اولین دختر حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام در پنجم جمادی الاولی سال پنجم هجری در مدینه منوره به دنیا آمد. این دختر شایسته آنچنان به صفات و خصلتهای پسندیده پدر گرامی‌اش شباهت داشت كه زینب (زینت پدر) نام گرفت. او در 5 سالگی در مصیبت از دست دادن جد گرامی‌اش حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله به سوگ نشست و با چند ماه فاصله مظلومیت و شهادت مادرش زهرا علیها السلام را لمس نمود. مشاهده 25 سال غربت و تنهایی پدر و سپس دیدن فرق شكافته او در محراب مسجد كوفه زینب كبری علیها السلام را در كوران حوادث روزگار قرار داد. مسمومیت و غربت برادرش امام حسن علیه السلام جلوه دیگری از بی مهریهای نامردمان در مقابل این دخت رسالت و میوه امامت بود. او با كوله باری از این تجربه‌های آموزنده و تلخ، كمر همت بسته و برای پاسداری از خونین‌ترین حماسه تاریخ و رساندن پیام اسلام و حقیقت به گوش جهانیان با برادرش امام حسین علیه السلام هجرتی تاریخی و سرنوشت ساز را آغاز نمود كه كمترین مصیبتهای آن، نظاره گر بودن شهادت برادران، فرزندان و برادر زاده‌های عزیز و گرامی‌اش بود.
این مقال می‌كوشد به مناسبت تقارن روز پرستار با تولد حضرت زینب علیها السلام دو موضوع را بررسی كرده و به هم پیوند دهد.
نخست به جلوه‌هایی از هنر حیاتبخش پرستاری در سیره حضرت زینب علیها السلام نظری افكنده و ره توشه‌هایی را از زندگی آن بانوی گرامی به خوانندگان گرامی تقدیم كند و آنگاه به جایگاه ارزشمند شغل پرستاری در فرهنگ اهل بیت علیهم السلام اشاراتی داشته باشد.
سرمشق پرستاران
زینب كبری علیها السلام از همان دوران طفولیت به پرستاری از بیمار، مصدوم و مجروح پرداخت. پرستاری از مادرش حضرت زهرا علیها السلام، در ایام بیماری، نقطه آغاز این زندگی است. بعد از ارتحال جانگداز رسول خدا صلی الله علیه و آله حضرت فاطمه علیها السلام در اثر فراق پدر و مصیبتهای بعد از آن، در بستر بیماری افتاد. حضرت زینب - كه شاهد ناجوانمردانه‌ترین حوادث تاریخ بود - از مادرش پرستاری و پذیرایی می‌كرد. او در 6 سالگی ضمن پرستاری از مادر، وی را برای ایراد خطبه تاریخی تا مسجد همراهی كرد، و آنگاه تمام خطبه را حفظ نموده و به آیندگان منتقل نمود.
پرستاری از پدر بزرگوارش هنگام مجروح شدن در جنگهای مختلف و هنگام ضربت خوردن، از دیگر موارد خدمات حضرت زینب علیها السلام است. همچنین روزهایی كه امام حسن مجتبی علیه السلام در اثر خیانت همسرش در بستر بیماری افتاده بود بهترین یاور و خدمتگزار آن بزرگوار خواهر گرامی‌اش حضرت زینب علیها السلام بود. و بالاخره در صحنه دردناك كربلا، زینب كبری علیها السلام وظیفه پرستاری خود را به اوج رساند.
پرستاری از امام سجاد علیه السلام
حضرت زینب علیها السلام بارها به یاری امام سجاد علیه السلام شتافته و پرستاری و حفظ جان آن حضرت را سر لوحه برنامه هایش قرار داده بود كه به عنوان نمونه دو مورد بیان می‌شود:
1. امام سجاد علیه السلام می‌فرماید: شبی كه فردای آن پدرم به شهادت رسید، من نشسته بودم و عمه‌ام زینب نزد من بود و از من به نیكوترین صورت پرستاری می‌كرد. (1)
2. در عصر عاشورا - هنگامی كه به خیمه‌ها حمله كردند - دختر فداكار علی علیه السلام با از خود گذشتگی تمام امام سجاد علیه السلام را از میان آتش نجات داد. یكی از سربازان دشمن مشاهدات خود را چنین گزارش كرده است: در هنگام غارت خیام بانوی بلند قامتی را دیدم كه مثل پروانه به گرد یك خیمه آتش گرفته دور می‌زند، گاهی به داخل خیمه می‌رود و گاهی بیرون می‌آید، با سرعت نزد او رفتم و گفتم:ای بانو! مگر شعله آتش را نمی‌بینی؟! چرا مانند سایر بانوان فرار نمی‌كنی؟ با صدایی بغض آلود گفت: «ای مرد! ما شخص بیماری در این خیمه داریم كه توان نشستن و برخاستن را ندارد، چگونه او را رها كنم در حالی كه آتش از هر سو به طرف او شعله می‌كشد؟!» (2)
اگر خونین، دل غم‌باورم بود محبتهای زینب یاورم بود
میان خیمه آتش گرفته به رافت سایه او بر سرم بود
غمخوار یتیمان
نه تنها زینب از دین یاوری كرد به همت كاروان را رهبری كرد
به دوران اسارت با یتیمان نوازشها به مهر مادری كرد
در عصر عاشورا حضرت زینب علیها السلام نه تنها از امام سجاد پرستاری می‌كرد، بلكه جمعی زن و كودك داغدار، گرسنه، تشنه، بی پناه و مجروح و كتك خورده را كه شدیدا به سرپرستی، پرستاری و نوازشهای عاطفی نیاز داشتند، تحت حمایت معنوی خود قرار داد. او نه تنها از این گروه بی پناه حمایت می‌كرد بلكه خود را سپر بلای آنان قرار داده بود. تازیانه‌های دشمن را به جان می‌خرید و نمی‌گذاشت كه بچه‌ها و اطفال یتیم در معرض بی مهریهای دشمن قرار گیرند. او تمام این مشكلات را در راز و نیازهایش با خداوند عالمیان در میان می‌نهاد و گاهی نیز در خطاب با پیكر مجروح برادر، درد دل نموده و می‌گفت: «یابن امی لقد كللت عن المدافعة لهؤلاء النساء والاطفال وهذا متنی قد اسود من الضرب؛ (3) ای پسر مادرم! در دفاع از این زنان و كودكان درمانده شده‌ام و این چهره سیلی خورده من است كه از ضربات [دشمن] سیاه شده است.»
زینب كبری با فداكاریهای خویش در عرصه خدمت رسانی، به بالاترین درجه ایمان و برترین مرتبه احسان نائل گردید. او از همه چیز خود در راه احیای ارزشهای الهی گذشت، رفاه و آسایش و آرامش زندگی در منزل عبدالله جعفر را رها كرده، با اجازه همسرش در میدان مبارزه با مشكلات سرسخت زندگی گام نهاد. او برای تكمیل قیام امام حسین علیه السلام از هیچ كوششی فروگذاری نكرد و جهت اعتلای دین اسلام و تجدید حیات دوباره آن تمام زحمات و رنجهای مادی و معنوی را به جان خرید. او در این راه به نحو شایسته‌ای از بانوان و اطفال قافله پرستاری كرده و در تمام صحنه‌ها دیگران را بر خود مقدم داشت. زینب كبری علیها السلام به پیروی از برادرانش امام حسین علیه السلام و حضرت عباس علیه السلام سهمیه آب خود را به كودكان می‌داد و در راه كوفه و شام با اینكه گرسنه و تشنه بود، همانند پدرش علی علیه السلام و مادرش فاطمه زهرا علیها السلام به واژه ایثار معنی بخشید.
امام زین العابدین علیه السلام می‌فرماید: «كانت تقسم مایصیبها من الطعام علی الاطفال، لان القوم كانوا یدفعون لكل واحد منا رغیفا واحدا من الخبز فی الیوم واللیلة؛ (4) [عمه‌ام زینب در مدت اسارت،] غذائی را كه به او می‌رسید میان بچه‌ها تقسیم می‌كرد [و خود رنج گرسنگی و تشنگی را تحمل می‌نمود] ؛ چرا كه عوامل دشمن در هر شبانه روز یك قرص نان به ما می‌دادند.»
ارزش پرستاری
پرستاری از منظر اسلام آنچنان ارزشمند است كه حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله پرستاران راستین را دوستان پیامبران الهی قلمداد كرده، می‌فرماید: «من قام علی مریض یوما ولیلة بعثه الله مع ابراهیم الخلیل فجاز علی الصراط كالبرق الخاطف اللامع؛ (5) كسی كه یك شبانه روز از بیماری پرستاری كند، خداوند او را با ابراهیم خلیل علیه السلام محشور خواهد كرد و او همانند برق خیره كننده و درخشان از صراط عبور می‌كند.»
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در سخن دیگری می‌فرماید:
«من اعان ضعیفا فی بدنه علی امره اعانه الله علی امره ونصب له فی القیامة ملائكة یعینونه علی قطع تلك الاهوال وعبور تلك الخنادق من النار حتی لاتصیبه من دخانها ولاسمومها وعلی عبور الصراط الی الجنة سالما آمنا؛ (6) هر كس به یك ناتوان جسمی یاری كند، خداوند او را در كارهایش یاری خواهد كرد و در روز قیامت فرشتگانی را می‌گمارد تا او را در پیمودن اهوال قیامت و عبور از گودالهای آتش - بدون اینكه آسیبی از دودها و سموم آن به او برسد - و در گذشتن از صراط به سوی بهشت او را با سلامت كامل و امنیت یاری دهند.»
اساسا اگر پرستار به وظایف محوله خود به درستی اقدام نماید و در رفع نیازهای بیمار از كوششهای لاز م فروگذاری نكند، مورد رحمت خداوند قرار می‌گیرد و با این خدمت پسندیده، گناهانش پاك می‌شود. رسول گرامی اسلام فرمودند: «من سعی لمریض فی حاجة قضاها، خرج من ذنوبه، كیوم ولدته امه؛ (7) هر كس در رفع نیازهای بیماری بكوشد، از گناهانش پاك می‌شود همانند روزی كه مادرش او را به دنیا آورد.»
در اینجا به برخی از وظایف پرستاران اشاره می‌كنیم:
الف. تغذیه مناسب بیمار
شخص بیمار براساس روحیه آسیب پذیر خود، نیاز به رسیدگی و دلجویی و پذیرایی دارد، و ممكن است خوردنیهای متنوعی را بخواهد. از منظر رسول اكرم صلی الله علیه و آله پرستار بیمار اگر غذاها و خوردنیهای دل خواه مریض را تهیه كرده و به وی بخوراند، در زمره بهشتیان خواهد بود. پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «من اطعم مریضا شهوته اطعمه الله من ثمار الجنة؛ (8) هر كس غذای دلخواه مریض را به او بخوراند، خداوند از میوه‌های بهشت به او می‌خوراند.»
ب. شرح داروهای مریض
معمولا بیمار در اثر ناراحتی فكری و روحی نمی‌تواند داروهای خود را كاملا بشناسد و در وقت معین از آن استفاده كند. چه زیباست كه پزشكان محترم و پرستاران بزرگوار به طور كامل چگونگی استفاده از داروها و منافع و عوارض آنرا به مریض شرح دهند. حضرت عیسی علیه السلام می‌فرماید: «یلتذ المریض نعت الطبیب العالم بما یرجو فیه من الشفاء؛ (9) بیمار از شنیدن توصیفهای پزشك حاذق و شفابخش بودن داروها لذت می‌برد.»
ج. تقویت روحیه بیمار
رفع نگرانیها و احساسات منفی بیمار از جمله امور مهمی است كه در سرعت بخشیدن به سلامتی و بهبودی او مؤثر است؛ همچنانكه تشدید احساسات منفی و از دست دادن امید به آینده‌ای بهتر، بیماری او را مضاعف خواهد كرد. پرستار موفق سعی می‌كند خود را غمخوار و محرم راز بیمار قرار دهد. او با برقراری ارتباطات عاطفی و كلامی مثبت و خدمات شایسته می‌تواند اعتماد بیمار را جلب كرده و مونس تنهاییهای وی باشد، و در آن لحظات حساس و بحرانی كه زمینه و فضای مناسب فراهم است، با شیوه‌های مختلف بیمار را بنوازد و با لحن كلامی مهربان و عاطفی از انبوه ناراحتیهای وی بكاهد. ارشاد و هدایت بیمار، امیدوار كردن او به آینده‌ای بهتر و شنیدن درد دلهای وی، از جمله امور مثبتی است كه یك پرستار و یا پزشك می‌تواند از آنها استفاده كرده و از آن نتیجه مطلوب دریافت دارد. پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند: «اذا دخلتم علی المریض فنفسوا له فی الاجل - فان ذلك لایرد شیئا - وهو یطیب النفس؛ (10) هنگامی كه نزد بیمار می‌روید او را به زنده ماندن امیدوار كنید - هر چند این كار چیزی را برنمی گرداند - اما در شادمانی روح‌اش تاثیر دارد.»
د. رعایت حال بیمار
پرستار وظیفه شناس همواره تلاش می‌كند تا بیمار خود را در راحتی و آسایش نگه دارد، او با سخنان نسنجیده و كارهای ناشایست، بیمار را نمی‌رنجاند. با رسیدگی به موقع، خورانیدن داروها، دادن غذاهای شفابخش، به بهبودی مریض سرعت می‌بخشد. او گفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله را نصب العین خود قرار می‌دهد كه در این مورد فرموده است: «لا تؤذوه ولاتضجروه؛ (11) [بیمار را اذیت نكنید و دلتنگ و غمگین نسازید.»
شخص بیمار به جهت مشكلات خاصی كه دارد ممكن است به بهانه‌های مختلف و با كوچك‌ترین ناراحتی خشمگین شود. پرستاران آگاه و با تجربه این نكته را در نظر داشته و به سخن امام صادق علیه السلام جامه عمل می‌پوشانند كه فرمودند: «لاتغیضوه؛ (12) بیمار را خشمگین [و عصبانی] نكنید.»
نشستن طولانی نزد مریض، سؤالهای مكرر (به غیر از پرسشهای ضروری پزشكی) ، اعتنا نكردن به خواسته‌ها و نیازهای وی، و او را به حال خود رها كردن، از جمله عوامل خشم بیمار است.
اگر بیمار را ناراحت كنیم ممكن است او وادار به نفرین شود و دعای بیمار از جمله دعاهایی است كه سریعا مستجاب می‌شود. امام صادق علیه السلام فرمودند: «ثلاثة دعوتهم مستجابة؛ الحاج والغازی والمریض، فلا تغیظوه ولاتضجروه؛ دعای سه نفر مستجاب است؛ زائر خانه خدا، مجاهد در راه خدا و بیمار؛ مواظب باشید كه او را عصبانی و دلتنگ نكنید.»
آرزو دارم كه گر گل نیستم خاری نباشم باربرداری زدوشی نیستم باری نباشم
ه. درخواست دعا از بیمار
پرستاران می‌توانند برای حل مشكلاتشان از بیماران تحت مراقبت خود، التماس دعا كنند و مطمئن باشند كه آنان به خدا نزدیك ترند. امام صادق علیه السلام فرمود: «هرگاه یكی از شما از برادر بیمارتان عیادت نمود، از او التماس دعا نماید؛ چرا كه دعای شخص با ایمانی كه در حال بیماری است همانند دعای ملائكه پذیرفته می‌شود.» (13)
از منظر فرهنگ وحیانی اهل بیت علیهم السلام ایام بیماری فرصت مناسبی برای تصفیه باطن، توبه از گناهان و رسیدن به خواسته‌های مشروع، تفكر در زندگی گذشته و قدردانی از سلامتی و اندیشیدن به آفریدگار جهان و نعمتهای فراوان اوست. رسول بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله این حقیقت را این گونه به سلمان فارسی توضیح داد: «ای سلمان! بیماری تو آثار مثبت و خوبی برایت دارد، تو در حال بیماری همواره به یاد خدا هستی، دعای تو در آن حال پذیرفته است و بیماری، تو را از گناهان پاك می‌كند.» (14)
و. دعا برای شفای بیمار
پرستاران دلسوز، افزون بر كوششهای ظاهری و خدمات معمولی می‌توانند برای بهبودی و شفای بیمار دعا كنند و با این عمل رضایت خداوند را جلب كرده، دل بیمار را به دست آورده و در شفای او شریك باشند. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در عرصه خدمت به بیماران پیشگام بود، از آنان دلجویی می‌كرد، گاهی پرستاری آنان را به عهده می‌گرفت و برای سلامتی شان دعا می‌كرد. امام علی علیه السلام نقل می‌كند: شبی بیمار شدم، پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله آن شب از من مراقبت و پرستاری كرد و تا طلوع صبح مواظب حال من بود. آنگاه در مسجد با اصحاب نماز جماعت به جای آورد و در حق من دعا كرد: «اللهم اشف علیا وعافه فانه اسهرنی اللیلة مما به؛ (15) خدایا! علی را شفا ده و سلامتی بخش كه به خاطربیماریش امشب تا صبح نخوابیده‌ام.»
پی نوشـــــــــــــــــــــت:
1) ارشاد مفید، ج 2، ص 93.
2) وفیات الائمه، ص 159.
3) شجره طوبی، ج 2، ص 237.
4) وفیات الائمه، ص 441.
5) وسائل الشیعه، ج 16، ص 344.
6) تفسیر امام عسكری علیه السلام، ص 635.
7) همان.
8) مستدرك الوسائل، ج 2، ص 93.
9) بحارالانوار، ج 14، ص 310.
10) مستدرك الوسائل، ج 2، ص 154.
11) مستدرك الوسائل، ج 5، ص 255.
12) وسائل الشیعه، ج 7، ص 127.
13) كافی، ج 3، ص 117.
14) من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 375.
15) بحارالانوار، ج 40، ص 1.