اتفاقا به حلق برسد، روزه را باطل نمی‌كند. ولی اگر انسان از اول بداند كه به حلق می‌رسد، چنانچه فرو رود، روزه‌اش باطل می‌شود و باید قضای آن را بگیرد و كفاره هم بر او واجب است (31).

3- سؤال: در سن 9 سالگی كه روزه بر من واجب شده بود، پدرم برای خوردن سحری وقتی مرا بیدار می‌كرد كه 5 دقیقه به اذان صبح باقی مانده بود و می‌گفت: "تا اذان تمام نشده است می‌توانید غذا بخورید. " و من هم همین كار را می‌كردم و تا كلمه "حی علی خیر العمل" غذا می‌خوردم. آیا این روزه‌ها قضا دارد یا نه؟

پاسخ: باسمه تعالی - اگر نمی‌دانید بعد از طلوع فجر خورده اید، قضا ندارند (32).

4- اگر زن پیش از اذان صبح از حیض یا نفاس پاك شود و عمدا غسل نكند، یا اگر وظیفه او تیمم است عمدا تیمم نكند روزه‌اش باطل است (33).

5- كسی كه فاقد الطهورین است (یعنی وسیله غسل و تیمم ندارد) ، اگر تا اذان صبح بر حیض و نفاس باقی بماند، روزه‌اش صحیح است (34).

6- اگر زن پیش از اذان صبح از حیض یا نفاس پاك شود و برای غسل وقت نداشته باشد، چنانچه بخواهد روزه ماه رمضان یا قضای آن را بگیرد، باید تیمم نماید و روزه‌اش صحیح است، و اگر بخواهد روزه مستحب یا روزه واجب مثل روزه كفاره و روزه نذری بگیرد، اگر چه بدون تیمم هم روزه‌اش صحیح است، ولی احتیاط مستحب آن است كه تیمم كند (35).

7- اگر زن نزدیك اذان صبح از حیض یا نفاس پاك شود و برای هیچ كدام از غسل و تیمم وقت نداشته باشد، یا بعد از اذان بفهمد كه پیش از اذان پاك شده، روزه او صحیح است. ولی اگر در وسعت وقت قضای رمضان را گرفته باشد، صحیح بودن آن اشكال دارد (36).

8- اگر زن بعد از اذان صبح از خون حیض یا نفاس پاك شود، یا در بین روز خون حیض یا نفاس ببیند، اگر چه نزدیك مغرب باشد، روزه او باطل است (37).

9- اگر زن غسل حیض یا نفاس را فراموش كند و بعد از یك روز یا چند روز یادش بیاید، روزه‌هایی كه گرفته صحیح است (38).

10- اگر زن پیش از اذان صبح از حیض یا نفاس پاك شود و در غسل كردن كوتاهی كند و تا اذان غسل نكند و در تنگی وقت تیمم هم نكند، روزه‌اش باطل است. ولی چنانچه كوتاهی نكند، مثلا منتظر باشد كه حمام، زنانه شود، اگر چه سه مرتبه بخوابد و تا اذان غسل نكند، در صورتی كه تیمم كند روزه او صحیح است (39).

كفاره روزه

1- اگر عمدا روزه خود را باطل كند و بعد عذری مانند حیض یا نفاس یا مرض برای او پیدا شود، كفاره بر او واجب نیست (40).

2- (در كفاره روزه) اگر در بین روزهایی كه باید پی در پی روزه بگیرد، عذری مثل حیض یا نفاس یا سفری كه در رفتن آن مجبور است برای او پیش آید، بعد از برطرف شدن عذر، واجب نیست روزه‌ها را از سر بگیرد، بلكه بقیه را بعد از برطرف شدن عذر به جا می‌آورد (41).

روزه كفاره

اگر زن در عزای میت صورت خود بخراشد به طوری كه خون بیاید یا موی خود را بكند، باید یك بنده آزاد كند، یا ده فقیر را طعام دهد، و یا آن‌ها را بپوشاند. و اگر نتواند باید سه روز روزه بگیرد، بلكه اگر خون هم نیاید، بنابر احتیاط واجب به این دستور عمل نماید (42).

قضای روزه

سؤال: بانویی است مدت 14 سال ازدواج كرده و ماه مبارك رمضان هیچ سالی روزه هایش را مرتب نگرفته. گاهی حامله بوده و گاهی تقریبا مریض، و در ایام غیر ماه رمضان كه سلامت هم بوده، قضای آن‌ها را به جا نیاورده است و موانعی هم نداشته و نمی‌داند در این چند سال ماه رمضان چند روز را روزه نگرفته، چه مقدار باید قضا نماید؟

پاسخ: باسمه تعالی - روزه‌هایی را كه یقین دارد قضا شده، باید قضا نماید و بیشتر از آن واجب نیست (43).

قضای روزه پدر و مادر

قضای روزه پدر بر غیر پسر بزرگتر و بر دختر - اگر چه فرزند پسر هم نباشد - واجب نیست. و قضای روزه مادر نه بر پسر و نه بر دختر واجب نخواهد بود (44).

روزه‌های حرام

1- اگر زن به واسطه گرفتن روزه مستحبی حق شوهرش از بین برود، و همچنین اگر شوهر، او را از گرفتن روزه مستحبی مطلقا نهی كند (چه مزاحمت با حق شوهر داشته باشد یا نداشته باشد) نباید این احتیاط ترك شود (45).

2- روزه مستحبی اولاد اگر اسباب اذیت پدر و مادر یا جد شود، جایز نیست. بلكه اگر اسباب اذیت آنان نشود، ولی او را از گرفتن روزه مستحبی (منع) كنند، احتیاط واجب آن است كه روزه نگیرد (46).

مستحبات و مكروهات در روزه

1- زنی كه در بین روز از خون حیض یا نفاس پاك شود، مستحب است در ماه رمضان از كاری كه روزه را باطل می‌كند، خودداری نماید. (47)

2- چند چیز برای روزه دار مكروه است و از آن جمله است: سرمه كشیدن در صورتی كه مزه یا بوی آن به حلق برسد و نشستن زن در آب و... (48).

زكات فطره

زنی كه شوهرش مخارج او را نمی‌دهد، چنانچه نان خور كس دیگر باشد، فطره‌اش بر آن كس واجب است، و اگر نان خور كس دیگر نیست در صورتی كه فقیر نباشد، باید فطره خود را بدهد (49).

• پاورقــــــــــــــــــــی

1) تحریرالوسیلة، ج 1، ص 293- 294، مساله 1 و 2.

2) استفتاآت، ج 1، ص 328، سؤال 76.

3) همان، ج 1، ص 333، سؤال 90.

4) همان، ج 1، ص 318، سؤال 45.

5) همان، ج 1، ص 317، سؤال 44.

6) همان، ج 1، ص 333، سؤال 88.

7) توضیح المسائل، مساله 1728.

8) همان، مساله 1729.

9) همان، مساله 1725.

10) همان، مساله 1726.

11) استفتاآت، ج 1، ص 326، سؤال 68.

12) همان، ج 1، ص 332، سؤال 87.

13) یعنی لازم نیست كفاره كسی راكه عمدا روزه نگرفته است بپردازد، اگر چه كفاره مخصوص زنی كه به خاطر شیردادن، روزه خود را نگرفته است، در محل خود بیان شده است.

14) همان، ج 1، ص 329، سؤال 79.

15) با استفاده از توضیح المسائل، مساله 1640 و تحریر الوسیلة، ج 1، ص 293، مساله 1.

16) توضیح المسائل، مساله 1702.

17) همان، مساله 507.

18) همان، مساله 515.

19) تحریر الوسیلة، ج 1، ص 298، قبل از مساله 1 و العروة الوثقی، ج 2، ص 229، مساله 3.

20) رساله نوین، عبدالكریم بی آزار شیرازی، ج 1، ص 113.

21) همان، ج 1، ص 113.

22) استفتاآت، ج 1، ص 316، سؤال 39.

23) رساله نوین، ج 1، ص 112.

24) تحریر الوسیلة، ج 1، ص 59، مساله 6.

25) توضیح المسائل، مساله 418.

26) تحریر الوسیلة، ج 1، ص 282، مساله 6.

27) توضیح المسائل، مساله 419.

28) توضیح المسائل، مساله 1643.

29) همان، مساله 417.

30) با استفاده از توضیح المسائل، مساله 1572.

31) توضیح المسائل، مساله 1582.

32) استفتاآت، ج 1، ص 314، سؤال 34.

33) توضیح المسائل، مساله 1637.

34) تحریر الوسیلة، ج 1، ص 283، مساله 7.

35) توضیح المسائل، مساله 1638.

36) همان، مساله 1639.

37) همان، مساله 1640.

38) همان، مساله 1641.

39) همان، مساله 1642.

40) همان، مساله 1675.

41) همان، مساله 1664.

42) همان، مساله 636.

43) استفتاآت، ج 1، ص 326، سؤال 67.

44) با استفاده از توضیح المسائل، مساله 1398 و 1712 و العروة الوثقی، ج 1، ص 756.

45) توضیح المسائل، مساله 1740 و تحریر الوسیلة، ج 1، ص 304 و العروة الوثقی، ج 2، ص 243.

46) توضیح المسائل، مساله 1741.

47) با استفاده از توضیح المسائل، مساله 1749.

48) همان، مساله 1657.

49) توضیح المسائل، مساله 2008.