خداوند بزرگ را شاكرم كه این توفیق را به بنده عنایت كرد تا سال‌ها در خدمت قرآن باشم و برای اقشار مختلف، معارف قرآن و اهل بیت علیهم السلام را بیان كنم.
در طول این سنوات، تجربه‌ها و روش‌هایی را در كار آزمودم، اینك آنچه را به نظرم می‌رسد كه برای دیگران مفید باشد بازگو می‌كنم؛ شاید مورد استفاده قرار گیرد.
روش‌های بیان تفسیر
1- برای توده مردم تفسیری مختصر در حد «صافی» و «شبر» و یا خلاصه «نمونه» گفته شود (در حد دو، سه برابر ترجمه).
2- برای نسل نو آیاتی كه درباره آن‌ها، شان نزول و داستان قرار دارد بیان شود. مانند آیات «الم یان... - لیلة المبیت - اجعلتم سقایة - و یطعمون الطعام و...»
3- تفسیر چند دقیقه‌ای همراه با نماز برای عموم مردم؛ در این موارد مناسب است آیاتی انتخاب و قبلا در تابلو مسجد با خط خوش نوشته و سپس همه با هم بخوانند و چند دقیقه بین دو نماز تفسیر شود.
4- برای طلاب مبتدی (پایه اول) آیات مشابه و ساده در كنار هم قرار داده شده و نتیجه گیری شود. مثلا «كلوا واعملوا صالحا»، «كلوا منها و اطعموا»، «كلوا و لا تطغوا» یا «قولا لینا»، «قولا بلیغا»، «قولوا للناس حسنا»، «یقول التی هی احسن» ، «قولا سدیدا» كه از مجموع این گونه آیات دورنمایی از آداب خوردن و آشامیدن و سخن گفتن برای طلاب مبتدی ترسیم می‌شود و آنان نیز به دیگران منتقل می‌كنند.
5- برای دوره‌های بالاتر (پایه‌های 5 و 6) و یا اساتید دانشگاه باید از كنار هم گذاشتن آیات نتیجه گیری كرد. نظیر آیه «تعاونوا علی البر»، «ولكن البر من آمن» یا مانند «خذوا زینتكم عند كل مسجد»، «المال والبنون زینة الحیاة الدنیا» یا نظیر «صراط الذین انعمت علیهم» ، «اولئك الذین انعم الله علیهم من النبیین» یا نظیر آیه «لاینال عهدی الظالمین» ، «اوفوا بعهدی»
6- تفسیر با شیوه پرسش و پاسخ و گفت وگو و احتجاج كه مخاطبین این گونه تفسیر حتما باید خواص باشند. بدین صورت كه برای هر آیه، تعدادی سؤال طرح گردیده و در جلسه پرسش‌ها مطرح و پاسخ آن از قرآن بیان گردد.
7- در بیان احكام، كسانی كه با درس خارج آشنایی دارند می‌توانند از آیات و روایات، دری به سوی احكام بگشایند، یعنی آیه و روایتی كه منشاء حكم است بخوانند و آن را تفسیر كرده و مساله را نیز بگویند (البته این مخصوص كسانی است كه با اجتهاد آشنایی دارند). مثلا «فتیمموا صعیدا طیبا»، «فاغسلوا وجوهكم» ، «وان تجمعوا بین الاختین» ، «حرمت علیكم المیتة والدم»
8- تفسیر براساس نیازهای اجتماعی و مسائل روز، نظیر این كه اصل در انتخاب همسر چیست «ولامة مؤمنة خیر من مشركة» ؛ موضوع مشورت كجاست؟ «و امرهم شوری بینهم» ولی نبوت و امامت (امرهم) نیست بلكه عهدالله است.
9- تفسیر بر اساس عقاید: آیات توحید، آیات نبوت، آیات معاد.
10- تفسیر بر اساس امثال قرآن و یا قصص آن.
اصولی كه در گفتن تفسیر باید مورد توجه باشد:
1- توجه به حوصله مردم و فرصت آن‌ها «علم الله ان فیكم ضعفا... خفف الله»
2- توجه و وضعیت جسمی (چنانچه در لحظه افطار دعا یك سطر است).
3- توجه به سطح فهم مردم «بلسان قومه» ، «افلا ینظرون الی الابل» ، «و الی السماء»
4- توجه به نیازهای مردم و نپرداختن به بیان مطالب و اطلاعات غیرضروری و بی فایده یا یاس آور «قل الله اعلم بما لبثوا».
5- پرهیز از به كارگیری اصطلاحات فنی و طرح مباحث دقیق ادبی.
6- پرهیز از حاشیه رفتن بی جا كه منجر به فراموش كردن اصل موضوع شود.
7- پرهیز از فاصله طولانی با مخاطب عمودی (منبر بلند) یا افقی.
8- پرهیز از سخنرانی همراه با داد و فریاد و صدای یكنواخت.
9- پرهیز از ركود جسمی كه گوینده مانند مجسمه باشد. (شما در چند دقیقه نماز، انواع حركت‌ها را می‌بینید و در ماه رجب به مناسبت «حرم شیبتی» ، دست به ریش گرفته می‌شود).
10- دیدن كلاس‌های دیگران و یاد گرفتن تجربه‌های دیگران.
11- سؤال از مستمعین مختلف درباره كم و كیف جلسه.
12- پذیرفتن انتقادات شفاهی و كتبی.
13- كمك گرفتن از افراد قوی در بازگو كردن درس قبل به صورت داوطلب.
14- نوشتن یك آیه با خط زیبا روی تابلو در چند شب به گونه‌ای كه همه مردم با آن انس بگیرند.
15- تفسیر از 5 دقیقه شروع و حداكثر بیست دقیقه بیشتر طول نكشد. ناگفته پیداست كه شیوه تفسیر گفتن، با خطابه و حماسه فرق دارد.
16- از آیاتی شروع كنیم كه مخاطبین با آن آشنا هستند. نظیر سوره‌های آخر قرآن.
17- آیاتی را تفسیر كنیم كه موضوع روز و مورد نیاز باشد. مانند: غیبت، رشوه، ازدواج، همسرداری، تهاجم فرهنگی و....
18- در تفسیر گفتن لازم نیست تمام آیات به ترتیب بحث شود، می‌توان آیاتی را انتخاب و تفسیر كرد.
هر چه از سخنرانی بكاهیم و بر مطالب قرآنی و روایی بیفزاییم به نورانیت بحث افزوده ایم.
ممكن است در هر منطقه‌ای، چند روحانی یا عالم باشند كه بین خودشان تفسیری را مباحثه و خلاصه آن را برای مردم بگویند. اگر فرصت تدبر و تحقیق جدید نیست، باید از تفاسیر موجود استفاده كرد.
می توان بر اساس مخاطب‌های مختلف چند نفر عالم و روحانی، تفاسیر متعددی در منطق ه بگویند؛ یكی داستان‌های قرآن را بگوید و دیگری معاد قرآن را مطرح و سومی آیات اخلاقی را و... می‌توان (به مناسبت سال) آیاتی كه حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه به كار برده اند موضوع بحث قرار داد. می‌توان آیاتی را كه در شان علی بن ابی طالب علیه السلام است مورد بحث قرار داد. (1)
پی‌نوشــــــــــــت:
1) در این زمینه از فهرست آخر كتاب نهج البلاغه دكتر صبحی صالح می‌توان استفاده كرد و یا از نرم افزارهای رایانه‌ای در این زمینه بهره برد. لازم به ذكر است بیش از 150 آیه قرآن در نهج البلاغه مورد استشهاد و تفسیر قرار گرفته است.