«الذین یبلغون رسالات الله ویخشونه ولا یخشون احدا الا الله وكفی بالله حسیبا».
مقدمه
عوامل مؤثر در تبلیغ، به دو دستۀ زیر تقسیم می‌شوند:
1- عوامل و شرایط درونی كه از سه منبع پیام، پیام‌گیر، پیام‌رسان سرچشمه می‌گیرد.
2- شرایط و عوامل برونی و خارجی تبلیغ كه از موارد متعددی، مانند راه، روش، وسایل، ریشه می‌گیرد.
با هماهنگی و یك سو شدن این دو دسته، راه موفقیت تبلیغ، پیموده خواهد شد.
اینك، به ترتیب، به توضیح و تشریح هر یك از موارد مذكور می‌پردازیم.
شرایط درونی
الف: پیام
نخستین ركن موفقیت در تبلیغ، وجود ویژگی‌های برتر در خود پیام است. اگر محتوا و ماهیت پیام، ویژگی‌های لازم را نداشته باشد، هر چند بقیۀ عوامل هم موجود باشد، باز تبلیغ یك تلاش كور و بی حاصل خواهد بود.
ویژۀ گی‌هایی كه به یك پیام، قدرت و نفوذ می‌بخشد، از این قرار است:
یكم - قابل اثبات و استدلال باشد؛ یعنی، از ناحیۀ عقل و منطق حمایت شود و الا تنها، برای مدت كمی دوام پیدا خواهد كرد ولذا قرآن كریم، دائما، روی تعقل و تفكر تاكید كرده است.
دوم - با احساسات عالی و دقیق بشر، هماهنگ و آرمان ساز و شوق انگیز و آرزو خیز و تعهدآور و مسئولیت ساز باشد.
سوم - با نیازها و انگیزه‌های زندگی بشر انطباق داشته باشد. به همین دلیل است كه احكام و دستورهای قرآن و سنت، این انگیزه‌ها را می‌پذیرد و به آن‌ها اقرار می‌كند و در حدودی كه مشخص كرده، خواهان اشباع آن‌ها است.
پیام اسلام، این ویژگی‌ها را دارد و به همین دلیل بود كه سران شرك، در مكه، علی رغم توافق‌های قبلی، شبانه، به طور مخفی، به پشت دیوار خانۀ پیامبر صلی الله علیه و آله می‌آمدند تا آوای دل نشین و پر جاذبۀ قرآن را بشنوند، و بلال، با تحمل انواع شكنجه‌ها، باز هم فریاد «احد، احد» بر می‌آورد. ماجرای شنیدنی جعفر بن ابی طالب علیه السلام و دیگر مهاجران به حبشه، نمونۀ زیبایی از تاثیر معنوی پیام است. وقتی جناب جعفر، آیات آغازین سورۀ مریم را می‌خواند، نجاشی، به گریه می‌افتاد، به طوری كه محاسن او خیس می‌شود، و رو به مشركان قریش كرده، می‌گوید: «نه؛ به خدا سوگند: آن‌ها را به شما باز نخواهم گرداند...»
ب - پیام‌گیر (مخاطب)
چنان چه زمینۀ آماده نباشد، تبلیغ، چیزی جز سنگ بر سندان كوفتن و بذر در زمین شوره زار پاشیدن نیست. قرآن كریم، به پیامبر صلی الله علیه و آله می‌فرماید:
همانا، تو، نتوانی كه مردگان، (و مرده دلان كافر) را سخن بشنوائی و یا كران (باطن) را كه به (گمراهی) از گفتارت روی می‌گردانند، به حقیقت، شنوا كنی (1).
و در جای دیگری فرماید:
جز این نیست كه تو، تنها، كسی را كه از روز رستاخیز می‌ترسد، می‌توانی بیم و انذار كنی (2).
كار تبلیغ، از نظر پرورشی و تربیتی، بی شباهت به عمل یك باغبان نیست. همان طور كه باغبان، علاوه بر دقت در بذر و... به رفع موانع می‌پردازد، مبلغ نیز با كنار زدن موانع، از سویی، و تهیۀ زمینۀ سالم در مخاطب، از سوی دیگر، باید مقدمۀ تاثیر پیام و هدایت پیام گر را فراهم كند.
مبلغ، پس از شناخت دقیق ویژگی‌های فكری و روانی پیام‌گیر، از یك طرف، باید موانعی كه تاثیر پیام را از بین برده و یا آن را كاهش می‌دهد، رفع كند، و از طرف دیگر، عوامل مؤثر در نشر پیام را به استخدام گیرد و سرانجام با مراقبت مستمر، تلاش‌های انجام شده در مراحل گذشته را تضمین كرده، از تحلیل رفتن نیروها جلوگیری كند.
در این جا به مهم‌ترین عوامل كه در زمینه سازی مخاطب سهیم هستند و نادیده گرفتن آن‌ها، بسا، به عقیم ماندن تلاش‌های تبلیغی بینجامد، اشاره می‌كنیم:
ب / 1- درجۀ ایمان و آگاهی
باید توجه داشت كه همۀ مخاطبان از چنان ایمانی و آگاهی برخوردار نیستند كه در نخستین مرحلۀ دعوت، همۀ آنان پاسخ مثبت دهند. عدم توجه به این نكته، از یك رو، ممكن است باعث نومیدی و دل سردی مبلغ، و از سوی دیگر، موجب موضع گیری مخاطب گردد.
ب / 2- ظرفیت
از نكات قابل توجه در تبلیغ و تربیت، توجه به این مسئله است كه افراد، مانند معدن‌ها، دارای ظرفیت‌ها و استعدادهای متفاوت اند.
رهبری و رهنمایی افراد، یك نسخه مشخص ندارد، بلكه برای هر یك باید نسخه‌ای پیچید.
به عبارت دیگر، تبلیغ، باید از خاصیت انعطاف پذیری برخوردار باشد تا مبادا بالا بودن سطح مطالب، كسی را كه توان علمی كافی ندارد، ملول سازد و یا پایین بودن سطح مطالب، كسی او كه از علم خوبی برخوردار است، خسته كند.
ب / 3- پایگاه اجتماعی
در این كه دعوت اسلام، محدود به طبقه و پایگاه اجتماعی و یا نژاد وقومیت خاصی نیست، تردید وجود ندارد، ولی راه و روش و ابزار تبلیغ برای همۀ گروه‌ها، یك سان نیست و هر یك، شیوه و روش و برخورد متناسب با خود را لازم دارد.
ب / 4- جایگاه مذهبی
پیروزی در رساندن یك پیام، آن‌گاه حاصل خواهد شد كه جایگاه مذهبی طرف مقابل، مد نظر قرار گیرد. گاه، تبلیغ، تنها، نیاز به یك جرقه دارد و گاه، ایجاد یك موج و تلاطم شدید را می‌طلبد، و گاهی اوقات نیز مسیر تبلیغ ناهموار است و ضرورت دارد كه در آغاز، سنگلاخ‌ها را برطرف و زمینه را مساعد كرد. در این جا، تبلیغ، باید با رنگ عاطفی بیش تری تجلی كند.
اسلام، با مشركان، از موضع فكر و خرد مبتنی بر حقیقت كلی هستی سخن می‌گوید و در برخورد با ملحدان و بی دینان، به صورت آرام تری با تفكر آن‌ها برخورد كرده است. قرآن، ابتدا، آن‌ها را به تفكر در كل هستی و پدیده‌های آن فرا خوانده و از او می‌خواهد به فطرت پاك و آرامش فكری خویش برگردد (3).
نیز، برخورد با منكران معاد یا برخورد با منكران نبوت و... فرق می‌كند.
ب / 5- موقعیت روانی
سیر تبلیغ، آن‌گاه در مجرای طبیعی خود قرار خواهد گرفت كه وضع نفسانی و روانی مخاطب، دقیقا، ارزیابی شود، قرآن كریم، پس از این كه می‌گوید: نیاز گرسنگی و نیاز امنیت شما را برطرف كردیم، رفع دو نیاز آدمی (رفع گرسنگی و امنیت: نیاز روانی) امر به پرستش خدا می‌كند.
«فلیعبدوا رب هذا البیت الذی اطعمهم من جوع وءامنهم من خوف» (4) پس آن جا كه روح آدمی، دست خوش كسالت و بی میلی و خسته گی می‌گردد، او، در بسته‌ای است كه راه رخنه و نفوذی در آن وجود ندارد.
برای رفع ملامت، می‌توان از حكمت‌های شیرین استفاده كرد.
ج - پیام‌رسانی
ویژگی‌های مبلغ را در دو بخش بررسی خواهیم كرد:
الف - ویژگی‌هایی كه مبلغ باید خود را به آن آراسته كند، عبارت است از:
1- آگاهی
مبلغی كه می‌خواهد پیامی را برساند و نشر دهد، قبل از هر چیز، باید پیام و زوایای آن را بخوبی بشناسد.
2- ایمان به هدف
آن چه به آگاهی جهت می‌دهد و مانند پشتوانه‌ای محكم، در تمام مراحل تبلیغ، مدد كار مبلغ است، باور قلبی‌اش به هدف است.
اگر پیام، در ژرفای جان پیام‌رسان ریشه دوانده باشد و با ایمانی راسخ به نشر آن همت گمارد، از یك سو، خواهد توانشت نهان خانۀ دل پیام‌گیر را به تلالؤ دعوت، خیره سازد، و از سوی دیگر، در مقابل تند بادها، مانند سدی سترگ، قد برافرازد، فریفتۀ دام‌های تنیده و دانه‌های پاشیده نشود و تهمت و تكفیر و تطمیع و تهدید و استهزا و آزار و شكنجه، او را از پای در نیاورد.
قرآن كریم، صبر و پایداری و ایمان و یقین را، به عنوان دو مشخصۀ اساسی پیشوایان هدایت و پیامبران الهی ذكر كرده است:
«وجعلنا منهم ائمة یهدون بامرنا لما صبروا وكانوا بآیاتنا یوقنون» (5).
برخی از بنی اسرائیل را، به دلیل این كه شكیبایی كردند و آیات ما را باور داشتند، امامان و پیشوایانی قرار دادیم كه به سوی امر ما هدایت می‌كنند.
مظاهر استقامت و استواری در سیرۀ انبیا و پیشوایان حق، همه، به خاطر ایمان به هدف است.
3- عمل
مبلغ، نه تنها در مقام تبلیغ و رساندن، بلكه در عمل نیز باید خود نخستین عمل كننده پیام و محتوای آن باشد تا از سویی، اطمینان و اعتماد مخاطب را جلب كند و از سوی دیگر، به او ثابت كند كه پیاده كردن محتوای پیام، كار مشكلی نیست.
واقعیت این است كه اگر پیام، از دل و درون پیام‌رسان برآید، بی شك، به سراپردۀ جان مخاطب جای خواهد كرد. از این رو امام صادق علیه السلام می‌فرماید:
به غیر زبان هایتان - یعنی با كردارتان - دعوت كنندۀ مردم باشید تا ورع وسعی و تلاش و نماز و خیر و نیكی را، عملا، در شما بیابند؛ چرا كه تبلیغ، همین است. (6)
4- نرم خویی داشتن
از آن جا كه تبلیغ، یك فعالیت اجتماعی است و مبلغ، در ارتباط مستقیم با افراد قرار دارد، دقت در نحوۀ بیان و ارائۀ مطالب، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اگر مبلغ، دارای رفتاری تند و خشن و انعطاف ناپذیر باشد، دیری نخواهد پایید كه افراد، از گرد او پراكنده خواهند شد.
قرآن مجید، خطاب به پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید:
«فبما رحمة من الله لنت لهم ولو كنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولك» (7)
به لطف الهی، تو، نسبت به آن‌ها نرم و لین شدی و اگر خشن و سخت دل بودی، همه، از گرد تو پراكنده می‌شدند.
5- ناصح بودن
از هر گونه دورویی و خیانت و فریب، احتراز می‌جوید و تبلیغ را از روی خیر خواهی بر خاسته از صداقت و اخلاص به انجام می‌رساند او، باید مانند پدری دل سوز و مهربان، مخاطبان را فرزند خویش به حساب آورده، و در نهایت محبت و الفت، به رشد دادن آن‌ها همت گمارد.
اصولا، در سیرۀ پیامبران الهی، «نصح» به عنوان یكی از عناصر اساسی تبلیغ و ویژگی‌های اجتناب ناپذیر مبلغ مطرح بوده است. قرآن، در رابطه با دعوت هود علیه السلام می‌فرماید:
«ابلغكم رسالات ربی وانا لكم ناصح امین» (8).
پیام پروردگارم را به شما می‌رسانم و من برای شما، ناصح و خیرخواهی مشفق و امین‌ام.
6- تواضع
مبلغ باید در برابر مردم، در نهایت فروتنی باشد و اظهار انانیت و منیت نكند. ایزد، به پیامبر صلی الله علیه و آله فرمان می‌دهد كه: «قل انما انا بشر مثلكم» (9)
شرط آغازین پیام‌رسانی ایجاد ارتباطی سالم و عمیق و عاطفی و داشتن جاذبه‌ای برخاسته از فروتنی و تواضع است.
در حدیث است كه حضرت عیسی بن مریم به حواریون گفت: «خواهشی از شما دارم؛ آیا می‌توانید آن را برآورید؟»
گفتند: «خواست شما پذیرفته است‌ای روح الله!». پس برخاست و پای یكایك آنان بشست. عرض كردند: «ای روح الله، ما به این كار سزاورتر بودیم!» گفت: «شایسته‌ترین مردم در انجام خدمت، شخص عالم است. من نیز چنین تواضع كردم تا شما هم پس از من در برابر مردم فروتنی پیشه كنید» سپس گفت: «حكمت در زمین تواضع، شكوفا می‌شود، نه تكبر، چنان كه گیاه، در دشت و زمین حاصل خیز می‌روید، نه در كوه و سنگ (10)»
7- طرح و تدبیر
چنان چه مبلغ، بخواهد تمام مطالب را در نخستین برخورد با مخاطب، در میان بگذارد، و مسائل ومسئولیت‌های بزرگ را، از همان آغاز، از او توقع داشته باشد، خویش را خسته كرده است. چنین شخصی به سواره‌ای می‌ماند كه با شتاب و تندی حركت كند، ولی طولی نخواهد كشید كه پس از طی چند منزل، خویشتن را خسته و مركب را زخمی و رنجور خواهد كرد. بنابراین، باید همت عالی و نقشه‌ای بزرگ داشت، ولی كار را از نقطه كوچك آغاز كرد.
8- اراده و پشتكار
پس از آن كه مبلغ، با دقت و تشخیص سود و زیان‌ها، عوامل و موانع را ارزیابی كرد، باید با قاطعیت، هدف را تعقیب كند و با اراده‌ای استوار، مشكلات را از سر راه بردارد. تردید، آفت موفقیت و نشانۀ بارز ضعف اخلاق است.
حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله از هیچ فرصتی برای هدایت نمی‌گذشت و روح پر تلاش و سخت كوش او، لحظه‌ای آرام و قرار نداشت! سخت گیری‌های دشمنان‌اش و موانع و مزاحمت‌های طبیعی، او را از كارش باز نمی‌ایستاند، بلكه هرچه بیش‌تر سختی می‌دید، سخت‌تر می‌ایستاد!
زندگی مردان بزرگ، نشان می‌دهد كه همه، مرد تلاش و كوشش و همت بلند و پشت كاری عمیق بوده اند. دربارۀ شیخ مفید، رحمة الله علیه، می‌گویند:
ما كان المفید ینام من اللیل الا هجعة ثم یقوم یصلی او یطالع او یدرس او یتلو القرءان (11) ؛ مفید، جز اندكی از شب را نمی‌خوابید و بقیۀ شب را با نماز می‌گزارد یا مطالعه می‌كرد یا به تدریس می‌پرداخت و یا قرآن تلاوت می‌كرد.
9- بی‌نیازی
مبلغ، باید این مطلب را مورد توجه قرار دهد كه تبلیغ، یك وظیفه و مسئولیت است، نه یك پست و مقام، لذا هیچ گاه نباید این وظیفۀ خطیر را یك امتیاز و كسب و كار تلقی كند كه مزد و اجرت به دنبال دارد.
این مطلب، در قرآن كریم، از زبان پیامبران الهی چنین گفته شده است:
«وما اسالكم علیه من اجر ان اجری الا علی رب العالمین» (12) من، بر این پیام آوری، از شما اجری نمی‌خواهم. پاداش من، جز بر بروردگار جهانیان نیست.
10- سعۀ صدر
پیام‌رسان چه بسا در مسیر تبلیغ، با جبهه گیری‌ها و كار شكنی‌ها و سنگ اندازی مخالفان رو به رو می‌گردد، فرد موفق، كسی است كه تمام این‌ها را بر خود هموار سازد و با روحی بلند و فكری وسیع و حوصله‌ای سرشار، به پیش باز سختی رود و تمام تهمت‌ها، و ناسزاها و... را به راحتی تحمل كند و از میدان به در نرود.
نمونۀ زیبای چنین روحیه‌ای، در سیرۀ انبیا علیهم السلام مشاهده می‌شود: «قال الملا الذین كفروا من قومه انا لنراك فی سفاهة وانا لنظنك من الكاذبین. قال یا قوم لیس بی سفاهة ولكنی رسول من رب العالمین» (13) «گروهی از سران قوم هود كه كافر شدند، گفتند: به راستی كه ما تو را سفیه و سبك مغز می‌بینیم و فكر می‌كنیم كه از دروغ گویان هستی!» هود علیه السلام گفت: «ای قوم من! مرا سفاهتی نیست، بلكه من فرستادۀ پروردكار جهانیان‌ام»
چنان كه می‌بینم حضرت هود علیه السلام در یك برخورد انفعالی به آن‌ها نگفت: «سفیه، شما هستید كه بت می‌پرستید و معبودانی جز ایزد را به ربوبیت گرفته اید!»، بلكه با كمال متانت و نزاكت و حوصله پاسخ داد.
یونس بن عبدالرحمن، گوید:
حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام گفت: «ای یونس! با آن‌ها نرمی و مدارا كن، زیرا سخن تو بر آنان سخت و گران است» یونس عرض كرد: «آنان، به من تهمت بی دینی و زندقه می‌زنند!» حضرت گفت: «تو را چه زیان اگر مروارید به كف داشته باشی و گویند سنگ است؟! و تورا چه سود اگر سنگ به كف داشته باشی و گویند مروارید است؟! (14)
11- صبر
صبر و استقامت، در هر زمینه‌ای، از لوازم جدا ناشدنی پیروزی است. با توجه به این واقعیت است كه ایزد، رسول خویش را از ترفندهای بیمار دلان و كژسیرتان هشدار داده و به صبر و امید می‌خواند:
«فاصبر ان وعد الله حق ولا یستخفنك الذین لا یوقنون» (15).
ای پیامبر! صبر پیشه كن كه وعدۀ ایزد، البته حق [حتمی] است و مراقب باش كه مردم بی یقین، مقام حلم و وقارت را به خفت و سبكی نكشانند!
ب - خصوصیاتی كه مبلغ باید خود را از آن‌ها پیراسته سازد عبارت است از:
1- تكلف
تكلف، چند گونه است:
كاری كه انسان از روی تصنع و ظاهر سازی، بدان اقدام كند؛ یعنی، انسان، از خود، اعتقادی خودجوش نداشته باشد، ولی آن را بر خود ببندد و بخواهد با زور، در دل مردم جای دهد.
- دنبال كردن چیزی با دشواری و مشقت، در حالی كه عقل، اقتضای آن را ندارد.
- گفتاری كه مستند به علم و آگاهی نباشد، بلكه بافتۀ تخیلات بی پشتوانه باشد.
به هر حال، تكلف، به هر یك از معانی فوق كه باشد، زیبندۀ پیام‌رسان نبوده و باید در مقام تبلیغ، سه ركن آگاهی و ایمان و عمل را تكیه گاه قرار داد و از هر گونه تكلف احتراز جست.
2- عوام فریبی
عوام فریبی، یعنی هر گونه بهره گیری از غفلت و جهل و دیگر نقاط ضعف پیام‌گیر، به قصد تسریع در روند نشر پیام. به طور مثال، هیچ گاه نمی‌توان برای جذب افراد، به حیله و فریب و دروغ متوسل شد و حدیثی را جعل كرد.
چنین تاكتیكی، ممكن است كه در كوتاه مدت، برای نشر پیام، مؤثر واقع شود، ولی یقینا، در دراز مدت، تیشه به ریشۀ پیام خواهد زد. حضرت علی علیه السلام می‌فرماید: «ما هدم الدین مثل البدع» (16) «هیچ چیز مانند بدعت، موجب ویرانی دین نمی‌شود.»
اگر به دقت در سیرۀ نبوی صلی الله علیه و آله و پیشوایان معصوم علیهم السلام بنگریم در می‌یابیم كه در هیچ موقعیتی، از جهل و نا آگاهی مردم، پلی برای رسیدن به مقاصد خویش نساخته اند ولو این كه از این راه بتوان به یك پیروزی سطحی نایل آمد. یك گروه از قبیلۀ ثقیف، پیش پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: «با سه شرط، مسلمان می‌شویم: اول این كه اجازه دهید تا سه سال دیگر لات را پرستش كنیم، دوم این كه نماز بر ما خیلی ناگوار است، بگذار آن را انجام ندهیم؛ سوم این كه نگویید ت بزرگ را خودتان بشكنید». پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله شرط یكم و دوم آن‌ها را - كه مغایر با دین اسلام بود - نپذیرفتند گفتند: «تنها، سومی را می‌پذیرم.» (17)
3- شتاب زدگی
تجربه، ثابت كرده است كه هر گاه، كاری، بدون طرح و نقشه قبلی و ارزیابی درست از روند آن صورت گیرد، نتیجه‌ای به دست نخواهد داد. سیرۀ پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نشان می‌دهد كه آن حضرت، هیچ گاه، بی گدار به آب نمی‌زد، بلكه با دقت و ژرف نگری، موقعیت و امكانات را سنجیده، آن‌گاه به آن كار اقدام می‌كرد.
شرایط برونی
الف - راه
منظور ما از «راه تبلیغ» ، نوع تبلیغی است كه به فراخور روحیۀ پیام‌گیر ارائه می‌گردد. به خاطر این كه روحیه‌ها، از تنوع و گوناگونی برخورداراند و بعضی، سركش و برخی، مقاوم و بعضی دیگر، روحیه‌ای خفته دارند. بدیهی است كه تبلیغ نمی‌تواند در یك شكل و قالب معین برای تمام افراد ارائه شود، لذا باید به تناسب هر یك از افراد مذكور، تبلیغی مشخص انجام گیرد.
روش‌های تبلیغی
الف / 1- حكمت
برخی افراد، دارای روحیه‌ای منطقی هستند و مسائل را جز از راه برهان و استدلال و فكر نمی‌پذیرند و تا مطلب، رنگ عقلی به خود نگیرد، بدان گردن نمی‌نهند. اینان را نمی‌توان با انگیزش و یا احساسات به راه آورد، بلكه ضرورت دارد با تكیه بر اندیشه و استدلال، پیام را شكل منطقی داده و به آنان ارائه كرد.
الف / 2- موعظه
افرادی نیز هستند كه دارای روحیه‌ای سركش و بی قرارند و خواست‌ها و گرایش‌ها و كشش‌هایی طوفانی و احساسات و عواطفی جوشان دارند. این افراد، تاب شنیدن مطالب خشك و استدلالی را ندارند و باید از رهگذری به آنان نزدیك شد كه این زبانه‌های سركش، فروكش كرده و با آرامی به تفكرشان وا دارد. این رهگذر، همانا موعظه است.
موعظه، مانند صیقلی است برای انسانی كه در زیر غبار میل‌ها و هواها و احساسات، روح خویش را تیره و آلوده ساخته است. موعظه، زنگ بیدار باشی است برای وجدان‌های غافل و تجدید حیاتی است برای انسان‌های خفته و مدفون.
امیر بیان حضرت علی علیه السلام می‌گوید (18) :
المواعظ صقال النفوس وجلاء القلوب؛ «موعظه‌ها، صیقل دل‌ها و باعث روشنی قلوب اند.» بالمواعظ تنجلی الفظة بوسیلۀ موعظه، غفلت‌ها و تاریكی‌ها زدوده می‌شوند. ثمرة الوعظ الانتباه نتیجه و میوۀ وعظ، بیداری است.
قرآن كریم، موعظه را مقید به «حسنه» كرده است یعنی، در موعظه، از خشونت باید پرهیز، و با نرمی رفتار كرد.
علامۀ طباطبایی، رحمة الله علیه، گوید:
حسن موعظه، از جهت حسن اثر آن در احیای حق مورد نظر است و حسن اثر، وقتی است كه واعظ، خودش، به آن چه وعظ می‌كند، متعظ باشد، و از آن گذشته، در وعظ خود، آن قدر حسن خلق نشان دهد كه كلام‌اش در قلب شنونده، مورد قبول بیفتد و قلب، با مشاهدۀ آن خلق و خوی، رقت یابد و پوست بدن‌اش جمع شود و گوش‌اش آن را گرفته، چشم در برابرش خاضع شود... (19)
نوع مسائلی كه در مواعظ مطرح است، عبارت است از: تقوا، زهد، دنیا، طول امل، هوای نفس، عبرت از گذشته گان، اهوال مرگ و قیامت...
الف / 3- مجادله
مبلغ، ممكن است با افرادی رو به رو شود كه در مقابل پیام، از خود سر سختی نشان دهند و در برابر مطالب برهانی و استدلالی و یا مطالب موعظه‌ای و نرم كننده، مقاومت كنند، لذا مبلغ، در این مرحله، باید از راه جدل وارد شود.
جدل، بحثی است كه بین دو نفر رد و بدل می‌شود تا یكی دیگری را از موضعی كه دارد، منصرف كند و زمینه را برای اثر گذاری پیام فراهم سازد. شاید بتوان گفت كه سخت‌ترین مرحله تبلیغ، تغییر و تصرف در عقیدۀ مخاطب است؛ چرا كه ارزشمندترین دارایی هر فرد، باورهای درونی او است و دست بردن در چنین دارایی، كار ساده‌ای نیست. بنابراین، اگر مبلغ بخواهد رسوبات فكری مخاطب را بزداید، باید دقت كرده و بهترین طریق ممكن را اتخاذ كند.
نكاتی كه در جدال احسن، باید مراعات كرد، به این شرح است:
1- آزادی
از آن جا كه باور و عقیده را نمی‌توان با زور و اكراه، تغییر داد، ضرورت دارد كه تبلیغ، در جوی آرام و آزاد صورت پذیرد و مخاطب، فرصت اظهار عقیده را بیابد. اگر شخص مخاطب احساس كند كه پیام‌رسان در صدد تحمیل عقیده خود به او نیست، بلكه با دلایل منطقی تلاش دارد تا حقیقت را ارائه كند، انگیزۀ بیش تری برای قبول پیام دروی به وجود می‌آید.
2- شخصیت
در مقام مجادله، باید از هر گونه مشاجره و كوچك شمردن مخاطب، احتراز جسته و شخصیت او را محترم شمرد. مبلغ، نباید به مخاطب خود بگوید: «الآن اثبات می‌كنم كه شما اشتباه می‌كنید!»
چنان چه مبلغ بخواهد با بی حوصله گی و رفتار انفعالی، در نخستین برخورد، عقیده و باور مخاطب را به باد استهزا و تمسخر بگیرد، عملا، امكان برقراری هر گونه ارتباط را از میان برده و او را به دفاع از عقاید خود وادار خواهد كرد و از سوی دیگر، كینه و نفرت وی را شعله ور خواهد ساخت. امیر المؤمنین علیه السلام می‌فرماید:
الافراط فی الملامة یسب نار اللجاجة (20) ؛ افراط و زیاده روی در سرزنش و ملامت، باعث شعله ور شدن آتش لجاجت و عناد می‌گردد.
3- تفاهم
پیام‌رسان، آگاه، باید بحث را از مطالبی كه مورد پذیرش طرف مقابل است، آغاز كند و از این راه وی را مجاب سازد.
- پاورقــــــــــــــــــــی
1. نمل (27) : 80.
2. نازعات (79) : 45.
3. بقره (2) : 164.
4. قریش (104) : 3- 4.
5. سجده (32) : 24.
6. اصول كافی، ج 2، ص 78.
7. آل عمران (3) : 159.
8. اعراف (7) : 68.
9. كهف (18) : 110.
10. اصول كافی، ج 1، ص 37.
11. لسان المیزان ج 5، ص 368.
12. شعراء (26) : 109- 127- 145- 164- 180.
13. اعراف (7) : 66- 67.
14. رجال كشی، ص 488.
15. روم (30) : 60.
16. بحار الانوار: ج 78، ص 92.
17. السیرة النبویة (لابن هشام) ، ج 4، ص 184- 185.
18. غرر الحكم و درر الكلم، ج 7، ص 408.
19. المیزان، ج 12، ص 372.
20. غرر الحكم، ج 7، ص 359.