مقدمه
عصرى كه در آن زندگى مىكنیم، عصر تغییر، تحول، پیشرفت و توسعه است و گاه این تغییرات، مخصوصاً در سطح جهانى، در نهادهاى مختلف، از جمله نهاد خانواده و به طور اخص در كودكان و نوجوانان تأثیر فراوان مىگذارد. گاه ایجاد تغییرات در سطح اجتماعى موجب تغییر در شخصیت دینى كودكان و نوجوانان مىشود و خطر بى هویتى و ابتذال فرهنگى صادراتى غرب، آنان را تهدید مىنماید.
از اینرو ضرورت دارد كه نهادهاى دینى و فرهنگى بیش از گذشته به فكر تربیت، رشد و ارتقاى فرهنگى و دینى كودكان و نوجوانان باشند و این نسل آینده ساز را از هجوم فرهنگ مبتذل غرب محفوظ بدارند. تقویت و هدایت این بخش از جامعه كه بازوى قدرتمند دفاع و سازندگى جامعه است، بدون شك مصونیت جامعه را در پى دارد، همانطور كه تسخیر این گروه، بزرگترین دست مایه قدرت طلبان داخلى و خارجى براى رسیدن به اهداف شومشان بوده است.
بنابراین، اهتمام به آموزش این نسل آن هم به روشهاى جذاب و نو بر همه متولّیان فرهنگى، خصوصاً مربیان و مبلغان لازم و ضرورى است.
واحد كودك و نوجوان معاونت تبلیغ حوزه علمیه قم در نظر دارد جهت بالابردن توان اجرایى مربیان و مبلغان محترم در ارائه مفاهیم دینى و موفقیت بیش از گذشته آنها در جذب و هدایت كودك و نوجوان، سلسله مقالاتى تحت عنوان، «كلاس دارى تبلیغى» آماده كرده، در اختیار مبلغان و مربیان عزیز قرار دهد.
جایگاه روشها
عناصر ارتباطى در كلاس دارى عبارتند از: مربى، مخاطب، پیام، روشها و قالبها، فضاى آموزشى.
براى موفقیت در امر كلاس دارى، تمام اركان فوق باید مورد توجه قرار گیرند و عدم توجه به هر یك از آنها از كیفیت كلاس مىكاهد و نتیجه مطلوب نخواهد داشت. یكى از عناصر مهمّ كلاس دارى استفاده از روشهاى مناسب و پرجاذبه است. و در صورتى كه محتواهاى غنى با روشهاى نامناسب ارائه شوند، گاه موجب عدم فهم مخاطب مىشود و گاه بى انگیزه شدن او را در پى دارد.
روش انواعى
یكى از راههاى جذاب ارائه مفاهیم دینى، استفاده از روش انواعى است.
روش انواعى عبارتست از: تجزیه و تقسیم یك موضوع به انواع و اقسام مختلف به جهت جذاب كردن موضوع و جلب رغبت مخاطب.
جذابیت روش انواعى به این سبب است كه، دسته بندى یا انواعى كردن، به نوعى براى مخاطب ابهام ایجاد مىكند و او را با چالش روبرو مىنماید. با این روش مخاطب در حالت انتظار قرار مىگیرد؛ به طورى كه وقتى مربّى یك نوع را بیان مىكند، مخاطب منتظر مىماند، تا بقیه انواع را هم بشنود و این حالت انتظار براى مخاطب جذاّب است.
این روش براى تأثیر در تمام حیطههاى انسان؛ یعنى اندیشه، احساس و رفتار او و خصوصاً در حیطه احساس بسیار مؤثر است و در بخش احساس نیز، بیشتر در حس زیباگرایى مخاطب اثر مىگذارد.
نكتههاى اجرایى
1. براى انتخاب موضوع باید نیازسنجى كرد. شیوههاى نیاز سنجى عبارتند از:
الف. پرسش از مخاطب: مربى مىتواند از طریق گفتگو با مخاطب و یا طرح سؤالهایى از او، به نیازهاى وى پى برده و براساس آن محتواى لازم را آماده سازد. مثلاً مىتواند بگوید: دوست دارید درباره چه چیزى برایتان صحبت كنم؟
ب. مشاهده: با مشاهده اوضاع و احوال و رفتار مخاطب مىتوان به نیازهاى وى پى برد؛ مثلاً از دیدن بدزبانى مخاطبان پى مىبریم كه باید در مورد حفظ و كنترل زبان بحث كنیم.
ج. پرسش از مربیان: با پرسش از مربیان و مبلغان دیگر مىتوانیم مشكلات و نیازهاى مخاطبان را بشناسیم.
د. مطالعه: با مطالعه كتابهایى كه در زمینه مخاطبشناسى، جامعهشناسى، آسیبهاى اجتماعى، اخلاق و... تألیف و نگارش یافتهاند نیز مىتوان نیازهاى عمومى اقشار و گروههاى اجتماعى را شناخت.
ه. ارتكازات ذهنى: مطالب و عناوینى كه اولویت طرح آنها به ذهن مربى با تجربه مىآید، مىتوانند موضوع آموزش و تدریس قرار گیرند.
2. تعداد انواع نباید آنقدر زیاد باشد كه مخاطب را خسته كند.
3. در روش انواعى لازم است موضوع از زوایاى مختلف مورد توجه قرار گیرد. مثلاً اگر بحث درباره نگاه باشد، باید نگاه را از زوایا و جنبههاى مختلف مورد توجه قرار داد و انواع آن را بیان كرد.
4. براى جذاب كردن انواع، مىتوان از تشبیه، طنز، قافیه و وزن خاص و... استفاده كرد؛ مانند: نماز ریایى، رویایى، سرپایى و....
5. گاهى ممكن است انواع، به ظاهر هیچ ربطى به هم نداشته باشند؛ ولى براى جذابیت انواع از آنها استفاده مىشود.
6. طرح انواع باید نتیجه داشته باشد و مخاطب را به مقصد از پیش تعیین شده برساند، والا طرح انواعِ بدون نتیجه، كار بىفایدهاى است.
7. بعضى از انواع را مىتوان با توجه به اهمیت و هدف بحث، محور قرار داد و ما بقى را به عنوان مقدمه استفاده كرد.
نمونهها
در ذیل جهت آشنایى بیشتر، چند نمونه از تقسیم موضوع به انواع مختلف را براى چند گروه سنى مىآوریم.
الف. انواع نگاه (جوانان)
1. عفّت: امام علىعلیهالسلام:«مَنْ عَفَّتْ اَطْرافُهُ حَسُنَتْ اَوْصافُهُ؛ (1) هر كس نگاههایش پاك باشد، اوصافش نیكو شود.»
2. عبادت: پیامبر اكرمصلىاللهعلیهوآله: «اَلنَّظَرُ اِلَى الْوالِدَین بِرَأْفَةٍ وَ رَحْمَةٍ عِبادَةٌ؛ (2) نگاه كردن به والدین از روى رأفت و مهربانى عبادت است.»
3. لذت: امام كاظمعلیهالسلام: «ثَلاثَةٌ یجْلُونَ البَصَرَ اَلنَّظَرُ اِلَى الْخُضْرَةِ وَالنَّظَرُ اِلَى الْماءِ الجارى وَالنَّظَرُ اِلَى الْوَجْهِ الْحَسَنِ؛ (3) سه چیز نور چشم را زیاد مىكند: نگاه كردن به سبزه، نگاه كردن به آب روان و نگاه كردن به صورت زیبا.»
4. دقت: «فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرى مِنْ فُطُورٍ * ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ كَرَّتَین»؛ (4) «بار دیگر نگاه كن آیا هیچ خللى [در آفرینش خداى رحمان] مىبینى، بار دیگر نگاه كن....»
5. خیانت: در قرآن آمده است: «یعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْین»؛ (5) «او (خدا) چشمهایى را كه به خیانت مىگردد مىداند.»
امام صادقعلیهالسلام در پاسخ به سؤال از این آیه فرمودند: «دیدهاى كه گاه انسان به چیزى طورى مىنگرد كه انگار به آن نگاه نمىكند؟ این است معناى نگاههاى دزدانه.» (6)
6. شهوت: امام علىعلیهالسلام فرمودند: «اِذا اَبْصَرَتِ الْعَینُ الشَّهَوَةَ عَمِىَ الْقَلْبُ عَنِ العاقِبَةِ؛ (7) هر گاه چشم شهوت بین باشد، دیده عاقبت بینى دل كور مىشود.»
7. حقارت: قرآن كریم مىفرماید: «وَ إِذا مَرُّوا بِهِمْ یتَغامَزُونَ»؛ (8) « [بدكاران] چون بر اهل ایمان بگذرند، به چشم استهزا مىنگرند.»
8. حسرت: امام صادقعلیهالسلام فرمودند: «كَمْ مِنْ نَظْرَةٍ اَوْرَثَتْ حَسْرَةً طَویلَةً؛ (9) اى بسا نگاهى كه حسرتى طولانى به جاى مىگذارد.»
9. عبرت: قرآن كریم مىفرماید: «فَاعْتَبِرُوا یا أُولِی الْأَبْصارِ»؛ (10) «پس عبرت بگیرید اى صاحبان بصیرت.»
ب. انواع نماز (نوجوان)
1. موشكى: نمازى كه سریع خوانده شود.
2. كمكى: نماز نافله.
3. الكى: نماز ریایى: نمازى كه براى جلب توجه دیگران خوانده شود.
4. آبكى: نماز بدون حضور قلب.
5. چپكى: نماز بدون رعایت قبله.
6. یواشكى: نماز ظهر و عصر.
7. یدكى: نماز احتیاط.
8. راستكى: نماز درست و حسابى.
ج. انواع دست (كودكان)
1. كمك كننده: دوست آن باشد كه گیرد دست دوست و....
2. آزار دهنده (مردم آزار) : پیامبر اكرمصلىاللهعلیهوآله فرمودند: «مَنْ آذى مُؤْمِناً فَقَدْ آذانى؛ (11) هر كس مؤمنى را بیازارد مرا آزرده است.»
3. معالجه كننده: مثل دست پزشك كه انسانها را معالجه مىكند.
4. كاركننده: پیامبراعظمصلىاللهعلیهوآله فرمودند: «اَزْكَى الاَعْمالِ كَسْبُ الْمَرْءِ بِیدِهِ؛ (12) پاكیزهترین كارها بدست آوردن درآمد انسان با دست رنج خود است.»
5. كج رونده: قرآن كریم مىفرماید: «وَ السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَیدِیهُما»؛ (13) دستهاى مرد و زن دزد را قطع كنید.»
6. دهنده (نیكوكار) : امام باقرعلیهالسلام فرمودند: «اِنَّ اللَّهَ یحِبُّ اِطْعامَ الطَّعامِ وَ هِراقَةَ الدِّماءِ؛ (14) خداوند غذا دادن و قربانى كردن را دوست دارد.»
7. نان دهنده (بابا) : امام علىعلیهالسلام فرمودند: «اِذا اَطْعَمْتَ فَاشْبَعْ؛ (15) هر گاه [به كسى غذا دادى، [او را] سیر كن.»
تمرین:
براى هر یك از موضوعات ذیل انواع گوناگون بسازید.
دوست، تقلّب، دزدى، شكست، ترازو، زندانى.
پی‌نوشــــــــــــت‌ها:
1) میزان الحكمه، محمدى رى شهرى، ترجمه حمید رضا شیخى، دارالحدیث، چاپ چهارم، 1383، ح 20261.
2) همان، ح 20262.
3) همان، ح 20303.
4) ملك/3 و 4.
5) غافر/ 19.
6) میزان الحكمه، ح 20276.
7) همان، ح 20248.
8) مطففین/30.
9) میزان الحكمه، ح 20257.
10) حشر/ 2.
11) میزان الحكمه، ح 454.
12) همان، ح 17629.
13) مائده/ 38.
14) میزان الحكمه، ح 11161.
15) همان، ح 11165.