بررسی و مطالعه اهداف و انگیزه‌های قیام عاشورا بیانگر عظمت و ارزش آن نهضت جاویدان است.
شعارها، خواسته‌ها و انگیزه‌هایی كه در انقلاب حماسی كربلا مطرح شد و تا آخرین نفس پی گیری گردید، دقیقا همان موضوعاتی است كه قیام جهانی امام زمان علیه السلام برای اجرای آن به وجود خواهد آمد، چرا كه قیام مهدی علیه السلام تداوم انقلاب حسینی است و مكمل نهضتی به شمار می‌آید كه در سرزمین كربلا آغاز شد و در عصر ظهور به پیروزی كامل خواهد رسید.
عصر ظهور صحنه پایانی حادثه عصر عاشورا را نشان خواهد داد. در زیارت نهم جامعه با اشاره به ویژگیهای قیام مهدی علیه السلام می‌خوانیم: «اَلَّذی یظْهَرُ فی بَیتِ اللَّهِ الحَرامِ... وَینادی بِشِعارِ «یا ثاراتِ الْحُسَینِ»، اَنَا الطَّالِبُ بِالاَْوْتارِ، اَنَا قاصِمُ كُلِّ جَبَّارٍ؛ (1) او همان امامی است كه در بیت اللَّه الحرام ظهور می‌كند... و شعار «یا ثارات الحسین» را سر می‌دهد و می‌فرماید: منم خونخواه شهیدان به ناحق كشته شده و منم درهم كوبنده همه ستمگران!» با توجه به ارتباط عمیق حادثه عظیم عاشورا و نهضت جهانی حضرت مهدی علیه السلام در این فرصت برخی از وجوه مشترك و اهداف و انگیزه‌های این دو قیام را بررسی می‌كنیم.
عاشورا و عصر ظهور در قرآن
در برخی از روایات سه مقطع تاریخی و سه حادثه مهم اسلامی در ارتباط با همدیگر بررسی شده اند. آن سه حادثه عبارتند از: صلح امام حسن علیه السلام؛ قیام امام حسین علیه السلام؛ قیام حضرت مهدی علیه السلام.
امام صادق علیه السلام آیه 77 از سوره نساء را چنین تفسیر می‌فرماید: «اَلَمْ‌تر اِلَی الَّذینَ قیلَ لَهُمْ كُفُّوا اَیدِیكُمْ»؛ «آیا ندیدی كسانی را كه به آنها گفته شد از جنگ و مبارزه [فعلا] دست نگهدارید.»
این فراز از آیه مربوط به صلح امام حسن علیه السلام و پیروان اوست. در ادامه خداوند متعال می‌فرماید: «فَلَمَّا كُتِبَ عَلَیهِمُ الْقِتالُ اِذا فَریقٌ مِنْهُمْ یخْشَوْنَ النَّاسَ كَخَشْیةِ اللَّهِ اَوْ اَشَدَّ خَشْیةً وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ كَتَبْتَ عَلَینَا الْقِتالَ»؛ «اما هنگامی كه فرمان مبارزه و جهاد به آنان داده شد، جمعی از آنان از مردم می‌ترسیدند؛ همانگونه كه از خدا می‌ترسند؛ بلكه بیشتر از خدا از دیگران می‌ترسیدند و گفتند! خدایا! چرا بر ما جهاد مقرر كردی؟!» این بخش از آیه مبارزه در كنار امام حسین علیه السلام و ضرورت شركت در حماسه عاشورا را بیان می‌كند.
خداوند در فراز آخر آیه، از زبان مسلمانان ضعیف الایمان می‌فرماید: «لَوْلا اَخَّرْتَنا اِلی اَجَلٍ قَریبٍ»؛ «خدایا چرا این جنگ را به آینده نزدیك موكول نكردی؟» یعنی عصر ظهور قائم علیه السلام، زیرا كه نصرت و پیروزی در حكومت حضرت مهدی علیه السلام خواهد بود.
خداوند متعال در ذیل آیه به هر سه اعتراض كه نسبت به صلح امام حسن علیه السلام و قیام حضرت حسین علیه السلام و درخواست پیروزی زودرس در پرتو ظهور قائم آل محمدصلی الله علیه وآله شده بود پاسخ داده و با سرزنش معترضین می‌فرماید: «قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ وَ الْآخِرَةُ خَیرٌ لِمَنِ اتَّقی وَ لا تُظْلَمُونَ فَتِیلاً»؛ (2) « [به آنان] بگو سرمایه زندگی دنیا كم است و سرای آخرت برای پرهیزگاران بهتر است و ذره‌ای به شما ستم نخواهد شد.» (3)
امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه 33 از سوره اسراء، قیام مهدی علیه السلام را مكمل انقلاب كربلا قلمداد كرده و در معنای آیه «مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیهِ سُلْطاناً»؛ «هركس مظلومانه كشته شود، به ولی او حق سلطه قرار داده ایم.» فرمود: مقصود از مظلوم حضرت حسین بن علی علیهما السلام است و ما اهل بیت ولی او هستیم. هر گاه قائم ما قیام كند به خونخواهی و انتقام حضرت سید الشهداعلیه السلام برمی خیزد و از قاتلین آن حضرت انتقام می‌گیرد، تا اینكه می‌گویند: او در خونخواهی زیاده روی كرده است. او همان امام منصوری است كه از سوی آل رسول صلی الله علیه وآله به پا خواسته و عدالت و دادخواهی را چنان گسترش می‌دهد كه تمام جهان را از عدالت پر می‌كند، بعد از آنكه ظلم و جور روی زمین را فرا گرفته باشد. (4)
اهداف و ویژگیهای مشترك
مهمترین هدف هر دو قیام، ترویج و احیای فرهنگ قرآن و معارف اهل بیت علیهم السلام می‌باشد. حاكمیت دین، گسترش فضائل، نابودی فساد و فحشا و خصلتهای ناپسند، از جمله ره آوردهای این دو قیام الهی می‌باشد. در اینجا به برخی از اهداف و ویژگیهای مشترك این دو قیام می‌پردازیم:
ترویج ارزشهای الهی
امام حسین علیه السلام در تبیین فلسفه انقلاب كربلا فرمود: «اَللَّهُمَّ اِنَّكَ تَعْلَمُ اَنَّهُ لَمْ یكُنْ ما كانَ مِنَّا تَنافُساً فی سُلْطانٍ وَ لا اِلْتِماساً مِنْ فُضُولِ الحُطامِ وَلكِنْ لِنُری الْمَعالِمَ مِنْ دینِكَ وَ نُظْهِرَ الاِصْلاحَ فی بِلادِكَ وَ یأمَنَ الْمَظْلُومُونَ مِنْ عِبادِكَ وَ یعْمَلَ بِفَرائِضِكَ وَ سُنَنِكَ وَ اَحْكامِكَ؛ (5) خدایا! همانا تو می‌دانی آنچه از ما سر زده به عنوان رقابت در به دست آوردن قدرت سیاسی و یا به دست آوردن ثروت و نعمتهای دنیوی نبوده است، بلكه ما می‌خواهیم نشانه‌های دین تو را در جامعه حاكم كرده و در شهرهای تو اصلاحات نمائیم. تا بندگان ستم دیده ات امنیت یابند و واجبات و سنتها و احكام تو عمل شود.»
برقراری حاكمیت دین و ترویج ارزشهای الهی نقطه مشتركی است كه در هر دو قیام به شدت به آن تاكید می‌شود. امیرمؤمنان علی علیه السلام در مورد مهمترین هدف قیام امام زمان علیه السلام می‌فرماید: «یعْطِفُ الْهَوی عَلَی الْهُدی اِذا عَطَفُوا الْهُدی عَلَی الْهَوی، وَ یعْطِفُ الرَّای عَلَی الْقُرْآنِ اِذا عَطَفُوا الْقُرْآنَ عَلَی الرَّای؛ (6) [حضرت مهدی علیه السلام] خواسته [های مردم] را هماهنگ با هدایت [آسمانی دین] قرار می‌دهد، هنگامی كه هدایت را تابع هوس [های خویش] قرار داده اند، و در حالی كه قرآن را تابع [خود] می كنند، آن حضرت رای [و نظر انسانها] را تابع قرآن می‌سازد.»
علی علیه السلام در ادامه می‌افزاید: «فَیریكُمْ كَیفَ عَدْلُ السّیرَةِ وَ یحْیی مَیتَ الْكِتابِ وَالسُّنَّةِ؛ (7) روش عدالت گستری را به شما می‌نمایاند و كتاب خدا و سنت پیامبرصلی الله علیه وآله را كه تا آن روز متروك مانده اند زنده می‌كند.»
سالار شهیدان همچنانكه با عشق و علاقه و با تمام وجود به انقلاب كربلا و نتائج پربركت آن می‌اندیشید و راهی برای احیای حق و احقاق حقوق مسلمانان جز قیام علیه حكم رانان فاسد نمی‌دید، به ظهور امام زمان علیه السلام و پیروزی آن بزرگوار عشق می‌ورزید. روزی در محضر امام حسین علیه السلام از وجود مقدس حضرت ولیعصرعلیه السلام سخن به میان آمد و از پیشوای سوم سؤال شد كه آیا حضرت مهدی علیه السلام هم اكنون به دنیا آمده است یا نه؟ امام حسین علیه السلام فرمود: «لا وَ لَوْ اَدْرَكْتُهُ لَخَدَمْتُهُ اَیامَ حَیاتی؛ خیر، [هنوز متولد نشده است] اگر من حضورش می‌رسیدم تمام عمر را به او خدمت می‌كردم.» (8)
دفاع از محرومان و مستضعفان
قیام عاشورا در راستای دفاع از اقشار ضعیف و درمانده و مظلوم به وقوع پیوست. از مهمترین شعارهای امام حسین علیه السلام احقاق حقوق از دست رفته بیچارگان و محرومان بود. آن حضرت در زمان امامت خویش با تمام توان از طبقات محروم جامعه دستگیری نموده و سرپرستی آنان را بر خود لازم می‌دانست.
آن حضرت نه تنها خود شخصا از بذل اموال خویش، پناه دادن به یتیمان و بیچارگان به هیچ وجه دریغ نمی‌كرد، بلكه در خطابه‌ها و سخنرانیهای عمومی و خصوصی به این نكته مهم می‌پرداخت.
امام در خطبه حماسی خود در میان انبوه حج گزاران مكه، مسئولین، علما و شخصیتهای جامعه آن روز را مورد خطاب قرار داده و با اشاره به حقوق به یغما رفته طبقات پایین جامعه فرمود: «فَالاَْرْضُ لَهُمْ شاغِرَةٌ وَ اَیدیهِمْ فیها مَبْسُوطَةٌ وَالنَّاسُ لَهُمْ خَوَلٌ لایدْفَعُونَ یدَ لامِسٍ فَمِنْ بَینِ جَبَّارٍ عَنیدٍ وَ ذی سَطْوَةٍ عَلَی الضَّعَفَةِ شَدیدٍ مُطاعٍ لایعْرِفُ الْمُبْدِی ءَ الْمُعیدَ؛ (9) زمین در تسلط آنان (حاكمان ستمگر بنی امیه) است و دستشان [برای هر تجاوز و جنایتی] در آن باز است. مردم بردگان شان به شمار می‌روند، آن گونه كه هر دستی برسرشان كوبیده شود، دفاع نمی‌كنند. گروهی از جباران كینه توز بر بینوایان چیره گشته و گروهی دیگر نیز فرمانروایانی هستند كه اطاعت می‌شوند، [اینان] نه خدا را می‌شناسند و نه روز معاد را باور كرده اند.»
به این ترتیب آن حضرت یكی از اهداف قیام خود را احقاق حقوق بیچارگان و مبارزه با پدیده زیانبار فقر و استضعاف در میان مسلمانان اعلام كرد.
در عصر ظهور این مبارزه به ثمر خواهد نشست و خبرهای نویدبخش و سرورآفرینی در میان مظلومان و محرومان منتشر خواهد شد. دفع فقر و فساد و ستم، ریشه كنی انواع گرفتاریها و بیماریهای مردم، افزایش امنیت و آسایش و آرامش در لایه‌های مختلف جامعه، از بركات ظهور قائم آل محمدعلیه السلام خواهد بود. امام حسین علیه السلام در این زمینه می‌فرماید: «تَواصَلُوا وَ تَبارُّوا فَوَ الَّذی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ، لَیأتِینَّ عَلَیكُمْ وَقْتٌ لایجِدُ اَحَدُكُمْ لِدینارِهِ وَلا لِدِرْهَمِهِ مَوْضِعاً؛ (10) صله رحم كنید و به همدیگر نیكی نمائید. قسم به خدایی كه دانه را شكافت و موجودات را آفرید، بر شما عصری فرا می‌رسد كه [مردم آن چنان بی نیاز می‌شوند كه] كسی از شما برای دینار و درهم خود جائی [برای احسان و بخشش] نمی یابد.»
و در سخن دیگری فرمود: «تمام خیر و نیكیها در آن زمان است كه قائم ما قیام كند و همه زشتیها و فسادها، ناعدالتیها و اعمال ضدانسانی را ریشه كن می‌سازد.» (11)
عدالت خواهی
حضرت سید الشهداعلیه السلام تلاش می‌كرد، تا تبعیض و ناعدالتی را از جامعه مسلمانان، ریشه كن نموده و عدالت و مساوات را در میان مردم برقرار سازد. از دیدگاه بلند آن حضرت، زمامدار مسلمانان باید در رفتار و گفتار و انتخاب كارگزارانش شیوه‌ای عادلانه پیش گیرد و در جهت گسترش عدل و داد قدم بردارد. آن حضرت بر این باور تاكید كرده و می‌فرمود: «فَلَعَمْری مَا الاِْمامُ اِلاّ الْحاكِمُ بِالْكِتابِ وَالْقائِمُ بِالْقِسْطِ الدَّائِنُ بِدینِ الْحَقِّ الْحابِسُ نَفْسَهُ عَلی ذاتِ اللَّهِ؛ به جان خودم سوگند! امام نیست مگر كسی كه بر اساس كتاب خدا حكم كند، برای عدالت قیام كرده و متدین به دین حق باشد و جان خود را در راه خدا گرو بگذارد.»
مرام عدالت گستری امام حسین علیه السلام توسط خود و یارانش در همه جا اعلان و مشخص شده بود. حضرت مسلم بن عقیل سفیر آن حضرت وقتی در دارالاماره كوفه با حاكم ستمگر یزید، یعنی عبیداللَّه بن زیاد روبرو شد، به این هدف والای قیام عاشورا اشاره كرده و از ایجاد عدالت سخن گفت. ابن زیاد وقتی از مسلم بن عقیل پرسید: برای چه به كوفه آمدی و مردم را به انقلاب دعوت می‌كنی؟ او فرمود: «فَاَتَیناهُمْ لِنَأْمُرَ بِالْعَدْلِ وَ نَدْعُو اِلی حُكْمِ الْكِتابِ؛ (12) آمده ایم تا امر به عدالت كرده و به قانون كتاب [خداوند] دعوت كنیم.»
این هدف اساسی؛ یعنی عملی كردن عدالت اجتماعی و ترویج قانون خداوند، همان چیزی است كه قرآن به آن تاكید كرده و می‌فرماید: «لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ»؛ (13) «ما رسولان خود را با دلائل روشن فرستادیم و به آنها كتاب و میزان نازل كردیم، تا مردم به عدالت قیام كنند.» همین سیاست عدالت گستری در عصر ظهور تكمیل خواهد شد.
امام حسین علیه السلام در مورد قیام عدالت خواهانه امام زمان علیه السلام می‌فرماید: «السَّابِعُ مِنْ وُلْدِ اِبْنی محمَّدِ بنِ عَلی وَ هُوَ الْحُجَّةُ بنُ الحسن هُوَ الَّذی یغیبُ مُدَّةً طَویلَةً ثُمَّ یظْهَرُ وَ یمْلَأُ الأَْرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلاً كَما مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً؛ (14) هفتمین فرزند از نسل پسرم محمد بن علی كه همان حجة بن الحسن علیهما السلام می‌باشد... همان پیشوایی است كه مدتی طولانی غائب می‌شود، آنگاه ظهور كرده و روی زمین را از قسط و عدل پر می‌كند، همانگونه كه از ستم و ناعدالتی پر شده است.»
و در سخن دیگری فرمود: قائم ما حضرت مهدی علیه السلام ظهور می‌كند و با انتقام از ستمگران دادخواهی می‌نماید.» (15)
فرهنگ شهادت
در نظام ارزشمند اسلام، شهادت در راه خدا یكی از معیارهای معنوی و از مهمترین عوامل سعادت است. شهادت از دیدگاه وحیانی قرآن نه تنها نابودی و خسارت نیست، بلكه اتصال به یك زندگی شیرین و جاودانه است. قرآن می‌فرماید: «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یرْزَقُونَ»؛ (16) «هرگز گمان مبر كسانی كه در راه خدا كشته می‌شوند مردگانند، بلكه آنان زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند.»
اعتقاد به مكتب شهادت در قیام عاشورا تا آنجاست كه حضرت ابا عبداللَّه الحسین علیه السلام عشق خود را به مرگ در راه خدا این گونه ابراز می‌داشت: «خُطَّ الْمَوْتُ عَلی وُلْدِ آدَمَ مَخَطَّ الْقَلادَةِ عَلی جَیدِ الْفَتاةِ وَ ما اَوْلَهَنی اِلی اَسْلافی اِشْتِیاقَ یعْقُوبَ اِلی یوسُفَ؛ (17) مرگ بر انسانها همچون گردن بند بر گردن دختران جوان زینت آفرین است و من به دیدار نیاكانم آن چنان اشتیاق دارم كه یعقوب به دیدار یوسف چنان مشتاق بود.»
حافظ در مورد ارزش شهادت در راه خدا می‌گوید:
دست از مس وجود چو مردان ره بشوی تا كیمیای عشق بیابی و زر شوی
گر نور عشق حق به دل و جانت اوفتد باللَّه كز آفتاب فلك خوب‌تر شوی
از پای تاسرت همه نور خدا شود در راه ذوالجلال چو بی پا و سر شوی
امام حسین علیه السلام آرمان شهادت طلبی را از اركان قیام جاودانه خود می‌دانست و در ضمن یك دعوت عمومی از تمامی آزدگان این مهم را بیان می‌كرد كه: «مَنْ كانَ باذِلاً فینا مُهْجَتَهُ وَ مُوَطِّناً عَلی لِقاءِ اللَّهِ نَفْسَهُ فَلْیرْحَلْ فَاِنّی راحِلٌ مُصْبِحاً اِنْ شاءَ اللَّهُ تَعالی؛ (18) هر كس حاضر است تا در راه ما از خون خویش بگذرد و جان خود را در راه لقای پروردگار نثار كند، آماده حركت باما باشد كه من صبحگاهان حركت خواهم كرد، ان شاء اللَّه تعالی.»
در عصر ظهور نیز روحیه شهادت طلبی و فرهنگ ایثار و جهاد، مهمترین رمز پیروزی مردان الهی و حضرت مهدی علیه السلام خواهد بود. در دعای عهد، منتظران ظهور آن حضرت هر روز صبح برای شهادت پیمان می‌بندند و می‌گویند:
«اَللَّهُمَّ اجْعَلْنی مِنْ اَنْصارِهِ وَ اَعْوانِهِ وَالذَّابینَ عنه... وَالْمُسْتَشْهَدِینَ بَینَ یدَیهِ؛ خداوندا! مرا از یاران و مدافعین آن گرامی... و از كسانی كه در ركاب او به شهادت می‌رسند، قرار ده.»
امام صادق علیه السلام شهادت طلبی را یكی از ویژگیهای همراهان امام زمان علیه السلام بیان كرده و در مورد یاران حضرت مهدی علیه السلام می‌فرماید: «یدْعُونَ بِالشَّهادَةِ وَ یتَمَنَّوْنَ اَنْ یقْتَلُوا فی سَبیلِ اللَّهِ، شِعارُهُمْ یا لَثاراتِ الْحُسَینِ علیه السلام؛ (19) آنان آرزوی شهادت در راه خدا را دارند و می‌خواهند در این راه كشته شوند. شعارشان «یا لثارات الحسین» است.»
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) بحارالانوار، ج 99، ص 191.
2) نساء/ 77.
3) بحارالانوار، ج 44، ص 217.
4) همان، ص 218.
5) تحف العقول، ص 239.
6) نهج البلاغه، خطبه 138.
7) همان.
8) ملحقات احقاق الحق، ج 29، ص 589.
9) تحف العقول، ص 238.
10) كلمات الامام الحسین علیه السلام، ص 661.
11) كتاب الغیبه، نعمانی، ص 206.
12) تاریخ طبری، ج 4، ص 282.
13) حدید/25.
14) اثبات الهداة، ج 3، ص 569.
15) همان.
16) آل عمران/169.
17) بحار الانوار، ج 44، ص 366؛ كشف الغمة، ج 2، ص 29.
18) كشف الغمه، ج 2، ص 29؛ لهوف، ص 60.
19) مستدرك الوسائل، ج 11، ص 114.