آنچه در این نوشته می‌خوانید طرح یك شبهه پیرامون حقوق زنان، و بیان پاسخ آن است. پیش فرض این نگاشته بر پذیرش برخی تبعیض‌ها میان زن و مرد نیست، تا آنگاه بخواهیم در صدد توجیه آن برآییم. هدف تبیین تفاوت‌هایی است كه سبب شده ست حقوق و مسؤولیت‌های زن و مرد از یكدیگر متمایز شود. بدین سبب با ارائه تحلیل و تفسیرهایی كه بیشتر گویای حكمت احكام است و به جنبه‌های روان شناختی و جامعه شناختی نظر دارد به موضوع نابرابری ارث زن و مرد می‌پردازیم.
پیش از تبیین شبهه و ارایه پاسخ، یادآوری این امر ضروری است كه: از نگران كننده‌ترین پدیده‌های تباهی آور عصر حاضر، موضوع مقایسه میان آفرینش زن و مرد و نتیجه گیری‌های ناروایی است كه در پی آن مقایسه‌ها صورت می‌پذیرد.
مقایسه توانایی جسمی و روحی زن و مرد - مانند میزان رشد قد، وزن، اندام، قلب، مغز و... برای شناخت حدود توانایی هر جنس، پدیده‌ای صحیح و پسندیده است، اما این كه بخواهیم در پی مقایسه، یكی را برتر و دیگری را فروتر بدانیم یا با توجه به برخی امتیازات مشترك، در همه چیز و همه وقت و همه جا آن دو را مساوی یكدیگر بپنداریم و از حقوق یكسان بهره مند سازیم، شك نیست كه به راه نادرست گاه نهاده ایم.
با بی توجهی به عوامل تمایز آفرین میان زن و مرد، بزرگترین حقی كه از زن و بلكه مرد ضایع می‌گردد حق «متفاوت بودن» زن و مرد است.
«برپایه اصول و آموزه‌های روان شناسی و فیزیولوژی، تفاوت‌های جسمی و تمایز غدد و نحوه رشد اندام، اصلی‌ترین عامل تاثیرگذار بر تفاوت‌های روحی و روانی است.» (1) و همین امر عامل وجود تفاوت میان حقوق و امتیازات هر جنس (زن و مرد) است.
با این همه هیچ آیین آسمانی و عقل سالم بشری نگفته است كه تفاوت در آفرینش زن و مرد به مفهوم انكار اصل «انسانیت مساوی» است. آیا اگر هر یك از این دو جنس نتوانند به برخی از وظایف دیگری بپردازند، بدین معناست كه میان آن دو تفاوت نكوهیده (تبعیض) قائل شده ایم؟
نابرابری ارث زن و مرد
طرح موضوع: بر پایه آیه 11 سوره نساء «للذكر مثل حظ الانثیین» سهم فرزند پسر در ارث دو برابر سهم دختر است. بر همین اساس در انبوه روایات شیعه و سنی و نیز قانون مدنی كشور، همین حكم جاری است.
پیش‌فرض‌ها
الف) در آیه نامبرده سخن از تفاوت ارث فرزندان دختر و پسر است نه جنس مذكر و مونث، در همه فرض‌های تقسیم ارث.
ب) در برخی حالات، ارث زن و مرد مساوی و گاه ارث زن بیشتر از ارث مرد است.
ج) آنچه نباید در حقوق میان اشخاص راه یابد تبعیض است، نه تفاوت.
ارث نیز مانند دیگر پدیده هاست كه به سبب آن نباید هیچ تبعیضی میان زن و مرد پدید آید، هر چند ممكن است به دلایلی سهم ارث اعضای یك خانواده متفاوت باشد.
با توضیحات آینده، هر یك از این امور روشن‌تر می‌شود.
پاسخ و توضیح
در عصر نزول آیات ارث، با توجه به افكار عرب جاهلی نسبت به زن، هیچ زمینه‌ای برای طرح حقوق زن وجود نداشت. در نگاه ایشان زن جزو دارایی مرد قرار داشت كه اگر شوهرش می‌مرد خود مانند دیگر اموال متوفی به میراث، نصیب دیگر بازماندگان قرار می‌گرفت. (2)
زنان در میان همه اقوام و ملل بشری به هیچ یك از عناوین همسر، مادر، دختر و خواهر، ارث نمی‌بردند و اسلام در این زمینه انقلاب به وجود آورد. (3)
در دیگر تمدن‌ها اموال مردگان تابع قانون زور به فرد نیرومندتر می‌رسید و گاه نه فقط زنان كه همه فرزندان پسر نیز از آن محروم می‌شدند و آن كه زورمندتر بود همه اموال را تصاحب می‌كرد. (4)
رسول اكرم صلی الله علیه وآله كه به تعلیم الهی آگاه‌ترین فرد به رویدادها و افكار زمان خود بود و خوب می‌دانست كه طرح مسایل حقوقی زنان در آن دوره، با واكنش فراگیر روبرو خواهد شد، در تشریح احكام، زیركانه به گونه‌ای گام برداشت كه نه زن از حق خود محروم ماند، نه مردان در مقابل آن به واكنش و ستیز واداشته شوند.
بدین سبب موضوع ارث زن طوری تشریح شد كه مردان انحصارطلب به ژرفای آن پی نبرند تا در مقابلش جبهه گیری كنند. در عصری كه زن خود میراث شناخته می‌شد، اسلام برای جنین در رحم مادر نیز ارث مقرر ساخت و چنین امری در هیچ یك از جوامع بشری نظیر و سابقه نداشت و نیز ارث، طبقه بندی شده و در همه شرایط، ارث همسر و مادر محفوظ داده شد. «للنساء نصیب مما ترك الوالدان و الاقربون مما قل منه او كثر نصیبا مفروضا»؛ (5) «برای فرزندان اناث نیز سهمی از تركه چه مال اندك باشد یا كه بسیار، نصیب هر كس از آن [در كتاب حق] معین گردیده است.» «ولابویه لكل واحد منهما السدس» ؛ (6) «و فرض هر یك از پدر و مادر یك ششم تركه است.» «و لهن الربع مما تركتم ان لم یكن لكم ولد و ان كان لكم ولد فلهن الثمن مما تركتم» ؛ (7) «و سهم ارث زنان ربع تركه شما مردان است اگر دارای فرزند نباشید و چنانچه فرزند داشته باشید برای آن‌ها یك هشتم خواهد بود.» بر همین اساس اگر بازماندگان متوفا تنها منسوبین مادر باشند، ارث به طور مساوی میان آنان تقسیم می‌شود. (8)
دشوارترین آیه‌ای كه از حق ارث زنان سخن می‌گفت آیه «فللذكر مثل حظ الانثیین» است. بر طبق این آیه، زن نیز از ارث بهره می‌برد، اگر چه به مقدار نصف مرد. این آیه برخوردار از لطایفی است كه بدان اشاره می‌كنیم:
حق زن به ظاهر پس از حق مرد مطرح شده است، ولی در واقع پیش از حق مرد تثبیت و ادا می‌شود.
توضیح: آیه نمی‌فرماید مردان دو برابر زنان یا زنان نصف مردان ارث می‌برند. بلكه می‌فرماید از میان فرزندان سهم هر پسر، برابر سهم دو دختر است. پس ابتدا از سهم فرزند پسر سخن به میان می‌آید ولی مقدار آن را به تعیین سهم دختر واگذار می‌كند. بدین معنی كه معیار در مقدار سهم مرد، معین شدن سهم زن است. گویا به پسری می‌گویند، شما ارث فراوان برده اید ولی مقدار آن معلوم نیست. تنها همین معلوم است كه سهم شما دو برابر سهم خواهرتان است. بنابراین او ناچار است نخست به سهم خواهر اعتراف كند و میزان آن را بداند، سپس حق خود را كه دو برابر است، بردارد.
بدین مقدار مرد دلخوش از دو برابر بودن سهمیه خود است و چندان اعتراضی به حكم ندارد و زن محروم گذشته نیز از این كه با احترام، بخشی از ارث به وی تعلق گرفته خرسند است. با این تقسیم - به طور مثال از دوازده میلیون تومان پول كه از پدری به تنها دختر و پسرش به ارث برسد، چهار میلیون سهم دختر می‌شود و هشت میلیون سهم پسر. این به ظاهر پایان تقسیم ارث میان دختر و پسر (مرد و زن) است ولی در حقیقت كار به پایان نرسیده است.
بهره زن در هنگام تقسیم ارث، نصف بهره مرد است ولی از طرفی از سوی خداوند میان زن و مرد احكامی مقرر شده است كه این كاستی برای زن جبران می‌شود و چه بسا سهمیه او بیشتر از مرد می‌گردد. زیرا با طرح چند وظیفه بر مرد، او موظف به پرداخت مخارجی است كه زن عهده دار آن نیست. برخی از آن‌ها بدین قرار است:
1 - پرداخت مخارج خانواده (همسر، فرزندان، پدر و مادر) : زن در این مرحله وظیفه‌ای ندارد و هر چند ثروتمند باشد، تامین مخارج زندگی بر عهده مرد است.
2 - پرداخت دیه: هرگاه فرزندان (دختر یا پسر) به سبب انجام كاری به پرداخت دیه محكوم شوند، در حقیقت مرد است كه باید این دیه را بپردازد نه زن. هرگاه فامیل هم ناچار به پرداخت دیه شوند، مردان فامیل عهد ه دار پرداخت آن جریمه اند نه زنان. (9)
3 - پرداخت مهریه: در خواستگاری و ازدواج، مرد است كه به زن مهریه می‌دهد نه به عكس.
4 - مخارج كار خانه و شیر دادن به بچه ها: مرد وظیفه دارد كه در صورت تقاضای زن، نسبت به انجام كار خانه و شیر دادن به اطفال، به وی مزد دهد و حال آنكه در انجام كارهای مرد، لازم نیست زن چیزی به مرد بپردازد.
5 - و اموری دیگر: با توجه به احكام نامبرده، آنچه مرد در ارث به دست آورده در حقیقت بیشتر به مصرف زن می‌رسد و گاه بهره واقعی او از نصف ارث هم كمتر می‌شود. بنابراین باید سهمیه زن و مرد در این موضوع را به حقوق و درآمد تعبیر كنیم. زن حقوق كمتری از مرد دارد ولی در واقع درآمد وی مساوی با او یا بیشتر از وی است.
افزون بر همه اینها، زن ناچار نیست حاصل دسترنج خود در بیرون خانه را به مصرف خانه برساند. آنچه او كسب می‌كند در خانه باشد یا بیرون به خود او تعلق دارد؛ در حالی كه مرد حاصل كار خود را - به دلیل حقوقی كه بر عهده اوست - به خانه می‌آورد و به مصرف خانواده‌اش می‌رساند.
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) انسان موجود ناشناخته، ص 74 و 152، به نقل «كتاب نقد»، ش 12، ص 56 و 57.
2) ر. ك: تفسیر سوره نساء، آیه 22.
3) حضارة العرب، گوستاولوبن، به نقل «كتاب نقد»، ش 12، ص 108.
4) حقوق زن در اسلام و اروپا، حسن صدر، ص 15.
5) نساء/ 9.
6) نساء/ 13.
7) نساء/ 12.
8) قانون مدنی ایران.
9) علل الشرایع، ج 2، باب 371.