انواع آزادی
دو نوع آزادی مدنظر است، آزادی تكوینی و آزادی تشریعی.
1. آزادی تكوینی
آزادی تكوینی به این معناست كه در نظام آفرینش، انتخاب راه و عقیده اجبارپذیر نیست و انسان به حسب خلقتش موجودی دارای شعور و اراده بوده، در انجام و ترك فعل و انتخاب و اختیار خود آزاد است و البته در اصل این اختیار مجبور و ناچار است.
اصولا دین و مذهب مجموعه‌ای از اعتقاداتی است كه با روح و فكر انسان سر و كار دارد؛ و اساس آن بر ایمان و یقین استوار است و از اینرو خواه ناخواه راهی جز منطق و برهان و استدلال نخواهد داشت.
ایمان یك عقد و التزام قلبی و درونی است كه انسان با اختیار خویش آن را می‌پذیرد؛ از این جهت اسلام ایمان اجباری را نمی‌پذیرد و خداوند متعال بشر را آزاد گذاشته است تا با تحقیق دین را انتخاب كند.
البته انتخاب كننده دین ناحق و كفرآمیز را كافر و انتخاب كننده دین حق را مؤمن قلمداد می‌كند.
آیات متعددی بر اصل اختیار و آزادی تكوینی انسان وارد شده است. به عنوان نمونه:
الف: «لا اكراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی» ؛ (1) «در [قبول و انتخاب] دین هیچگونه اكراه [و اجباری] نیست، راه درست از راه انحرافی آشكار شده است.»
مرحوم علامه طباطبایی می‌گوید: «در این آیه، دین اجباری نفی شده است، چون دین عبارت است از یك سلسله معارف علمی كه جامع همه آن معارف یك كلمه است و آن عبارت است از «اعتقادات» ، و اعتقاد و ایمان هم از امور قلبی است كه اكراه و اجبار در آن راه ندارد، زیرا كاربرد اكراه تنها در اعمال ظاهری است، كه عبارت است از حركاتی مادی و بدنی، و اما اعتقاد قلبی برای خود، علل و اسباب دیگری از سنخ خود اعتقاد و ادراك دارد و محال است كه مثلا جهل، علم را نتیجه دهد.» و در ادامه می‌فرماید: «در این آیه، دو احتمال وجود دارد:
1. ممكن است جمله خبری باشد. 2. ممكن است جمله انشایی باشد. اگر جمله خبری باشد می‌خواهد از حال تكوین خبر دهد و بفرماید كه خداوند در دین اكراه و اجباری قرار نداده است و در نتیجه از حیث حكم شرعی گفته می‌شود كه اكراه و اجبار در دین نفی شده و اكراه بر دین و اعتقاد، جایز نیست. و اگر جمله انشایی باشد، می‌خواهد بفرماید كه نباید مردم را بر اعتقاد و ایمان مجبور كنید، در این صورت نیز نهی مذكور متكی بر یك حقیقت تكوینی است و آن این است كه اگر اكراه صورت بگیرد تنها در مرحله افعال ظاهری و بدنی اثر دارد، نه اعتقادات قلبی. (2) »
در شان نزول این آیه گفته شده است كه: این آیه درباره مردی از اهل مدینه و از قبیله بنی سالم بن عوف، بنام حصین، نازل شده است. جریان از این قرار است كه حصین دو فرزند نصرانی داشت و خودش مسلمان بود.
به رسول خداصلی الله علیه وآله عرض كرد: «یا رسول الله! آیا می‌توانم آن دو را مجبور به پذیرفتن دین اسلام كنم؛ چون حاضر نیستند غیر از نصرانیت دین دیگری را بپذیرند؟! در پاسخ آیه شریفه «لا اكراه فی الدین...» نازل شد. (3) »
و بعضی از مفسرین در شان نزول آیه فوق گفته اند: مردی از انصار غلام سیاهی به نام «صبیح» داشت، او را به اجبار به دین اسلام دعوت می‌نمود، در این هنگام آیه مورد بحث بر پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله نازل شد و به صبیح و تمام مسلمانان تذكر داد كه در پذیرش دین كوچكترین اجبار و اكراهی نیست، بلكه انسان از كمال اختیار و آزادی برخوردار است. (4) »
ب: «وقل الحق من ربكم فمن شاء فلیؤمن ومن شاء فلیكفر»؛ (5)
«بگو این حق از سوی پروردگارتان است، هر كس می‌خواهد ایمان بیاورد و هر كس می‌خواهد كافر گردد.»
ج: «فمن شاء اتخذ الی ربه سبیلا»؛ (6)
«پس هر كس بخواهد [می تواند] راهی به سوی پروردگارش اتخاذ نماید.»
در این آیات، جمله‌های «من شاء» دلیل بر اختیار و آزادی انسان در انتخاب كفر و ایمان است.
د: «انا هدیناه السبیل اما شاكرا و اما كفورا»؛ (7)
«ما راه را به انسان نشان دادیم، خواه شكر گذار باشد [و پذیرا شود] ، یا [مخالفت كند و] كفران نماید.
در این آیات تاكید شده است كه راه حق و باطل از یكدیگر مشخص شده است و انتخاب هر یك به دست خود انسان است، او مجبور نیست و در عمل می‌تواند هر كدام از این دو راه راكه بخواهد انتخاب كند، لكن اگر راه حق و حقیقت را برگزیند، به بهشت و سعادت ابدی می‌رسد و اگر راه باطل را بپیماید، به جهنم و بدبختی گرفتار خواهد شد.
2. آزادی تشریعی
در آزادی تشریعی، هیچ كس حق استعلاء و برتری بر دیگری را ندارد، و هیچ كس حق ندارد دیگری را برده و بنده و مطیع خود سازد و اراده و عمل او را مالك گشته و خواسته‌های خود را برخلاف میل و رغبت او بر او تحمیل كند، زیرا در نظام تشریع همه افراد بشر بدون استثناء از حقوق مساوی برخوردارند و احدی حق مزیت و برتری نسبت به دیگری را ندارد. چنانكه در آیات و روایات به این معنا تصریح شده است و انسان را هم از استعلاء جویی و هم از بردگی و بندگی پذیری بر حذر می‌دارد:
«ولا یتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون الله» ؛ (8) «بعضی از ما انسانها [حق نداریم بعضی دیگر را غیر از خدا ارباب و سرپرست خویش قرار دهیم.»
امام علی علیه السلام می‌فرماید:
«ولا تكن عبد غیرك وقد جعلك الله حرا؛ (9) بنده دیگری مباش حال آنكه خداوند تو را آزاد آفریده است.»
«ایها الناس ان آدم لم یلد عبدا ولاامة وان الناس كلهم احرار؛ (10) ای مردم! [حضرت] آدم بنده و برده به دنیا نیاورد و [بنابراین] همه مردم آزادند.»
آزادی از قید بندگی غیر خدا، بزرگترین آزادی است كه اسلام به بشر عطا فرموده است، این آزادی هر گونه استبداد وخود كامگی رادر هم شكسته و بسیاری از قید و بندهایی كه در جهان متمدن امروز وجود دارد را ازپای بشر باز می‌كند، و بدین وسیله هر ملتی از قید هر نوع استعمار و سیادت سایر ملل آزاد شده و هر طبقه‌ای از طبقات اجتماعی از بند رقیت و بندگی سایر طبقات رها می‌گردد. در نتیجه افراد جامعه از ضعیف و قوی، سیاه و سفید و... با نژادهای گوناگون به طور مساوی از آزادی بهره مند می‌شوند.
خداوند پیامبر را فرستاد تا مردم را از تمام قید و بندهایی كه آنان را اسیر خود ساخته بود رهایی بخشد و تمام غل و زنجیرهای استبداد و استكبار، هواپرستی، بندگی شكم و شهوت، شهرت و ثروت، قدرت و مقام را از بین برده، بشر را رها سازد.
در آزادی تشریعی تكالیف و قوانین شرعی متوجه انسان است و انسان در برابر این قوانین مسئول است.
به بیان دیگر: در آزادی تشریعی آزادی نامحدود نیست و انسان موظف است در مسیر قانون شرعی و الهی حركت كند و خروج از آن، خروج از بندگی خدا است؛ و خروج از بندگی خدا ظلم به خویشتن است. «من یتعد حدود الله فقد ظلم نفسه» ؛ (11) «كسی كه از حدود الهی تجاوز كند به خود ظلم كرده است.»
«ومن یعص الله ورسوله فقد ضل ضلالا مبینا»؛ (12) «هركس خدا و رسولش را نافرمانی كند، به گمراهی آشكاری گرفتار شده است.»
بنابراین از نظر اسلام آزادی كه خارج از مسیر حق و صراط مستقیم الهی باشد آزادی نیست؛ بلكه قید و بندی به ظاهر آزادی است، كه اسلام بسیاری از انسانهای به ظاهر آزاد را برده می‌داند؛ بردگانی كه اسیر هوای نفس گشته اند و طعم شیرین آزادی واقعی را كه در پرتو بندگی خداوند یكتا حاصل می‌گردد نچشیده اند.
ادامه دارد...
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) بقره/256.
2) علامه سید محمد حسین طباطبائی، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، (قم: دفتر انتشارات اسلامی، بی تا) ج 2، ص 522 - 524.
3) جلال الدین سیوطی، تفسیر در المنثور، ج 1، ذیل آیه شریفه.
4) مجمع البیان، ج 2، ذیل آیه شریفه.
5) كهف/29.
6) مزمل/19.
7) انسان/3.
8) آل عمران/64.
9) نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، نامه 31.
10) محمد محمدی، میزان الحكمة، (تهران: مكتب الاعلام الاسلامی، الطبعة الثانیة، 1367 ه. ش) ج 2، ص 351، حدیث شماره 3556.
11) طلاق/1.
12) احزاب/36.