در تحقیق و تبلیغ
اشاره
در شماره قبل، نُه مورد از توصیه‌هایی كه در روش صحیح استفاده از شعر در تحقیق و تبلیغ، كاربرد دارد را مطرح كردیم و اینك چند سفارش دیگر را در این خصوص یادآور می‌شویم.
10. معانى مجازى و عرفانى
بعضى از كلماتِ به كار رفته در اشعار، مانند ساقى، خُم، مى، باده، ساغر، شراب، مستى، میكده، خرابات، خط، خال، زلف و گیسو، گاه داراى معانى مجازى و عرفانى هستند. از اینرو - تا آنجا كه امكان دارد - چنین اشعار و اصطلاحاتى را به تناسب و در حد كافى، معنى كنیم و توضیح دهیم تا دیگران چیزى غیر از مراد و منظورِ شاعر را برداشت نكنند.
در این زمینه، به غزلى از حضرت امام خمینىقدسسره بنگریم كه این گونه واژهها و تعبیرها را در آن به كار گرفتهاند و معلوم است كه معانى عرفانى، مورد نظر ایشان بوده است:
دل كه آشفته روى تو نباشد دل نیست آن كه دیوانه خال تو نشد عاقل نیست
مستىِ عاشقِ دلباخته از باده توست به جز این مستىام از عمر، دگر حاصل نیست
عشق روى تو در این بادیه افكند مرا چه توان كرد كه این بادیه را ساحل نیست
بگذر از خویش اگر عاشق دلباختهاى كه میان تو و او، جز تو كسى حائل نیست
رهرو عشقى اگر، خرقه و سجاده فكن كه به جز عشق، تو را رهروِ این منزل نیست
اگر از اهل دلى، صوفى و زاهد بگذار كه جز این طایفه را، راه در این محفل نیست
در خَم طُرّه او چنگ زنم چنگ زنان كه جز این، حاصلِ دیوانه لایعقِل نیست
دست من گیر و از این خرقه سالوس رهان كه در این خرقه، به جز جایگهِ جاهل نیست
علم و عرفان به خرابات ندارد راهى كه به منزلگه عُشاق، رهِ باطل نیست
11. سبك و سخیف نبودن
مواظب باشیم اشعارى را در گفتهها و نوشتههاى خود به كار گیریم كه داراى الفاظ سبك و معانى سخیف نباشند. نگارنده بر این باور است كه در هنگام راز و نیاز با خداى سبحان و سخن گفتن با خاندان عصمت و طهارتعلیهمالسلام نیز باید ادب لفظى و معنایى را رعایت كنیم و ابیاتى بدین گونه را بر زبان نیاوریم و بر كاغذ ننشانیم:
بنده پُرجُرم و خطا، منم خدا بنده بىشرم و حیا، منم خدا
من سگ دربان توام حسین جان در پى احسان توام حسین جان
12. مفهوم و مأنوس بودن
از اشعارى بهره بگیریم كه الفاظِ به كار رفته در آن، مهجور و براى مخاطبانْ نامأنوس و نامفهوم نباشند؛ مگر آن كه ضرورتى یا اضطرارى در این كار باشد و البته معانى آن الفاظ را به گونهاى براى مخاطبان روشن كنیم و توضیح دهیم؛ در مَثَل، بسیارى از مردم و مخاطبان ما، معناى دو كلمه «آزفَنداق» و «تَرْگ» در این بیت حكیم اسدى طوسى را نمىدانند:
كمانْ آزفنداق شد، ژاله تیر گُلِ غنچه تَرْگ و زره آبگیر
همچنین معناى كلمه «اَنگِشتال» در این بیت ابوالعباس كه شاعرى ازقرن چهارم هجرى است، براى بسیارى نامفهوم است:
ز خان و مان و قرابت، به غربت افتادم بماندم این جا بىبرگ و ساز و اَنگِشتال
شایان توجه است كه «آزفنداق» به معناى «رنگینكمان» و «ترگ» به معناى «كلاهخُود» و «انگشتال» به معناى «بیمارگون و ضعیف ولاغر» است؛ البته گاه تك تك الفاظ، نامفهوم و نامأنوس نیستند؛ بلكه تركیب و چینش آنها باعث شده است كه مفهوم و معناى شعر دشوار شود؛ مثلاً در بیت زیر از ناصر خسرو، بر اثر جا به جایى اركان جمله، فهم سخن پیچیده شده است:
پسنده است با زهد عمار و بوذر كند مدح محمود، مر عنصرى را؟
مراد شاعر این است كه آیا سزاوار است عنصرى، محمود عصیانگر را با زهدى همپایه عمار یاسر و ابوذر غفارى مدح كند و این ستایش دروغین را بر او ببندد؟
13. توضیح و تبیین
گاه لازم است كه برخى از اشعار، مانند ابیات زیرین از حافظ را براى مخاطبان خود، توضیح دهیم و تشریح و تبیین كنیم؛ زیرا این گونه اشعار، از نظر مفهومى و معنایى، داراى سطحى بالاتر و والاتر هستند. توجه به این نكته در اشعار عرفانى از اهمیت بیشترى برخوردار است:
دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند وَ انْدر آن ظلمت شب، آب حیاتم دادند
بىخود از شعشه پرتوِ ذاتم كردند باده از جام تجلىِّ صفاتم دادند
***
دوش دیدم كه ملائك درِ میخانه زدند گِل آدم بسرشتند و به پیمانه زدند
ساكنان حرم سِتر و عفافِ ملكوت با منِ راهنشین، باده مستانه زدند
14. عرضه به شعرشناس
در صورتى كه شاعر و یا شعرشناس نیستیم، پیش از به كار گرفتن اشعار در سخنرانیها و كلاسها و نوشتههایمان، بكوشیم كه آنها را نزد شاعر یا شعرشناسى خبره و فرادست بخوانیم تا مبادا از اشعارى استفاده كرده باشیم كه مثلاً از نظر وزن، قافیه، تناسب و یا انتساب، درست نباشند؛ بهطور مثال، یكى از نویسندگان در نوشته خود به یكى از ابیات مثنوى مولوى به صورت زیر استشهاد كرده و نوشته خود را براى نظرخواهى به یكى از نویسندگان و شاعران خبره داده بود:
هم سؤال از علم خیزد هم جواب همچنان كه خار و گُل از آب و خاك
آن شاعر خبره پس از مشاهده این بیت به صورت بالا، متوجه عیب قافیهاى آن شده و بیت مذكور را بدین صورت، اصلاح كرده بود تا دو كلمه «جواب» و «آب» با یكدیگر هم‌قافیه شوند:
هم سؤال از علم خیزد هم جواب همچنان كه خار و گُل از خاك و آب
یا یكى از قلم به دستان، بیتى از حضرت امام خمینىقدسسره را در نوشته خود به صورت زیر آورده بود:
ما را رها كنید در این رنجِ بىحساب با قلب پاره پاره و سینهاى كباب
یكى ازشاعران چیرهدست پس از خواندن این بیت در نوشته آن شخص، به او تذكر داده بود كه مصراع دوم این بیت از نظر وزنى با كمبودى رو به روست و احتمالاً باید به صورت «با قلب پاره پاره و با سینهاى كباب» باشد. پس از مراجعه نویسنده به اشعار حضرت امامقدس سره، درستى نظر آن شاعر براى وى آشكار شده بود.
15. حفظ شعر
اگر بخواهیم كه اشعار به صورت صحیح در ذهن و حافظه ما جاى گیرند، باید از همان رو به رو شدنِ اولیه ما با اشعار، آنها را به صورت صحیح بخوانیم تا به صورت صحیح نیز وارد ذهن و حافظه ما شوند. در غیر این صورت، چنان چه شعرى از همان آغاز به شكل غلط وارد ذهن و حافظه ما شود، زحمت حفظ كردن آن دو برابر مىگردد؛ زیرا یك بار باید شكل غلطِ شعر را از ذهن و حافظه خود خارج كنیم و یك بار دیگر نیز شكل درستِ آن را به ذهن و حافظه خود وارد كنیم.
گفتنى است كه براى حفظ صحیح اشعار، كلمه اول و سپس كلمه دوم در آغاز هر بیت، نقش مهمترى در حفظ شعر دارند. از اینرو، آنها را بهتر به خاطر بسپاریم.
16. لا اَدرى
هرگاه نویسندهاى در پایان یك شعر «علامت سؤال» بگذارد، یا كلمه «لااَدرى» را بنویسد، به معناى آن است كه نام شاعرِ آن شعر براى نویسنده نامعلوم بوده است. قابل توجه است كه «لا اَدرى» در زبان عربى به معناى «نمىدانم» است. به دو مثال در این زمینه نظر اندازیم:
ز نالهام دلِ كوه آنچنان به درد آمد كه من خموش شدم او هنوز مىنالد
(لا اَدرى)
***
اندیشه كنم هر شب تا دل ز تو بر گیرم چون روز برآرد سر، مِهر تو ز سر گیرم
؟
17. سهو قلم
گاه ممكن است در هنگام انتشار اشعار شاعران، سهو قلمى از سوى گردآورنده اشعار و یا غلط تایپى از سوى حروفچین رخ داده باشد كه ما متوجه آن نشویم. یكى از راه حلهاى این مشكل آن است كه در صورت امكان، به نسخهها و یا چاپهاى دیگر اشعارِ آن شاعر مراجعه كنیم و پس از اطمینان یافتن از درستى شعر، به خواندن و نوشتن آن براى دیگران بپردازیم. دیگر آن كه به سىدىهایى گوش فرادهیم كه این اشعار را در آنها خواندهاند؛ به طور مثال، بیتى از سرودههاى سعدى به صورت زیر نوشته شده بود:
دیده از دیدار مَهرویان گرفتن مشكل است هر كه ما را این نصیحت مىكند بىحاصل است
پس از مراجعه به غزلیات سعدى، بیت مذكور به صورت زیر دیده شد:
دیده از دیدار خوبان برگرفتن مشكل است هر كه ما را این نصیحت مىكند بىحاصل است
18. نام غیر تخلّصى
گاهى نام شاعرى در شعرى به كار رفته است؛ ولى از موارد تَخَلُّص شعرى او نیست؛ بلكه شاعرى دیگر در شعر خویش، او را مخاطب خود قرار داده است؛ به طور نمونه، ملك الشعراى بهار در یكى از سرودههایش، سعدى را مخاطب قرار داده و در بخشى از آن چنین گفته است:
سعدیا چون تو كجا نادرهگفتارى هست یا چو شیرینسخنت نخلِ شكربارى هست
یا چو بستان و گلستانِ تو گُلزارى هست هیچم ار نیست، تمناى توام بارى هست
مشنو اى دوست كه غیر از تو مرا یارى هست یا شب و روز به جز فكر توام كارى هست
19. نسخهبدل
برخى از اشعار داراى نسخهبَدَل هستند و به شكلهاى دیگرى نیز خوانده مىشوند. توجه به این نكته، گاه معانى و حتى معرفتهاى جدیدترى را براى ما به ارمغان مىآورد؛ مثلاً بیت دوم از دفتر اول مثنوى مولوى به دو شكلِ «از نفیر» و «در نفیر» خوانده شده است كه تفاوت معنایى نیز به وجود آورده است:
كز نِیستان تا مرا بُبْریدهاند از / در نفیرم (1) مرد و زن نالیدهاند
یا بیت زیر از حافظ نیز به دو صورت «تعزیز مىكنند» و «تفكیر مىكنند» خوانده شده و تفاوت معنایى به وجود آورده است:
دانى كه چنگ و عود چه تقریر مىكنند پنهان خورید باده كه تعزیر/ تكفیر مىكنند
20. چینشدرست
اشعار را از نظر چینشِ كلمات و جملات و مصراعها به صورت درست بنویسیم و بخوانیم؛ مثلاً این بیت كلیم كاشانى از نظر چینشِ مصراعها به شكل آن چینش معمول در ذهنِ شمارى از مردم نیست، بلكه برعكس آن و بدین گونه است:
موجیم كه آسودگىِ ما عدم ماست ما زنده به آنیم كه آرام نگیریم
شایان دقت است برخى به اشتباه بر این باورند كه این بیت از اقبال لاهورى است، ولى همان گونه كه گفته شد، از كلیم كاشانى است. (2)
21. سالموزنعروضى
اشعار را از نظر وزن و بحرهاى عَروضى، درست بنویسیم و درست بخوانیم تا وزن شعر با مشكل عروضى رو به رو نشود؛ مثلاً كلمه «صاحب هنر» در بیت زیر از سعدى باید به صورتِ «صاحبْهنر» - نه «صاحبِ هنر» - نوشته و خوانده شود:
اگر هست مرد از هنر بهرهور هنر خود بگوید نه صاحبْهنر
یا كلمه «برهانَدم» در بیت زیر از حافظ باید به صورتِ «برْهاندم» - نه «برَهاندم» - نوشته و خوانده شود:
یا رب سببى ساز كه یارم به سلامت باز آید و برْهاندم از بند ملامت
یك راه حل براى رفع این مشكل آن است كه به نوارها و سىدیهایى گوش دهیم كه شاعران و دانشوران و ادیبان خبره و آشنا به علم عروض، آن اشعار را خواندهاند.
راه حل دیگر آن است كه خودمان آن قدر شعر بخوانیم تا گوشمان با اوزان شعر و بحرهاى عروضى آشنا و مأنوس شود به طورى كه بتوانیم نادرستى وزن شعر را تشخیص دهیم.
راه حل سوم آن است كه از مجموعههاى شعرى و دیوانهایى استفاده كنیم كه با اِعراب‌گذارى چاپ و منتشر شدهاند.
22. معیوب نبودن قافیه
دقت ورزیم از اشعارى بهره بگیریم كه داراى عیوب قافیه نباشند. شعر زیبایى كه از نظر قافیه معیوب است، مانند تابلو زیبایى است كه لكه سیاهى بر آن ریخته شده و همچون نوشته زیبایى است كه غلط املایى داشته باشد؛ به طور نمونه، بیت زیر داراى عیب قافیهاى به نام «سِناد» است؛ زیرا دو كلمه «تاخت» و «بیافت» هم‌قافیه نیستند:
شهریار اندر پىِ او اسب تاخت تا كه او را در بیابانى بیافت
یا بیت ذیل داراى عیب قافیهاى به نام «اِقوا» است؛ زیرا دو كلمه «شكُفت» و «گرفت» هم‌قافیه نیستند:
گُلِ تازه در باغ چندان شكُفت كه بویش همه دشت و صحرا گرفت
23. رسم الخط
به یاد داشته باشیم كه هنگام خواندن برخى از اشعار، رسم الخط آنها ما را به اشتباه نیندازد به طورى كه نوع خواندنِ ما موجب گردد وزن شعر شكسته شود و آن را با اختلال رو به رو سازد؛ مثلاً بیت زیر از مولوى را بنگریم:
از محقق تا مقلد فرق‌هاست كاین چو داوود است وان دیگر صداست
در مصراع دوم باید «كاین = كه این» به شكل «كین» خوانده شود تا وزن شعر نشكند. بدین رو، برخى براى راهنمایى خوانندگان، این مصراع را حتى به صورتِ «كین چو داوود است وان دیگر صداست» نوشتهاند.
همچنین كلمه «كاو = كه او» در بیت ذیل از حافظ باید به صورتِ «كو» خوانده شود تا شعر از نظر وزن عروضى درست باشد:
قدر مجموعه گُل، مرغ سحر داند و بس كه نه هر كاو ورقى خوانْد، معانى دانست
در این مورد نیز برخى مصراع مذكور را به صورتِ «كه نه هر كو ورقى خوانْد، معانى دانست» نوشتهاند.
نیز كلمه «از این» در بیت زیر از سعدى باید به صورتِ «ازین» خوانده شود تا شعر از نظر وزنى با مشكل رو به رو نگردد:
همه عمر بر ندارم سر از این خمار مستى كه هنوز من نبودم كه تو در دلم نشستى
در این مثال نیز شمارى «از این» را به شكل «ازین» نوشتهاند.
همچنین دو كلمه «یارى است» و «زارى است» در بیت ذیل از حافظ باید به صورت «یاریست» و «زاریست» خوانده شود تا غزل از وزن عروضى خود خارج نگردد:
بنال بلبل اگر با مَنَت سرِ یارى است كه ما دو عاشق زاریم و كارِ ما زارى است
در این بیت نیز شمارى، آن دو كلمه را به شكل «یاریست» و «زاریست» نوشتهاند.
24. نشانههاى نگارشى و ویرایشى
اگر گذاشتن نشانههاى نگارشى و ویرایشى در اشعار، به فهمیدن و خواندنِ درستِ آنها كمك مىكند، این نشانهها را به كار گیریم. به نمونه زیر از مثنوى مولوى بنگریم:
شكر قدرتْ قدرتت افزون كند جبر، نعمت از كَفَت بیرون كند
همان گونه كه مىبینیم، اگر پس از كلمه «جبر» از نشانه ویرگول (،) استفاده نكنیم، امكان دارد كه مصراع دوم به صورت «جبرِ نعمت...» خوانده شود.
در بیت زیر از فرخى سیستانى نیز پسندیده است كه بعد از كلمه «سخن»، یك نشانه ویرگول بگذاریم تا خواننده آن را به صورتِ «سخنِ نو» نخواند:
فسانه گشت و كهن شد حدیث اسكندر سخن، نو آر كه نو را حلاوتى است دگر
همچنین گذاشتن علامت سؤال و ویرگول و دو نقطه در بیت ذیل كه شاعرش را نیز نیافتیم؛ موجب آسان خواندن و روان خواندن آن براى شمارى از خوانندگان مىشود:
گفتمش با غم هجران چه كنم؟ گفت: بسوز گفتمش چاره این سوز بگو، گفت: بساز
شایان توجه است شمارى از نویسندگان و ویراستاران بر این اعتقادند كه در شعر باید به اِمساك و صرفهجویى در استفاده از نشانههاى نگارشى و ویرایشى روى آورد و آنها را فقط در موارد بسیار ضرورى به كار برد تا باعث شلوغى شعر نشود و این نشانهها ذهن خواننده را در هنگام خواندنِ شعر به خود معطوف و مشغول نكند.
25. اِعراب‌گذارى
چنانچه گذاشتن اِعراب و سكون و حركات كلمات، باعث مىشود كه خواننده اشعار را درست بخواند و بفهمد، از این كار دریغ نورزیم. مثال زیر از مولوى در خور توجه است:
گر خطا گفتیم اصلاحش تو كن مصلحى تو اى تو سلطان سخُن
همان گونه كه مىبینیم، اگر كلمه «سخُن» را بدون ضمه حرف «خاء» بنویسیم، ممكن است كه برخى از خوانندگان، آن را به صورت «سخَن» و با فتحه حرف «خاء» بخوانند و البته مىدانیم كه دیگر كلمه «سخَن» نمىتواند با كلمه «كُن» هم‌قافیه شود.
در بیت ذیل از حافظ نیز اگر كلمه «طَرْف» به شكل «طَرَف» خوانده شود، هم معناى شعر، نادرست و هم وزن شعر، معیوب خواهد شد:
نه هر كه طَرْفِ كُلَه كج نهاد و تند نشست كلاهدارى و آیین سَرورى داند
گفتنى است رعایت اعراب‌گذارى در اشعارى كه داراى واژگان و تركیبات و جملات عربى و مانند آن است، لازمتر مىنماید. ابیات در پى آمده، به ترتیب از حافظ و مولوى، این لزوم را به خوبى نشان مىدهند:
أَلا یا أَیهَا السّاقى أَدِرْ كَأْساً و ناوِلْها كه عشق آسان نمود اول ولى افتاد مشكلها
***
تا سَقاهُمْ رَبُّهُمْ آید خطاب تشنه باش، اَللَّهُ أَعلَمْ بِالصَّوابْ
26. هاء غیر ملفوظ
توجه داشته باشیم در كلماتى كه به هاء غیر ملفوظ (ه) پایان مىپذیرند، گاه - به پیروى از شیوه قُدما - به جاى «اى»، مانند «نامهاى»، از «ه» استفاده مىكنند و آن را به شكل «نامه» مىنویسند؛ مثلاً این بیت از حافظ را به شكل زیر مىنویسند:
عجب از وفاى جانان كه عنایتى نفرمود (3) نه به نامه پیامى، نه به خامه سلامى
در این صورت، باید به شكلِ «نه به نامهاى پیامى، نه به خامهاى سلامى» خوانده شود تا شعر داراى معناى درستى باشد.
گاه نیز از شكل «ه» استفاده مىكنند؛ ولى براى این كه شعر از نظر وزنهاى عروضى دچار مشكل نگردد، باید به صورت « -ِ ه ىْ» خوانده شود؛ مثلاً كلمه «جزیره» در بیت ذیل از مولوى باید به صورت «جزیرِهىْ ر جزیرِىْ» خوانده شود:
گر شدى عطشانِ بحر معنوى فُرجهاى كن در جزیره مثنوى
27. تغییر در شعر
در بعضى از اشعار باید تغییراتى داد تا آن شعر از نظر وزن عروضى درست باشد؛ در مَثَل، به بیت زیر از مولوى نظر افكنیم:
مشترىِ علم تحقیقى حق است دائماً بازار او بارونق است
اگر بخواهیم این بیت از نظر وزن عروضى درست باشد، باید حرف «یاء» در كلمه «مشترى» را به صورت مشدد؛ ولى حرف «قاف» در كلمه «حق» را به صورت غیر مشدد و در نتیجه، كل شعر را بدین صورت بخوانیم:
مشترىِّ علم تحقیقى حق است دائماً بازار او بارونق است
28. حذف ابیات
هنگامى كه از میان یك سروده، یك یا چند بیت از آن حذف مىگردد و آورده نمىشود، براى نشان دادن این امر، از نشانه حذف و تقطیع كه سه نقطه (...) یا چند نقطه (..........) است، به سه شكل زیر استفاده مىشود و غالباً شكل اول رایجتر است:
شكل اول) گذاشتن سه نقطه در پایان بیتِ قبل از تقطیع:
(بیت اول)
یوسف گمگشته باز آید به كنعان غم مخور كلبه احزان شود روزى گلستان غم مخور
(بیت دوم)
اى دلِ غمدیده حالت بِهْ شود دلْ بد مكن و این سرِ شوریده باز آید به سامان غم مخور...
(بیت دهم)
حافظا در كُنج فقر و خلوت شبهاى تار تا بُوَد وِردت دعا و درس قرآن غم مخور
شكل دوم) گذاشتن سه نقطه در آغاز بیتِ پس از تقطیع:
(بیت اول)
یوسف گمگشته باز آید به كنعان غم مخور كلبه احزان شود روزى گلستان غم مخور
(بیت دوم)
اى دلِ غمدیده حالت بِهْ شود دلْ بد مكن و این سرِ شوریده باز آید به سامان غم مخور
(بیت دهم)
....حافظا در كُنج فقر و خلوت شبهاى تار تا بُوَد وِردت دعا و درس قرآن غم مخور
شكل سوم) گذاشتن چند نقطه در یك سطر به جاى یك یا چند بیت حذف شده:
یوسف گمگشته باز آید به كنعان غم مخور كلبه احزان شود روزى گلستان غم مخور
اى دلِ غمدیده حالت بِهْ شود دلْ بد مكن و این سرِ شوریده باز آید به سامان غم مخور
(بیت دهم)
...
حافظا در كُنج فقر و خلوت شبهاى تار تا بُوَد وِردت دعا و درس قرآن غم مخور
29. شكل چینش
چینش اشعار سنتى (كلاسیك) در نوشتههاى چاپى به سه شكل زیر است كه خوب است با آنها آشنا باشیم:
یك: چینش موازى یا افقى (رو به رو بودن مصراعها)
اى غایب از نظر به خدا مىسپارمت جانم بسوختىّ و به دل دوست دارمت (4)
دو: چینش ستونى یا عمودى (زیر هم بودن مصراعها)
اى غایب از نظر به خدا مىسپارمت
جانم بسوختىّ و به دل دوست دارمت
سه: چینش پلهاى
اى غایب از نظر به خدا مىسپارمت
جانم بسوختىّ و به دل دوست دارمت
شایان ذكر است كه اشعار غیر كلاسیك (شعر نو) باید به همان گونهاى چیده و نوشته شوند كه خودِ شاعر، آنها را چیده و نوشته است، مگر اینكه احیاناً خودِ شاعر در چینش شعرش اشتباه كرده باشد و ما نیز قدرت تشخیص اشتباه او را داشته باشیم. توجه نكردن به نكته اخیر باعث مىگردد كه شعر از نظر وزن، اشتباه خوانده و نوشته شود. به چینش نوسرودهاى از سهراب سپهرى بنگریم:
من مسلمانم
قبلهام یك گُل سرخ
جانمازم چشمه، مُهرم نور
دشت، سجاده من
من وضو با تپش پنجرهها مىگیرم
در نمازم جریان دارد ماه، جریان دارد طیف
سنگ از پشت نمازم پیداست...
30. افزایش دانش ادبى
بسیار شایسته است كه روز به روز بر دانش ادبى و معلومات شعرىِ خویش بیفزاییم؛ فىالمثل، با سَبْكها و دورههاى مختلف شعرى و ویژگیهاى هر یك و شاعران آن آشنا شویم. در باره قالبهاى گوناگون شعر و مثلاً تفاوت رباعى و دوبیتى، و غزل و قطعه، و مثنوى و قصیده، و ترجیعبند و تركیببند آگاهى داشته باشیم. نسخههاى معتبر دیوانها و مجموعههاى شعرى شاعران را از نسخههاى غیر معتبر آنها تشخیص دهیم و بدانیم كه تصحیح كدام یك از شعرشناسان و شعرپژوهان در این زمینه با ارزشتر و معتبرتر است؛ حتى مواظب باشیم كه فرخى سیستانى را با فرخى یزدى، میرزا حبیب اصفهانى را با میرزا حبیب خراسانى اشتباه نگیریم.
نیز توجه كنیم كه اَعلام ادبى و شعرى را درست تلفظ نماییم و مثلاً كسایى مَرْوَزى را كسایى مَرْوْزى حُسامالدین چَلَبى، برانگیزاننده مولوى در سرودن مثنوى، را حِسامالدین چلبى و نیكُلسون (Nicholson)، تصحیح كننده مثنوى مولوى، را نیكِلسون و تَوَلَّلى (فریدون) را تَوَلُّلى نخوانیم و یا مثلاً بدانیم كه كتاب شعرِ دیوان كلیات شمس از شمس تبریزى نیست و از مولوى است.
به پایان رسیدیم، اما نكردیم آغاز
فروریخت پرها، نكردیم پرواز
ببخشاى اى روشن عشق بر ما، ببخشاى
ببخشاى اگر صبح را به مهمانى كوچه دعوت نكردیم
ببخشاى اگر روى پیراهن ما نشان عبور سحر نیست
ببخشاى ما را اگر از حضور فَلَق روى فرقِ صنوبر خبر نیست... (5)
پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:
(1). نفير: ناله و فرياد.
(2). كليات طالب كليم كاشانى، با تصحيح و مقدمه و تعليقات مهدى صدرى، تهران، نشر همراه، 1376، 2 جلد، چاپ اول، ج 2، ص 833.
(3). در برخى از نسخهها، «تفقُّدى نفرمود» آورده شده است.
(4). دربرخى از نسخهها چنين دارد: «جانم بسوختىّ و زِ جان دوست دارمت».
(5). محمدرضا شفيعى كدكنى.