اشاره
بی تردید ضرورت و اهمیت مدیریت زمان و بهره وری بهینه از وقت بر كسی پوشیده نیست و از جمله راهكارهای ضروری و مهم برای یك مبلغ محسوب می‌شود. این موضوع در زمینه مطالعه و فیش برداری برای مبلغ از اهمیتی دوچندان برخوردار است. چه بسیار مطالب ارزنده و نكات ظریفی كه در حین مطالعه برای سخنرانی در موضوعات دیگر به گونه ضمنی به دست می‌آید، اما به دلیل عدم استفاده مناسب، فراموش می‌شود و یا بدون استفاده می‌ماند. از این روی، اگر مبلغ نكات مذكور را جمع آوری كند، گاه ممكن است مجموعه پژوهشی غنی و كارآمدی گرد آورد؛ اما لازمه آن آشنایی فرد با فرایند پژوهش از ابتدا تا انتها می‌باشد.
نوشتار حاضر بر آن است تا با ارائه خلاصه و نقدی بر كتاب «روش تحقیق مفهومی در متون اسلامی» (1) گامی هر چند اندك در راستای تعالی این مهم برای پژوهشگران متون اسلامی بردارد. لازم به گفتن است كه این كتاب به دلیل برخورداری از نقاط قوت، اعم از: موضوع شناسی مناسب، گزیده نویسی، پرهیز از جزیی نگری و... مجموعه مناسبی به نظر می‌رسد و تا اندازه زیادی می‌تواند مبلّغ را در امر تحقیق در متون اسلامی یاری كند؛ اما عدم دست رسی كافی به این مجموعه به دلیل عدم تجدید چاپ، فرصت بهره برداری از آن را از بین برده است و از آنجا كه نوشتار حاضر نیز در پی نقد و بررسی آن می‌باشد، به جاست برای برآورده شدن هر دو غرض، نخست نیم نگاهی به مطالب كتاب افكنده شود.
كتاب، در یك مقدمه و سه بخش تنظیم شده است: در بخش نخست، مؤلف به معرفی و دسته بندی متون و منابع اسلامی پرداخته، در بخش دوم، نكاتی پیرامون مقدمات تحقیق در متون اسلامی را بیان داشته و در بخش آخر كتاب نیز روشهای تحقیق و تفكر مستقل در متون اسلامی را مورد بررسی قرار داده است كه به آن می‌پردازیم.
مقدمه و كلیات
1. تعریف: منظور نگارنده از عبارت «روشهای تحقیق در متون» یا روشهای متن شناسی، مجموعه اصول و قوانینی است كه ما را در راه رسیدن یا هر چه نزدیك‌تر شدن به واقع گفتار متن مورد نظر (متون اسلامی) یاری كند.
2. موضوع: موضوع روشهای متن شناسی، راههای بررسی و شناخت واژه‌ها و عبارات از لحاظ مفاهیم مختلف آنها و انتخاب صحیح‌تر است.
3. هدف: كوشش صحیح و منظم در شناخت عمیق و واقعی متون اسلامی و در نتیجه، شناخت چهره واقعی اسلام و كاربرد عملی آن در جهت پیروزی مكتب و ایمان.
معرفی متون
در این بخش، نگارنده، متون اسلامی را مورد معرفی و بررسی قرار می‌دهد و می‌نویسد: «منظور از متون اسلامی آن دسته از كتابها و مجموعه‌هایی است كه در برگیرنده اصول و احكام اسلامی هستند و برای همه یا اكثریت مسلمانان و یا شیعه معتبر می‌باشند. و تمامی منابع اسلامی را به دو دسته كلی تقسیم می‌كند: نخست متونی كه در آغاز نهضت اسلامی و در زمان حیات پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله شكل گرفته اند و دوم منابعی كه پس از این دوره تدوین شده اند.
منابع دسته اول
الف. قرآن كریم: نخستین منبع اسلامی در دسته اولِ منابع و متون اسلامی قرآن كریم است. از این رو، منابع و وسائلی كه تحقیق در قرآن كریم را میسر می‌سازد نیز ملحق به همین دسته است. كه از جمله آنها می‌توان المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكریم، نگاشته محمد فؤاد عبدالباقی؛ تفصیل الآیات القرآن الكریم، اقتباسی از كار «ژول لابوم» خاورشناس فرانسوی؛ الجامع لمواضیع آیات القرآن الكریم؛ كشف الآیات؛ كشف المطالب؛ و انواع ترجمه‌ها و تفسیرهای جدید و قدیم را می‌توان مواردی از این دسته منابع برشمرد.
ب. احادیث نبوی: این دسته از منابع دست رسی محقق را به سخنان پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله میسر می‌سازد كه برخی از آنها عبارت اند از: المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، نگاشته «ونسنگ» و گروهی از خاورشناسان هلندی؛ كتب حدیثی سنی و شیعه، مانند: اصول و فروع كافی؛ التهذیب؛ الاستبصار؛ من لایحضره الفقیه؛ بحارالانوار؛ تحف العقول؛ الغدیر؛ و...
منابع دسته دوم
منابعی كه پس از رحلت پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله شكل گرفته اند، همچون: نهج البلاغة؛ الكاشف عن الفاظ نهج البلاغة؛ فهرستهای موضوعی نهج البلاغة؛ ترجمه و شرحهای مختلف نهج البلاغة و كتب مختلف احادیث و روایات شیعه، مانند: الذریعة الی تصانیف الشیعة، نگاشته شیخ محمد حسن آغابزرگ طهرانی؛ اعیان الشیعة، نگاشته علامه سید محسن امین؛ اسدالغابة فی معرفة الصحابة، نگاشته ابن اثیر؛ صحیفه سجادیة؛ الذریعة الی اصول الشیعة، نگاشته سید مرتضی علم الهدی؛ و دعاها و زیارتهای اصیل و معتبر شیعه.
مقدمات تحقیق در متون اسلامی
گام نخست
گام اول در راستای چنین پژوهشهایی، تسلّط به زبان عربی در حد استفاده از كتابها و متون عربی و نیز اطلاع از قواعد صرفی و نحوی جهت مهارت یافتن بر ترجمه متون عربی است؛ به طوری كه فرد بتواند عین الفاظ و عبارات عربی را بخواند و از تركیب، مفهوم و معنای آن به گونه نسبی آگاهی یابد.
گام دوم
در گام دوم پژوهشگر باید موارد زیر را برخوردار باشد تا مقدمات تحقیق در متون اسلامی را دارا شود:
1. اطلاع از عقائد، بینشها، تفسیرها و نتیجه تحقیقات دیگران
برای اینكه پژوهشگر در تحقیق و بررسی مستقل خود از متون مورد نظر با اطمینان و اعتماد به خود و جرئت و استحكام پیش رود و نیز اطلاعاتی برای گامهای بعدی تحقیق ذخیره كند، لازم است تلاشهایی را كه بر روی متن مورد نظر از طرف مفسرین و محققین، چه از لحاظ ترجمه یا تفسیر و چه بررسیهای صورت گرفته دیگر، مطالعه كند. و احادیث را با قرآن مطابقت دهد تا از درستی احادیث مطمئن گردد. برای این كار، لازم است كه احادیث را از نظر لفظی و معنوی مورد ارزیابی قرار دهد. از این رو، نیاز پژوهشگر به علوم رجالی و درایة الحدیث ضروری می‌نماید.
2. توجه به ارتباط متن با جمله یا جملات ماقبل و مابعد و سایر متون یا پیوستگی متن مورد تحقیق با متون دیگر
در مطالعه و تحقیق متن نباید جمله‌ای را از وسط عبارتی بزرگ در آیه قرآن یا حدیث، اعم از: خطبه، نامه و كلمات قصار و... برداشت و مستقل و مجزا و بی ارتباط با جملات یا عبارات قبل و بعد مورد تحقیق و مطالعه قرار داد، بلكه باید آن را در كل متن و همراه با دیگر عبارات در نظر گرفت. به عنوان نمونه، اغلب در كتابهای مختلف می‌خوانیم كه آیه «وَلا تُلْقُوا بِاَیدیكُمْ اِلَی التَّهْلُكَةِ» (2) بدون توجه به كلمات قبل از آن به كار می‌رود و از آن درباره دوری از به مهلكه انداختن فرد بهره برداری می‌شود؛ اما قبل از آن خداوند می‌فرماید: «وَاَنْفِقُوا فی سَبیلِ اللَّهِ» (3) كه این قسمت از آیه كاملاً معنای بعد از آن را تغییر می‌دهد و با توجه به آیات قبل فهمیده می‌شود كه آیه درباره جهاد و انتقام است، نه دوری از آن. بر این مبنا، در نظر داشتن چهار نكته اساسی در پژوهش متون اسلامی ضروری می‌نماید:
الف. ارتباط آیات یا احادیث با آیات و احادیث ماقبل و مابعد خود و در نظر گرفتن كل موضوع؛
ب. ارتباط آیات یا احادیث با آیات و احادیث دیگر در سوره‌های مختلف و كتب حدیثی دیگر؛
ج. ارتباط آیات با احادیث در راستای روشن كردن م فهوم آیه؛
د. ارتباط آیات یا احادیث با موقعیتهای زمانی و مكانی آنها.
3. تحقیق در موقعیتها و شرائط زمانی - مكانی خاص متن
تاریخ نزول آیه یا زمان وقوع رویداد در یك حدیث و همچنین شرائط و مقتضیات محیطی و فرهنگی خاص هر منطقه و به عبارت دیگر، پشتوانه‌های زمانی، مكانی و فرهنگی آیه یا حدیث در مطالعه و بررسی آنها، جای مهمی را اشغال می‌كند و نقش بزرگی در تخصیص یا تعمیم مفهوم و محتوای متن دارد؛ یعنی باید در مطالعه یك متن به سه سؤال «كی؟» «كجا؟» و «چرا؟» پاسخ داده شود.
4. تجزیه
الف. تجزیه موضوعی (تجزیه محتوای متن): در آیات و روایات مفصل، باید تمامی متن مورد تحقیق از لحاظ موضوع و محتوا بدون غفلت از انسجام، تركیب و ارتباط اجزاء آن، برای سهولت در تحقیق به قسمتهای متعدد تقسیم شود، مثل تقسیم خطبه‌های بزرگ نهج البلاغه از لحاظ مسائل مختلف اخلاقی، سیاسی، تاریخی، اجتماعی، اقتصادی و یا بیانی و ادبی.
ب. تجزیه لغوی (واژه شناسی): مهم‌ترین و اساسی‌ترین بحث در «روشهای تحقیق» واژه شناسی است كه نیاز به دقت و عمق نظر بیشتر دارد و دارای نقش بزرگی در شناخت مفاهیم و محتوای واقعی عبارات متون است. تجزیه لغوی عبارت است از: تحقیق در اشتقاق واژه، مفاهیم و كاربردهای مختلف آن و تقسیمات كیفی در مفهوم و محتوای آن در زمانها و مكانها و شرائط مختلف و تغییراتی كه بر اثر تداخل فرهنگها، روابط ملل و دگرگونیهای فرهنگی و اجتماعی جوامع بر «كلمه» عارض می‌شود. برای شناخت تحول درونی واژه‌ها و مفاهیم مختلف كلمات و اصطلاحات در جملات و عبارات مختلف متون اسلامی فعالیتهای زیر باید انجام شود:
مراجعه به فرهنگها: در مراجعه به فرهنگها و معجمها باید طرز استفاده از آنها را نیز فرا گرفت كه عبارت است: از برگردانیدن كلمه به اصل و یافتن واژه‌ها به ترتیب حروف اصلی آنها. از جمله این فرهنگها می‌توان به: لسان العرب؛ قاموس المحیط؛ تاج العروس؛ المفردات؛ قاموس القرآن؛ مغنی اللبیب؛ المنجد فی اللغة و الاعلام؛ اقرب الموارد؛ متن اللغة؛ فرهنگ جامع؛ مجمع البحرین؛ و... اشاره كرد.
پیگردی در متون و جمع آوری عبارات: برای رسیدن به مفاهیم مختلف واژه‌ها كه شاید در فرهنگها نیامده باشد و همچنین تحقیق مستقل در معانی و كاربردهای مختلف واژه‌ها در عبارات متون مختلف و آگاهی از سیر تحول درونی آنها و درجه صحت و سقم عقائد و نظریات فرهنگ نویسان در صورت تمایل و توانایی به تحقیق عمیق‌تر می‌توان خود مستقیماً به متون قبل از اسلام یا دوره اسلامی مراجعه كرد. برخی منابع تحقیق در شعر و ادبیات جاهلی كه می‌تواند پژوهشگر را در شناخت معانی واژه‌ها و اصطلاحات آن زمان و سیر تحول آن بعد از اسلام یاری كند، عبارت است از: معلقات سبعة؛ المجانی الحدیثة؛ و....
رعایت تناسب، تقارن و ترادف: واژه‌های مترادف یا دارای معانی نزدیك به هم و مشابه و یا دارای مفاهیم و محتواهای مناسب هم بهتر است با هم و در یك زمان مورد تحقیق قرار گیرند و تفاوتهای لفظی و معنوی آنها از لحاظ تركیب و اشتقاق یا معنی و كاربرد، روشن گردد تا بدین وسیله، معنی واژه اصلی (مورد تحقیق) و جزئیات مفاهیم آن بهتر و دقیق‌تر روشن شود.
رعایت تضاد: در مطالعه واژه‌ها اگر واژه‌ای دارای ضد باشد، باید آن را همزمان با واژه اصلی بررسی كرد و دید كه یك كلمه در مفاهیم مختلف، چند كلمه متضاد دارد و هر ضد دارای چند معنی و مفهوم است. بدین ترتیب، جزئیات معانی مختلف واژه بهتر و كامل‌تر معلوم خواهد شد؛ همچنان كه گفته اند: «تُعْرَفُ الاَْشْیاءُ بِاَضْدادِها.» همچنین آیات و روایاتی كه معنی و محتوای ضد هم دارند، باید با هم مورد تحقیق و مقایسه قرار گیرند. در اینجا هم مراجعه به فرهنگها و معجمها توصیه می‌شود.
توجه به قواعد صرفی و نحوی: در بررسی مفاهیم مختلف واژه‌ها باید به قواعد صرف و نحو كه در تغییر مفاهیم واژه‌ها و عبارات متون مؤثرند، دقت و توجه زیادی كرد.
توجه به آهنگ یا موسیقی واژه‌ها و عبارات: منظور همان وزن و نوع توالی حركات، سكونها، حروف، شكل و تركیب واژه‌ها و نرمی و خشونتی است كه در تلفظ حروف به وجود می‌آید و تكیه‌هایی كه بر بعضی حروف كلمه، بیشتر از سایر حروف می‌شود و سایر خصوصیاتی كه از نظر صوتی و حالت اداء كلمات پدید می‌آید و در نهایت، منظور همان مطابقتی است كه این حالت، با محتوا و مفهوم كلمه برقرار می‌كند. به عنوان نمونه، در آیه‌ای كه می‌خواهد بیزاری و تنفر را از ابولهب برساند، می‌فرماید: «تَبَّت یدا اَبی لَهَبٍ وَتَبّ» (4) می‌بینیم كه از كلمه تبّت چگونه این حالت اشمئزاز و تنفر هویداست و یا در آیه «وَیلٌ لِكُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ» (5) از توالی حركات همزه و لمزه و همسانی آن چگونه محتوا و معنای دو واژه فهمیده می‌شود!
بیان عبارتی مفاهیم كشف شده و فهرست بندی آنها با طبقه بندی مفاهیم: بعد از تشخیص و كشف مفاهیم مختلف واژه، با مراجعه به فرهنگها و متون مختلف و استفاده از قواعد صرفی و نحوی، باید آنها را فهرست وار با عباراتی كامل به فارسی توضیح داد و در بیان یك مفهوم از واژه خاص آن قدر از كلمات فارسی استفاده كرد تا مفهوم كاملاً روشن شود و در برابر مفهوم بیان شده باید جمله یا عبارت متنی (آیه، روایت و...) را كه واژه مزبور به آن مفهوم در آن جمله به كار رفته، نشانی كامل كتاب، مرجع، سند و مشخصات گوینده‌اش نوشت و انواع و طبقات آن را از این حیث مشخص كرد. البته اگر عبارت فارسی بیان كننده مفهوم دارای كلمات، سبك نگارش یا طرز گفتار جدید، معمول و مطابق با زبان فكری و مطالعه‌ای مخاطب و با بیانی رسا و شیوا و در عین حال ساده باشد تا برای خواننده، كاملاً مفهوم و مفید واقع شود، از امتیاز و ارزش بیشتری برخوردار است.
انتخاب مفهوم مناسب: پس از فهرست بندی مفاهیم با بیان فارسی آنها، باید از میان آن مفاهیم بیان شده، مفهوم مناسب با محتوای كل جمله و متن مورد تحقیق را با توجه و تكیه بر مفهومهای تحقیق شده واژه‌های دیگر متن و جملات ماقبل و مابعد یا متون مربوط به آن انتخاب كرد. بدین ترتیب كه تك تك مفاهیم كشف شده را در جمله مورد نظر جا داد و آنهایی را كه مناسب و با محتوای كل متن مورد نظر سازگار نیستند، كنار گذاشت و مفهوم یا مفاهیم مناسب را یافت و جداگانه یادداشت كرد.
ترجمه یا معادل سازی و معادل‌یابی واژه‌ها: سرانجام باید مفهوم انتخاب شده را كه به طور عبارتی و با كلمات متعدد فارسی بیان شده است، در یك یا دو كلمه، یعنی به طور اختصار به فارسی ترجمه كرد یا به اصطلاح دیگر «معادل» آن را در زبان خود یافت و یا طبق ضوابط دستوری، لغوی و فرهنگی با زبان خود آن را ساخت. در این خصوص، باید به نكات مهم زیر توجه داشت:
اولاً، باید با شناخت كامل نسبت به مفهوم واژه یا اصطلاح در زبان اول و در نظرگرفتن امكانات معادل سازی در زبان دوم و ضوابط دستوری و لغوی آن، این كار صورت گیرد، خواه با ساختن واژه و خواه با انتخاب معادل در صورت تطابق كامل مفهوم یك واژه كه در زبان ما وجود دارد با مفهوم واژه زبان اول.
ثانیاً، كلمات در معادل سازی باید مطابق ذوق مخاطب، تیپ فكری و نسلی كه می‌خواهد از این كلمات استفاده كند، باشد و خوش آهنگ و بدون تنافر ساخته و یا انتخاب شوند.
ثالثاً، آنچه در ساختن معادل برای واژه‌ها، مخصوصاً واژه‌های عربی اسلامی از هر نكته مهم‌تر است، مطابقت این معادلها با زبان، اندیشه و مطالعه نسل امروز و مورد خطابمان می‌باشد؛ یعنی با سبك نگارش و واژه‌هایی كه او امروزه در تمامی مطالعات علمی و فلسفی، تاریخی و جامعه شناسی خود با آنها سر و كار دارد و با محتوایشان آشناست و برایش مأنوس و مفهوم است.
5. تركیب
پس از تجزیه و تحلیل یك یك واژه‌های آیه یا حدیث و انتخاب مفهوم مناسب و ترجمه آنها باید عباراتی را كه بیان كننده مفهوم انتخاب شده واژه‌های متن مزبور است (نه ترجمه‌های مختصر یا معادلهای فارسی) فهرست وار یادداشت كرد و با تركیب آنها با یكدیگر مطابق قواعد جمله بندی فارسی، مفهوم تمامی متن را به طور ضمنی بیان كرد. این كار فقط برای رساندن مفهوم كامل متن است، نه معادل سازی همراه با دقت در زیبایی كلمه‌ها و جمله‌ها، به طوری كه معنی عبارت را قابل درك كند. در تركیب نیز باید مسائل زیر را در نظر گرفت:
الف. توجه كامل به مسائل شكافته شده در مرحله تجزیه و استفاده كافی از نتائج آن در تركیب، امری ضروری است.
ب. داشتن دید یا بینش ایدئولوژیك و مرامی، تفاوت ارزشها، و معیارهای سنجش مسائل و نوع تشخیص ابعاد متن اعم از واقعی و آشكار، در تبیین مفاهیم یا نوع برداشت و تلقی از متن اموری مؤثرند.
ج. همچنان كه از تركیب مفاهیم انتخاب شده واژه‌ها، مفهوم كلی متن را به دست می‌آوریم، باید از تركیب موسیقی و آهنگ كلمات و تأثیر آنها در همدیگر كه در شناخت موسیقی واژه‌ها بیان شد، آهنگ كل و یكپارچه عبارات متن و چگونگی مطابقت آن با موضوع و محتوای متن را به دست آورد.
6. ترجمه روان و كامل متن
همان گونه كه در بحث تجزیه گفته شد كه بعد از تبیین عبارتی مفهوم یا مفاهیم واژه‌ها و انتخاب مفهوم متناسب با متن موردنظر، باید معادل فارسی آنها را با شرائط مذكور ساخت یا پیدا كرد، بعد از تركیب مفاهیم انتخاب شده واژه‌ها و بیان ضمنی مفهوم متن نیز باید به ترجمه و بیان كامل و شیوای مفهوم انتخاب و ثابت شده عبارت متن پرداخت و در حقیقت معادل جمله عربی را در فارسی یافت و انتخاب كرد و یا طبق ضوابط زبانی و فرهنگی فارسی آن را ساخت كه در این موقع باید شرایط مذكور در معادل سازی واژه‌ها را مانند اختصار، زیبایی و مطابقت با ذوق و زبان و فرهنگ و اندیشه مخاطب رعایت كرد.
ادامه دارد...
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) نوشته ق. حسین نژاد، نشر یافته توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
2) بقره/ 195.
3) همان.
4) مسد/ 1.
5) همزه/1.