همان گونه که در شماره‌های پیشین گفته شد، «چلچراغ تبلیغ» مجموعه‌ای است متنوّع، نو، جذّاب و آموزنده و در بردارنده 40 آیه،40 حدیث، 40 رهنمود از حضرت امام خمینیرحمه الله علیه،40 رهنمود از مقام معظّم رهبری حضرت آیت الله خامنه‌ای ـ مدظلّه العالی ـ 40 رهنمود از بزرگان دین و دانش، 40 نکته آموزشی، 40 شعر و سروده و 40 کتاب در زمینه آموزه‌های تبلیغی

گفتنی است در هر مقاله، برای هر یک از عنوان‌های هشت گانه پیشین، پنج نمونه ذکر می‌شود که مجموعاً 40 نمونه خواهد شد. امید است صاحب نظران را مقبول و مبلّغان را مطبوع افتد.

 آیات

1. دعوت به خدا نه به خود

{یا ایها النّبی انّا ارسلناک شاهدا و مبشّرا و نذیرا و داعیا الی الله باذنه و سراجا منیرا}؛ [1]

«ای پیامبر! ما تو را گواه و مژده آور و هشدار دهنده و به فرمان خدا فرا خواننده به سوی او و چراغی روشنگر فرستادیم.‌»

2. تبلیغ روشنگرانه

{... و ما علی الرّسول الّا البلاغ المبین}؛ [2]

«... بر فرستاده (خدا) جز تبلیغ آشکار [مأموریتی] نیست.‌»

3. روشن‌های تبلیغ

{ادع الی سبیل ربّک بالحکمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالّتی هی احسن... }؛ [3]

« [ای پیامبر!] مردم را با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت فرا خوان و با نیکوترین شیوه با آنان مجادله کن....‌»

4. بینش تبلیغی

{قل هذه سبیلی ادعوا الی الله علی بصیرة انا و من التّبعنی... }؛ [4]

«بگو: این راه من است که من و پیروانم با بینش [کامل] به سوی خدا فرا می‌خوانیم....‌»

5. جذّابیت مبلّغ

{فبما رحمة من الله لنت لهم و لو کنت فظّاً غلیظ القلب لا نفضّوا من حولک... }؛ [5]

«پس به [برکت] مِهر خدایی با آنان مهربان شدی و اگر تندخو و سخت دل بودی، قطعاً از یپرامون تو پراکنده می‌شدند....‌»

احادیث

6. تأثیر سخن تا بدین جاست

امام علی علیه‌السلام: «ربّ کلام انفذ من سهام؛ [6] چه بسا سخنی که تأثیرش از تیرها برّان افزون‌تر است.»

7. سخن فتنه برانگیز هرگز! امام، علی:

امام علی علیه‌السلام: «ربّ فتنه الثارها قول؛ [7] چه بسا فتنه‌ای که سخنی آن را برانگیخته باشد.»

8. پرهیز از سخنان جنگ برانگیز!

امام علی علیه‌السلام: «ربّ حرب جنیت من لفظة؛ [8] چه بسا جنگی که از گفتن یک سخن پدید می‌آید.

9. سخن خسته کننده نگو!

امام علی علیه‌السلام: «ربّ کلام کلّام؛ [9] چه بسا سخنانی که بسیار خسته کننده اند.

10. سخن بیهوده نگوییم

امام علی علیه‌السلام: «ربّ لغو یجلب شرّا؛ [10] چه بسا سخن بیهوده‌ای که شرّی به بار آورد.

 رهنمودهای امام خمینی قدس سره

11. مجالس تبلیغ از محرّم است

«مجالس تبلیغ ماهم از محرّم است. از این قتل سید الشّهداست و شهادت اوست.‌» [11]

12. تبیین قیام عاشورا در تبلیغ

«تکلیف همه روحانیون، چه خطبایی که منبر تشریف می‌برند یا ائمه جمعه، جماعت و هر کس که با مردم سر و کار دارد و با آن‌ها صحبت می‌کند، این است که وضعیت قیام حضرت سید الشهدا را به مردم درست بفهمانند که قیام برای چی بود، چه بود و با چه عدّه‌ای قیام شد و با تحمل چه مصائبی آن قیام به آخر رسید، که به آخر نخواهد رسید.‌» [12]

13. یادگیری زبان برای تبلیغ

«اگر ما همه «زبان‌» ها را برای تبلیغ اسلام بدانیم، عبادتی بزرگ است.‌» [13]

14. صدور انقلاب با تبلیغ

«ما که می‌گوییم می‌خواهیم انقلابمان را صادر کنیم، نمی‌خواهیم با شمشیر باشد، بلکه می‌خواهیم با «تبلیغ» باشد.‌» [14]

15. انتشار کتاب پس از مطالعه و بررسی

«کتاب‌هایی را که می‌خواهید منتشر کنید، حتماً بدهید عدّه‌ای از فضلا بخوانند و نظر دهند و خودتان دقیقاً بررسی کنید.‌» [15]

 رهنمودهای مقام معظّم رهبری ـ مد ظله العالی ـ

16. استفاده از شیوه‌های گوناگون

«در کنار سازماندهی تبلیغی، به کار گرفتن تمامی توان انسانی و فکری برای ارایه سخن حق با استفاده از شیوه‌ها، زبان‌های جدید و استدلال‌های سنجیده ضروری است. ما باید معارف، اصول عقاید، اخلاق، آداب زندگی، سیاست و حکمت عملی را از مفاهیم قرآنی و احادیث استخراج کنیم و مطالب خلق شده و تولیدی را با استفاده از انواع و اقسام هنرها و ابتکارها و شیوه‌های بیانی گوناگون در اختیار مشتاقان دین مبین اسلام قرار دهیم.‌» [16]

17. به کارگیری ابزارهای هنری

«ابزارهای هنری بی شک رساترین، بلیغ‌ترین و کاری‌ترین ابزار ابلاغ و تبلیغ پیام است.‌» [17]

18. رابطه ادب و هنر با تبلیغ

«آن زبانی که می‌تواند پیام انقلاب را به اعماق جوامع برساند، زبان شعر و ادبیات و زبان هنر می‌باشد.‌»[18]

19. استفاده از شعر و ادبیات

«گاهی یک بیت شعر گویاتر از چند ساعت سخن گفتن یک سخنور تواناست و ارزش شاعری که قصیده او از محتوای خوب، الفاظی زیبا و مضمونی مناسب برخوردار باشد، از یک دانشمند کمتر نیست و لازم است اشعار قوی فارسی که در تفهیم عقاید و اخلاق اسلامی، مسائل سیاسی و یا هر آنچه در ارتباط با نیاز امروز جامعه اسلامی سروده شده را از کتب گوناگون استخراج و به احیای آن اهتمام ورزند.‌» [19]

20. تربیت نویسنده

«چندین سال است که از پیروزی انقلاب می‌گذرد، ما در این چند سال خوب بود صدها نویسنده اسلامی که مبانی اسلام را بنویسند ـ چون انقلاب، اسلامی است ـ و منتشر بکنند باید تربیت می‌کردیم که نکردیم....‌» [20]

 رهنمودهای بزرگان

21. حاج شیخ عباس قمی رحمه الله علیه:

«بر اهل منبر و روضه خوان هاست که در کار خویش اموری را پاس دارند تا در زمره بزرگ شماران شعائر الهی قرار بگیرند و بر ارشاد و هدایت بندگان خدا توفیق یابند؛ از جمله:

یک. آنچه را می‌گویند، خود به کار بندند تا چونان چراغی نباشند که خود را تباه سازند و بسوزند و دیگران را نور و فروغ بخشند.

دو. به هنگام بیان فضائل و مقامات پیامبران و امامان معصوم (مطلبی را نگویند که (نزد خردمندان) مایه نقص آنان گردد.

سه. سخن را برای هدف‌های باطل دراز نکنند و در وعظ خویش، منظور شخصی نداشته باشند.

چهار. مطلبی را که ذلّت امام حسین و اهل بیت گران مقامش را برساند، نگویند؛ زیرا آن جناب، آقا و بزرگ سرفرازان و غیرتمندان بود و جان دادن زیر شمشیر را برخورداری و ذلّت برگزید.‌» [21]

22. شهید مرتضی مطهّری رحمه الله علیه:

«چیزی که قابل توجّه و موجب خوشوقتی است، این است که مردم ما به کُتُب دینی خود علاقه نشان می‌دهند. کتاب دینی اگر خوب و مفید نگارش یافته باشد، بیش از هر نوع کتاب دیگر خریدار دارد و این خود وظیفه رهبران و نویسندگان دینی را مشکل‌تر می‌کند. معلوم می‌شود مردم آماده شنیدن و خواندن مطلب خوب دینی هستند. پس بر فضلا و نویسندگان دینی است که به خود زحمت بدهند و آثاری سودمند به جامعه عرضه بدارند.‌» [22]

23. خطیب نامور، مرحوم محمد تقی فلسفی رحمه الله علیه:

«افزون بر آن که سخن گوینده باید منشأ علمی داشته باشد و آن را از روی بصیرت و آگاهی القا نماید، لازم است این نکته را نیز مورد کمال توجّه قرار دهد که سخنران باید در گفته‌های خود، مقدار درک شنوندگان را رعایت کند و درخور فهم آنان سخن بگوید و برای نیل به این هدف دو نکته باید همواره مورد توجّه خطیب باشد:

اوّل: مادّه‌ای را که برای بحث انتخاب می‌نماید شایسته مجلس و متناسب با فهم حضّار باشد.

دوم: نباید در هر مجلسی و برای هر شنونده‌ای آنچه را که در آن موضوع فرا گرفته و آگاهی یافته، بگوید و تمام معلومات خود را بی کم و کاست با مستمعین در میان بگذارد؛ چه این کار از طرفی خلاف بلاغت و موقع شناسی است، و از طرف دیگر ممکن است در مواردی مُضّر و زیانبار باشد.‌» [23]

24. آندره ژید:

«آنچه را بنویس که دیگری نمی‌تواند به خوبی تو بنویسد.‌» [24]

25. شارل بولر:

«ارزش یک کتاب به این است که کس دیگری، غیر از نویسنده‌اش، نتوانسته باشد آن را بنویسد.‌» [25]

 نکته‌ها

26. پرهیز از طرح شبهات

مبلّغ باید از طرح شبهات پرهیز کند، مگر آن که پاسخ آن‌ها را در همان جلسه بدهد و جای هیچ گونه شبهه‌ای را در ذهن مخاطبان خود نگذارد.

27. استفاده از روش مقایسه

برای تفهیم مطالب به شنوندگان و مخاطبان خود می‌توان از روش مقایسه و سنجش مطالب با یکدیگر استفاده کرد، مانند مقایسه آمار و ارقام هر سال نسبت به سال گذشته در موضوع مورد نظر.

28. شرکت در مجالس سخنوران نامی

اگر مبلّغی بخواهد در فن سخنوری رشد و ارتقا یابد، باید در مجالس سخنوران نامور شرکت کند و از کیفیت ارائه مطالب و چگونگی ورود و خروج آنان در مسائل مختلف آگاهی پیدا کند.

29. جمع بندی سخنان و نتیجه گیری از آن‌ها

شایسته است که سخنران در پایان سخنرانی خود، مطالب گفته شده را جمع بندی کند و پیام و یا پیام‌های آن را به صورت خلاصه شده، به مخاطبان خویش، عرضه نماید تا نتیجه گیری آن سخنان در ذهنشان کاملاً باقی بماند.

30. هماهنگی حرکات و حالات با موضوع و محتوا

مبلّغ از نظر حرکات سرو دست و بدن و حالت چهره و کیفیت صدا باید به گونه‌ای عمل کند که با موضوع و محتوای سخنانش کاملاً هماهنگ باشد؛ مثلاً اگر لطیفه‌ای می‌گوید، تبسّمی بر لب داشته باشد و اگر مرثیه می‌خواند، حالت حزن و اندوه به خود بگیرد.

اشعار

31. سعدی:

بسیچ سخن گفتن آن گاه کُن                                     که دانی که در کارگیرد سخُن

32. حافظ:

سخن به نزد سخندان ادا مکن حافظ                                             که تحفه، کَس دُر و گوهر به بحر و کان نبَرَد

33. سنایی:

گنگ اندر حدیث کم آواز                                        به که بسیار گوی بیهُده تاز

34. صائب تبریزی:

یک عمر می‌توان سخن از زلف یار گفت                       در بند آن مباش که مضمون نمانده است

35. کلیم کاشانی:

گر متاع سخن امروز کساد است «کلیم»                        تازه کن طرز [26] که در چشم خریدار آید

کتاب‌ها

36. تجارب مبلّغان هنرمند

مهدی چراغی، چاپ اوّل، قم، انتشارات قدس، 1374.

37. حماسه معلمی

طیبه زندی پور و بانو دخت نجفیان پور، چاپ دوم، تهران، دانشگاه الزهرا علیها‌السلام ، 1374.

38. سخنوری و فن بیان

مراکز تربیت معلم (سال اوّل رشته ادبیات فارسی و امور پرورشی، [بی چا] ، تهران، وزارت آموزش و پرورش، 1366.

39. کلیات روش‌ها و فنون تدریس

امان الله صفوی، [بی چا] ، تهران، وزارت آموزش و پرورش (مراکز تربیت معلم) ، 1364.

40. مدیرت شیوه‌های نو در آموزش

حسام الدین بیان و محمّد شکیبا مقدّم، چاپ اوّل، مرکز آموزش مدیریت دولتی، 1372.

• پاورقــــــــــــــــــــی

[1]. احزاب / 45 و 46.

[2]. نور/ 54.

[3]. نحل / 125.

[4]. یوسف / 108.

[5]. آل عمران / 159.

[6]. معجم الفاظ غرر الحکم و درر الکلم، مصطفی درایتی، چاپ اوّل، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1413، ص 995.

[7]. همان، ص 946.

[8]. همان، ص 1030.

[9]. همان، ص 994.

[10]. همان، ص 1030.

[11]. صحیفه، نور، امام روح الله موسوی خمینی، تهیه و جمع آوری مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 22 جلد، چاپ اوّل، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1364، ج 17، ص 62، 25/7/1361.

[12]. همان، ص 60، 25/7/1361.

[13]. همان، ج 18، ص 80، 2/6/1362.

[14]. همان.

[15]. همان.

[16]. 6/2/1372.

[17]. 1/4/1366.

[18]. 15/11/1365.

[19]. 30/10/1368.

[20]. 16/11/1368.

[21]. با اقتباس از: راه و رسم تبلیغ، تهیه و تنظیم: کانون نویسندگان فضلای قمی حوزه علمیه قم، چاپ اوّل، قم، دفتر نشر برگزیده، 1378، صص 69 ـ 86.

[22]. تبلیغ و مبلّغ در آثار شهید مطهّری، به کوشش عبدالرحیم موگِهی، چاپ اوّل، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1377، صص 299 و 300.

[23]. با اقتباس از: راه و رسم تبلیغ، همو، صص 36 و 37.

[24]. کتاب شناسی توصیفی دکتر علی شریعتی، محمّد اسفندیاری، چاپ نخست، قم، نشر خرّم، 1377، ص 18.

[25]. همان، ص 18.

[26]. راه و روش و طرز کار.