اشاره:
در بخش نخست این مقاله كه در شماره 58 مجله چاپ شد، عناوینی چون: همه جا به یاد مهدی علیه السلام، مشخصات فردی مهدی علیه السلام، غیبت طولانی و ظهور حتمی، پاداش انتظار، و اوصاف منتظران راستین، مورد بحث قرار گرفت. در این بخش، ادامه مباحث را پی می‌گیریم.
وقت ظهور و قیام
زمان دقیق ظهور و قیام حضرت مهدی علیه السلام را جز خداوند متعال كسی نمی‌داند، و خود حضرت هم وقتی زمان قیامش فرا رسد، از طریق الهام الهی آگاه می‌شود. (1) در كلام ختمی مرتبت آمده كه هرگاه وقت قیام فرا رسد، پرچم حضرت خود به خود برافراشته می‌شود؛ چنان كه می‌خوانیم: «لَهُ عَلَمٌ اِذا كانَ وَقْتُ خُرُوجِهِ انْتَشَرَ ذلِكَ الْعَلَمُ مِنْ نَفْسِهِ وَاَنْطَقَهُ اللّهُ تَبارَكَ وَتَعالی فَناداهُ الْعَلَمُ: اخْرُجْ یا وَلِی اللّهِ فَاقْتُلْ اَعْداءَ اللّهِ... فَلا یحِلُّ لَكَ اَنْ تَقْعُدَ عَنْ اَعْداءِ اللّهِ؛ (2) برای او (حضرت مهدی علیه السلام) پرچمی است كه وقتی هنگام خروجش فرا رسد، خود به خود باز می‌شود و خداوند بزرگ آن را به سخن می‌آورد. پس آن حضرت را مورد خطاب قرار می‌دهد و می‌گوید: خارج شو‌ای ولی خدا! پس دشمنان خداوند را نابود ساز كه دیگر برای تو نشستن در مقابل دشمنان خدا جایز نیست.»
و یا هنگام فرا رسیدن قیام آن حضرت شمشیرش به امر الهی از غلاف خارج می‌شود؛ چنان كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «لَهُ سَیفٌ مَغْمَدٌ فَاِذا حانَ وَقْتُ خُرُوجِهِ اقْتَلَعَ ذلِكَ السَّیفُ مِنْ غِمْدِهِ وَاَنْطَقَهُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ فَناداهُ السَّیفُ اخْرُجْ یا وَلِی اللّهِ فَلا یحِلُّ لَكَ اَنْ تَقْعُدَ عَنْ اَعْداءِ اللّهِ فَیخْرُجُ؛ (3) برای او شمشیری است در غلاف. پس هنگامی كه وقت قیامش فرا رسد، آن شمشیر از غلافش خارج می‌شود و خداوند آن شمشیر را به سخن درمی آورد و شمشیر به آن حضرت ندا می‌دهد:ای ولی خدا! قیام كن چرا كه برای تو جایز نیست در مقابل دشمنان خدا بنشینی. پس او قیام می‌كند.»
علائم ظهور
علائم ظهور بیش از آن است كه در بخشی از یك مقاله بگنجد. ما فقط به برخی از علائم ظهور اشاره می‌كنیم كه در كلام خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله بر آنها دست یافته ایم. البته این موارد، در واقع، نشانه‌های آخر الزمان است كه منتهی به دوران ظهور حضرت مهدی علیه السلام می‌شود.
1. «عَنْ اِبْنِ عَباس عَنْ رَسُولِ الله صلی الله علیه و آله فی حَدیثٍ اَنَّ اللّهَ اَوْحی اِلَیهِ لَیلَةً اَسْری بِهِ اَنْ یوْصِی اِلی عَلِی وَاَخْبَرَهُ بِالاَْئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ اِلی اَنْ قالَ وَآخِرُ رَجُلٍ مِنْهُمْ یصَلّی عیسَی ابْنُ مَرْیمَ خَلْفَهُ یمْلأُ الاَْرْضَ عَدْلاً كَما مُلِئَتْ جَوْرا وَظُلْما... فَقُلْتُ اِلهی وَسَیدی مَتی یكُونُ ذاكَ؟ فَاَوْحَی اللّهُ عَزَّوَجَلَّ اِلَی یكُونُ ذلِكَ اِذا رُفِعَ الْعِلْمُ وَظَهَرَ الْجَهْلُ وَكَثُرَ الْقِراءَةُ وَقَلَّ الْعَمَلُ وَكَثُرَ الْقَتْلُ وَقَلَّ الْفُقَهاءُ وَالْهادُونَ وَكَثُرَ فُقَهاءُ الضَّلالْةِ وَالْخَوْنَةِ... وَكَثُرَ الْجَوْرُ وَالْفَسادُ وَظَهَرَ الْمُنْكَرُ وَاَمَرَ اُمَّتُكَ بِهِ وَنَهی عَنِ الْمَعْرُوفِ؛ (4) ابن عباس می‌گوید از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در حدیثی نقل شده است كه خداوند به او در شب معراج وحی كرد كه به حضرت علی علیه السلام سفارش كند و نسبت به امامان از فرزندانش آگاهی داد تا آنجا كه فرمود: آخرین مرد از آنها، كسی است كه عیسی بن مریم علیهماالسلام پشت سرش نماز می‌خواند. زمین را پر از عدل و داد می‌كند؛ چنان كه ستم فراگیر شده است... عرض كردم: خدای من و آقای من! آن (قیام مهدی) كی خواهد بود؟ خداوند به من وحی كرد، هرگاه علم از میان برداشته شود و جهل و نادانی ظاهر شود؛ خواندن [قرآن] زیاد، ولی عمل [به قرآن] كم شود، و قتل و كشتار فراوان، و فقها و هدایتگران كم شوند و عالمان گمراهی و خیانتكاری به وفور یافت شوند... جور و فساد زیاد شود، و منكر آشكار گردد، و امت تو به منكر امر! و از معروف نهی نماید.»
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «یكُونُ عِنْدَ انْقِطاعٍ مِنَ الزَّمانِ وَظُهُورٍ مِنَ الْفِتَنِ رَجُلٌ یقالُ لَهُ الْمَهْدِی عَطائُهُ هَنیئا؛ (5) هنگام پایان زمان و آشكار شدن فتنه‌ها، مردی هست، كه به او مهدی گفته می‌شود و بخشش او فراوان است.»
اقدامات پس از ظهور
از جمله مسائلی كه درباره خاتم الاوصیاء، مهدی موعود علیه السلام در كلام خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله بدان پرداخته شده، تصویر كلّی و روشن و امیدوار كننده‌ای از دوران پس از ظهور است؛ همان چیزی كه مایه دلخوشی تمام مستضعفان عالم به حساب می‌آید.
در این خصوص، به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:
1. تسخیر جهان و تشكیل حكومت واحد: پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «... وَالَّذی بَعَثَنی بِالْحَقِّ بَشیرا لَوْ لَمْ یبْقَ مِنَ الدُّنْیا اِلاّ یوْمٌ واحِدٌ لَطَوَّلَ اللّهُ ذلِكَ الْیوْمَ حَتّی یخْرُجَ فیهِ وَلَدِی الْمَهْدِی... وَتُشْرِقُ الاَْرَضُ بِنُورِ رَبِّها وَیبْلُغُ سُلْطانُهُ الْمَشْرِقَ وَالْمَغْرِبَ؛ (6) سوگند به آنكه مرا به حق، بشارت دهنده برانگیخت! اگر از عمر دنیا جز یك روز نمانده باشد، خداوند آن روز را طولانی می‌كند تا كه فرزندم مهدی در آن قیام كند، و زمین به نور پروردگارش روشن شود و حكومت او شرق و غرب را فراگیرد.»
و در روایت دیگری آن حضرت فرمود: «اَلاَْئِمَّةُ مِنْ بَعْدی اِثْنا عَشَرَ اَوَّلُهُمْ اَنْتَ یا عَلِی وَآخِرُهُمُ الْقائِمُ الَّذی یفْتَحُ اللّهُ تَعالی ذِكْرُهُ عَلی یدَیهِ مَشارِقَ الاَْرْضِ وَمَغارِبَها؛ (7) پیشوایان پس از من دوازده نفرند. اولین آنها تو هستی یا علی! و آخرین آنها قائم است؛ همو كه خداوند متعال به دست او مشرقها و مغربهای زمین (تمام كره زمین) را فتح خواهد كرد.»
و از همان حضرت نقل شده است كه در شب معراج خداوند در بخشی از سخنان خود فرمود: «وَلاَُطَهِّرَنَّ الاَْرْضَ بِاخِرِهِمْ مِنْ اَعْدائی وَ لاَُمَكِّنَنَّهُ مَشارِقَ الاَْرْضِ وَمَغارِبَها؛ (8) و به راستی زمین را به وسیله آخرین آنها (امامان معصوم علیهم السلام) از دشمنانم پاك خواهم ساخت و تمام شرق و غرب زمین را در فرمانروایی او قرار خواهم داد.»
2. اقامه شریعت نبوی: اداره جهان گسترده نیاز به قانون جامعی دارد كه در سنت نبوی و كتاب الهی گرد آمده است؛ لذا پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «اَلْقائِمُ مِنْ وُلْدی... وَسُنَّتُهُ سُنَّتی یقیمُ النّاسَ عَلی مِلَّتی وَشَریعَتی وَیدْعُوهُمْ اِلی كِتابِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ؛ (9) قائم از فرزندان من است... شیوه و سنت او سنت من است؛ مردم را بر اساس دین و شریعت من بر پای می‌دارد، و آنها را به كتاب خداوند عزیز و جلیل دعوت می‌كند.»
3. عدالت گسترده: با اقامه كتاب الهی، قرآن كریم، در جامعه و زنده شدن شریعت نبوی، تمام زمین را عدل و داد فراخواهد گرفت و مردم برای اولین بار شاهد عدالت گسترده و فراگیر در تمام كره خاكی خواهند بود. در این زمینه، پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله سخنان فراوانی دارد كه به حد تواتر می‌رسد، و در منابع فریقین جمع آوری شده است كه به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «اِنَّ عَلِی بْنَ اَبی طالِبٍ اِمامُ اُمَّتی... وَمِنْ وُلْدِهِ الْقائِمُ الْمُنْتَظَرُ الَّذی یمْلاَءُ اللّهُ بِهِ الاَْرْضَ عَدْلاً وَقِسْطا كَما مُلِئَتْ جَوْرا وَظُلْما؛ (10) به راستی كه علی بن ابی طالب امام امت من است... و قائم منتظر از نسل اوست؛ آن كس كه زمین را از عدالت و داد پر می‌كند، آن گونه كه از ستم و بیداد پر شده است.»
دادگری امام به گونه‌ای گسترده و فراگیر است كه رسول خدا صلی الله علیه و آله در سخنی فرمود: «یمْلاَءُ الاَْرْضَ عَدْلاً كَما مُلِئَتْ جَوْرا یرْضی بِخِلافَتِهِ اَهْلُ الاَْرْضِ وَاَهْلُ السَّماءِ وَالطَّیرُ فِی الْجَوِّ؛ (11) [مهدی موعود [زمین را پر از عدل كند، چنان كه پر از ستم گشته است؛ [به گونه‌ای كه [ساكنان زمین و آسمان و پرندگان هوا از حكومتش خشنود گردند.» (12)
چهره گل باغ و صحرا را گلستان می‌كند دیدن مهدی هزاران درد درمان می‌كند
مدعی گوید كه با یك گل نمی‌گردد بهار من گلی دارم كه عالم را گلستان می‌كند
4. بخشش گسترده: از دیگر اقدامات حضرت مهدی علیه السلام كه مورد توجه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله قرار گرفته، بخشش و اعطاء گسترده و وسیع آن حضرت است؛ چنان كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «اِنَّ فی اُمَّتی الْمَهْدِی... فَیجیءُ اِلَیهِ رَجُلٌ فَیقُولُ یا مَهْدِی اَعْطِنی اَعْطِنی! قالَ فَیحْثی لَهُ فی ثَوْبِهِ مَا اسْتَطاعَ اَنْ یحْمِلَهُ؛ (13) مهدی در امت من است... مردی نزد او می‌آید و می‌گوید:ای مهدی! به من عطایی بفرما! مرا چیزی ببخش! پس آن حضرت به اندازه‌ای كه او بتواند بردارد و حمل كند، به دامن او می‌ریزد.»
شبیه همین روایت را ابو سعید خدری نیز از پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نقل كرده است (14) .
5. بازپس گیری حقوق: از دیگر اقدامات دوران ظهور آن حضرت، بازگرداندن حق به صاحبان حق است؛ چنان كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «یبْلُغُ مِنْ رَدِّ الْمَهْدِی الْمَظالِمَ حَتّی لَو كانَ تَحْتَ ضِرْسِ اِنْسانٍ شَی ءٌ اِنْتَزَعَهُ حَتّی یرُدَّهُ؛ (15) كار امام مهدی در باز پس گرفتن حقوق بدان جا رسد كه حتی اگر در بُنِ دندان انسانی چیزی باشد، آن را برمی گیرد تا به [صاحبش] برگرداند.»
6. برخورد با كارگزاران: از دیگر اقدامات آن حضرت پس از ظهور، برخورد با كارگزاران و سخت گیری نسبت به آنهاست؛ چنان كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «عَلامَةُ الْمَهْدِی اَنْ یكُونَ شَدیدا عَلَی الْعُمّالِ جَوادا بِالْمالِ رَحیما بِالْمَساكینِ؛ (16) از نشانه‌های مهدی علیه السلام، سختگیری بر كارگزاران، بخشندگی مال، و مهربانی با تهیدستان است.»
حسن ختام
اجرای عدالت از یك طرف، در اختیار قرارگرفتن گنجهای زمین از طرف دیگر، بركت وجود و ظهور آن حضرت و یاران پاكش از طرف سوم، باعث وفور نعمتها و بارندگی در كره زمین می‌شود. به چند نمونه از روایات در زمینه فوق اشاره می‌كنیم:
یك. استخراج گنجها: پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «یخْرِجُ لَهُ الاَْرْضُ اَفْلاذَ كَبِدِها وَیحْثُوا الْمالَ حَثْوا وَلا یعُدُّهُ عَدّا؛ (17) زمین جگرگوشه‌ها و [گنجهای] خود را برای آن حضرت ظاهر می‌سازد و ثروت چنان فزونی می‌یابد كه قابل شمارش نیست.»
در روایت دیگر، در وصف مهدی علیه السلام فرمود: «اِنَّهُ یسْتَخْرِجُ الْكُنُوزَ وَیقَسِّمُ الْمالَ؛ (18) به راستی او (مهدی علیه السلام) گنجها را استخراج می‌كند و ثروتها را تقسیم می‌نماید.»
دو. بارندگی فراوان و محصولات زیاد: حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه و آله فرمود: «تَنْعُمُ اُمَّتی فی زَمَنِ الْمَهْدِی نِعْمَةً لَمْ ینْعُمُوا مِثْلَها قَطٌّ تُرْسَلُ السَّماءُ عَلَیهِمْ مِدْرارا؛ (19) امت من در دوران حضرت مهدی علیه السلام از چنان نعمتی برخوردار می‌شوند كه تا آن روز، مانندش را ندیده اند؛ آسمان برایشان بسیار می‌بارد.»
و درباره وفور محصولات كشاورزی فرمود: «وَلا تَدَعُ الاَْرْضُ شَیئا مِنَ النَّباتِ اِلاّ اَخْرَجَتْهُ؛ (20) و زمین چیزی از گیاهان خود را فروگذار نمی‌كند، جز آنكه آن را می‌رویاند.»
در آخر سخن را با این شعر به پایان می‌بریم:
گاهگاهی به نگاهی دل ما را دریاب جان به لب آمده از درد خدا را دریاب
اگر از دولت وصل تو مرا نیست نصیب گاهگاهی به نگاهی دل ما را دریاب
به امیدی به سر كوی تو روی آوردیم شهریارا! به درِ خویش گدا را دریاب
سنگها می‌خورم از دست جنون دلِ خویش من دیوانه انگشت نما را دریاب
كاروان رفت و من از همسفران دورم دور منِ از قافله شوق جدا را دریاب
راه باریك و بسی پرخطر و تاریك است سببی ساز در این مهلكه ما را دریاب
تا دلم بار غم عشق به منزل فكند شهسوارا منِ افتاده ز پا را دریاب
تا فغان دل غمدیده ما را شنوی نازنینا سحری باد صبا را دریاب
دردمند توام و از تو دوا می‌طلبم گو به بیمار غم خود كه دوا را دریاب (21)
- پاورقــــــــــــــــــــی
1. كافی، ج 1، ص 343، كتاب الغیبة، ص 164؛ رجال كشی (دانشگاه مشهد) ، ص 192.
2. كمال الدین، ج 1، ص 155؛ الخرایج والجرایح، قطب راوندی، ج 2، ص 550.
3. كمال الدین، ج 1، ص 155، و ر. ك: كفایة الاثر، ص 266.
4. اثبات الهداة، شیخ حرّ عاملی، ج 7، ص 390.
5. كشف الغمة فی معرفة الائمة، الاربلی، دار الاضواء، ج 3، ص 260، ح 24.
6. فرائد السمطین جوینی، ج 2، ص 312.
7. الامالی، ابوجعفر صدوق، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ص 79، ح 9؛ روضة الواعظین، فتال نیشابوری، ص 102.
8. عیون اخبار الرضا، شیخ صدوق، (كتابفروشی طوس) ج 1، ص 262، ح 22؛ كافی، ج 1، ص 432، ح 91.
9. بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، دار الكتب الاسلامیة، ج 51، ص 73، ح 19.
10. كشف الغمة، ج 3، ص 328.
11. بحار الانوار، ج 51، ص 95.
12. مضمون روایات فوق «یمْلاَءُ الاَْرْضَ عَدْلاً وَقِسْطا...» را گروهی از اهل سنت، مانند: شیخ عبدالحق در «لمعات»، و صبّان در «اسعاف الراغبین»، و شبلنجی در «نور الابصار»، و ابن حجر در «صواعق»، و سید احمد بن السید زینی دحلان مفتی الشافعیه، در «الفتوحات الاسلامیة»، وگنجی شافعی از طریق پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله متواتر و اجماعی می‌دانند، و گروهی دیگر روایات فوق و امثال آن را صحیح السند و موثق می‌دانند، مانند: ابن حجر شافعی، ابوالسرور احمد بن ضیاء الحنفی، و محمد بن محمد المالكی و یحیی بن محمد الحنبلی و مسعود بن عمر التّفتازانی و شیخ محمد الجزری الدمشقی الشافعی و عبدالرحمن ابن خلدون در مقدمه‌اش و....
13. سنن ترمذی، دار الفكر، بیروت، 1408 ه ق، ج 4، ص 439، ح 2232.
14. منتخب الاثر، ص 311.
15. موسوعة احادیث الامام المهدی، كورانی، مؤسسة المعارف، قم، 1411 ق، ج1، ص221.
16. همان، ج 1، ص 246، ح 152.
17. بحار الانوار، ج 51، ص 68.
18. منتخب الاثر، لطف الله صافی، (قم، نشر كتاب، ص 472.
19. عصر الظهور، كورانی، ترجمه عباس جلالی، سازمان تبلیغات اسلامی، قم، 1369، ص 325.
20. موسوعة احادیث المهدی، كورانی، مؤسسة المعارف الاسلامیة، ج 1، ص 221.
21. شعر از محمد علی مجاهد.