تفسیر منسوب به امام حسن عسکری‌علیه‌السلام
مقدمه
تفسیر منسوب به امام حسن عسكرى‌علیه‌السلام (1) از منابع مشهور شیعه به شمار میآید و از گذشته مورد توجه فقها، محدثین و بالاخص مفسرین بوده است. در بسیاری از منابع مهم شیعی، میتوان استناد به روایات این تفسیر را به وضوح مشاهده کرد. این اثر تفسیرى - حدیثی، بر اساس سخنان امام حسن عسكرى‌علیه‌السلام [232 - 260 ق] است که آن حضرت در طی مدت هفت سال بر نویسندگان تفسیر [ابوالحسن على بن محمد بن سیار و ابو یعقوب یوسف بن محمد بن زیاد] املا فرموده است.
جریان پیدایش تفسیر
شیخ صدوق‌رحمه‌الله، نقل میکند: «یوسف بن محمّد» و «علی بن محمد بن سیار» همراه پدران خود، از سلطة داعی الحق، حسن بن زید علوی - امام زیدیه در طبرستان - گریختند و به سامرّا نزد امام حسن عسكری‌علیه‌السلام پناهنده شدند. حضرت این تفسیر را بر آنها املا فرمود، آن دو میگویند: پدران ما شیعة امامی بودند و در شهر استرآباد [گرگان] زیدیها غالب بوده و ما تحت حاكمیت امام زیدیه بودیم. او به اندك بهانهای شیعیان را به قتل میرساند، از اینرو پدران ما، شهر را به مقصد سامرّا ترك كردند.
آنها میگویند: ما آنجا در یكی از كاروانسراها اقامت كردیم و سپس خدمت امام حسن عسكری‌علیه‌السلام رسیدیم؛ هنگامی که حضرت ما را دید، فرمود: «مَرْحَباً بِالْآوِینَ إِلَینَا، الْمُلْتَجِئِینَ إِلَى كَنَفِنَا، قَدْ تَقَبَّلَ اللَّهُ تَعَالَى سَعْیكُمَا، وَ آمَنَ رَوْعَكُمَا وَ كَفَاكُمَا أَعْدَاءَكُمَا، فَانْصَرِفَا آمِنِینَ عَلَى أَنْفُسِكُمَا وَ أَمْوَالِكُمَا؛ خوش آمدید‌ای كسانی كه به ما پناهنده شدید! خداوند سعی شما را بپذیرد و در امان خویش قرارتان دهد و شما را از شرّ دشمنان حفظ كند، پس به شهر خود در كمال امنیت جان و مالتان، باز گردید.»
ما با اینكه در صدق گفتار امام‌علیه‌السلام تردیدی نداشتیم؛ اما از سخن حضرت شگفتزده شدیم و عرض کردیم:ای امام! چه دستوری میفرمایید؟ چگونه به شهری كه از آن گریختیم و هم اكنون تحت تعقیب هستیم، بازگردیم؟ امام‌علیه‌السلام به پدران ما فرمود: «خَلِّفَا عَلَی وَلَدَیكُمَا هَذَینِ- لِأُفِیدَهُمَا الْعِلْمَ الَّذِی یشَرِّفُهُمَا اللَّهُ تَعَالَى بِهِ، ثُمَّ لَا تَحْفَلَا بِالسُّعَاةِ، وَ لَا بِوَعِیدِ الْمَسْعِی إِلَیهِ، فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یقْصِمُ السُّعَاةَ وَ یلْجِئُهُمْ إِلَى شَفَاعَتِكُمْ فِیهِمْ عِنْدَ مَنْ قَدْ هَرَبْتُمْ مِنْهُ؛ دو فرزند خود را نزد من بگذارید تا به آنها علمی بیاموزم كه خداوند عزّوجلّ به سبب آن، شرافت و بزرگواری به آنان بخشد. شما نیز هرگز دشمنان را نخواهید دید و آنان كاری از پیش نخواهند برد. خداوند عزّوجلّ آنان را در هم میشکند و محتاج شفاعت شما در جلوی [چشمان] کسی که از او فرا میکردید، قرار میدهد.»
«یوسف بن محمد» و «علی بن سیار» میگویند: پدران ما طبق فرمایش امام عسکری‌علیه‌السلام ما را نزد ایشان گذاشتند و همراه خانواده به شهر و دیار خود بازگشتند. ما در مدّت اقامت خود در سامرّا، پیوسته خدمت امام‌علیه‌السلام مشرّف میشدیم و حضرت همانند پدر با ما برخورد میكرد. در یكی از روزها به ما فرمود: «إِذَا أَتَاكُمَا خَبَرُ كِفَایةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَبَوَیكُمَا وَ إِخْزَائِهِ أَعْدَاءَهُمَا وَ صِدْقِ وَعْدِی إِیاهُمَا، جَعَلْتُ مِنْ شُكْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أُفِیدَكُمَا تَفْسِیرَ الْقُرْآنِ مُشْتَمِلًا عَلَى بَعْضِ أَخْبَارِ آلِ مُحَمَّدٍ‌صلی‌الله‌علیه‌وآله فَیعَظِّمُ اللَّهُ تَعَالَى بِذَلِكَ شَأْنَكُمَا؛ (2) هرگاه خبر سلامتی پدران شما و رسوایی دشمنان آنان و صدق گفتار من به شما رسید، به شكرانة این خبر میخواهم به شما «تفسیر قرآن» بگویم؛ تفسیری كه مشتمل بر اخبار آل محمّد‌صلی‌الله‌علیه‌وآله باشد تا بدین وسیله خداوند نشان و مقام شما را والا گرداند.»
ما از فرمایش حضرت خوشحال شدیم و عرض کردیم:ای فرزند رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله! بنابراین، ما تمام علوم و معانی قرآن را فراخواهیم گرفت؟ امام‌علیه‌السلام فرمود: «تمام علوم را نه»، پس نخستین مطلبی كه به ما املا فرمود، روایاتی در «فضل قرآن و اهل آن» بود، سپس تفسیر برخی از آیات را به ما املا فرمود و ما در مدّت اقامت خود در خدمت حضرت [كه هفت سال طول كشید] هر روز مقداری از تفسیر را مینوشتیم. (3)
شیوة تفسیر عسکری
این اثر که به صورت تفسیرترتیبی آیات است، پس از 5 مقدمه، كل سورة حمد و بقره تا آیه 282 تفسیر شده است. نگارندة این تفسیر ابتدا آیه و سپس کلام امام‌علیه‌السلام را آورده است و در ذیل آیات، معنای لغات، شأن نزول آیه و نیز مطالبی را پیرامون موضوع آیه و در موارد بسیاری روایاتی از سایر معصومین‌علیهم‌السلام دربارة آیه شریفه بیان میکند. همچنین در ضمن تفسیر این آیات، برخی آیات دیگر را نیز به عنوان شاهد ذکر میکند و گاه به تفسیر آنها نیز میپردازد.
این آیات مورد اشاره بالغ بر یکصد و پنجاه آیه از سایر سورههای قرآن می‌باشد. تمامی تفاسیر این کتاب به امام عسکری‌علیه‌السلام منسوب بوده، در آن روایاتی از پیامبر گرامی اسلام‌صلی‌الله‌علیه‌وآله و ائمة هدی‌علیهم‌السلام و حتی حضرت زهرا‌علیهاالسلام نقل شده است. (4)
عنوان مقدمهها چنین است:
1. بحثى در علت تألیف كتاب؛
2. فضل قرآن؛
3. فضل العالم بتأویل القرآن و العالم برحمته؛
4. آداب قرائت قرآن؛
5. سد الأبواب عن المسجد دون باب علی‌علیه‌السلام.
در این کتاب، دربارة سیره نبوى‌صلی‌الله‌علیه‌وآله، به خصوص مناسبات پیامبر و یهودیان، بحثهاى متعددى مطرح شده و مجموعاً، در این تفسیر 379 حدیث آمده است. بیشتر روایات، طولانى و مفصّل است، به طورى كه گاه یك روایت چندین صفحه را در بر مىگیرد. همچنین در این تفسیر برخى آیات تأویل شده و بیشتر تأویلها دربارة معجزات پیامبر و امامان‌علیهم‌السلام است. در این اثر بیشتر از اسباب نزول آیات، به مصادیق آیات اشاره شده است.
سند تفسیر عسکری
این کتاب با سندهای مختلفی از شیخ صدوق‌رحمه‌الله نقل شده است و او از استادش «محمد بن قاسم استر آبادی» و او از دو راوی پیش گفته، از محضر امام عسکری‌علیه‌السلام روایت کرده است. «سلسله سند روایت كتاب نشان مىدهد كه نقل این تفسیر در میان محدّثان و فقهاى قم در قرن چهارم و پنجم متداول بوده است.» (5)
جایگاه تفسیر عسکری میان علما
اگرچه این تفسیر در میان بعضی از علمای شیعه مانند: ابن غضائری، علاّمه حلّی [م 726 ق]، سید مصطفی تفرشی [م 11 ق]، محقّق داماد، محمد بن علی استرآبادی [م 1028 ق]، محمد بن علی اردبیلی [متوفای بعد از 1100 ق]، قهپایی [م 11 ق]، محقّق شوشتری [م 1415 ق]، آیت الله خویی [م 1413 ق]، محمد جواد بلاغی، میرزا ابوالحسن شعرانی و علامه طباطبایی، مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است؛ امّا علاوه بر تأیید و اعتماد بسیاری از شخصیتهای عالم تشیع، این تفسیر در حفظ ارزشهای علمی و تراث معنوی و فرهنگی شیعه، گنجینهای ارزشمند محسوب شده و در گسترش معارف قرآن و اهلبیتعلیهمالسلام نقش ارزندهای داشته است و مطالب مهم تفسیری، اخلاقی و تربیتی را در طول قرنها به نسلهای بعدی منتقل کرده، گرچه اشکالاتی نیز بر آن وارد است. (6)
با این حال تفسیر عسکری مورد اعتماد بزرگان عالم تفسیر، حدیث، فقه و اندیشه، همچون: رئیس المحدّثین شیخ صدوق [م 381 ق] در «علل الشرائع»، «من لایحضره الفقیه»، «التوحید» و «الامالی»، قطب راوندی [م 573 ق] در «الخرائج و الجرائح»، ابومنصور طبرسی [م 588 ق] در «الاحتجاج»، ابن شهرآشوب [م 588 ق] در «المناقب»، علی بن یونس عاملی [م 877 ق] در «صراط المستقیم»، محقق كركى [م 940 ق] در «اجازات»، شهید ثانى [م 965 ق] در «منیة المرید» و «اجازات»، مجلسی اوّل [م 1070 ق] در «روضۀ المتقین» و مجلسی دوم [م 1111 ق] در «بحارالانوار»، شیخ حرّ عاملی [م 1104 ق] در «وسائل الشیعه»، فیض كاشانی [م 1091 ق] در «تفسیر الصافی»، علامه سید هاشم بحرانی [م 1107 ق] در «البرهان فی تفسیر القرآن» (7) و «حلیة الابرار»، محقق بحرانی [م 1186 ق] در «الحدائق الناضرة»، حویزی [م 1112 ق]، حسن بن سلیمان حلّی (شاگرد شهید اوّل و از علمای قرن نهم)، سید نعمت الله جزایری [م 1112 ق]، محمد جعفر خوانساری، صاحب «اكلیل الرّجال»، شیخ سلیمان بحرانی [م 1121 ق] صاحب «الفوائد النّجفیة»، ابو علی حائری [م 1216 ق]، وحید بهبهانی [م 1206 ق]، شیخ ابوالحسن شریف، صاحب تفسیر «مرآة الانوار»، شیخ محمد طه، صاحب «اتقان المقال»، سید عبدالله شُبَّر [م 1242 ق]، سید حسین بروجردی [م 1267 ق] صاحب «نخبة المقال»، حجت الاسلام تبریزی، صاحب «صحیفة الابرار»، شیخ عبدالله بحرانی، صاحب «عوالم»، شیخ مرتضی انصاری [م 1281 ق] در «کتاب الطهارة»، شیخ عبدالله مامقانی [م 1315 ق]، آقا رضا همدانی [م 1322 ق] در «مصباح الفقیه»، آیت الله بروجردی [م 1380 ق] در «جامع الاحادیث الشیعة»، علی بن حسن زواری (استاد صاحب «منهج المقال»)، محدّث نوری [م 1320 ق] در «مستدرک الوسائل»، آقابزرگ تهرانی [م 1389 ق] در «الذریعة»، امام خمینی‌رحمه‌الله [م 1410 ق] در «مکاسب محرمه»، و بالاخره استاد شهید مطهری در «آشنایی با قرآن» قرار گرفته است.
تفسیر عسکری از منظر اهل نظر
سخن برخی از بزرگان در تأیید این تفسیر:
1. علامه ملا محمد باقر مجلسی‌رحمه‌الله: «تفسیر امام عسكری‌علیه‌السلام از كتابهای معروف بوده، شیخ صدوق بر آن اعتماد و از آن حدیث نقل كرده است. هر چند بعضی از محدّثان، این كتاب را مورد نقد قرار دادهاند؛ امّا شیخ صدوق آشنای به حدیث بوده و از نظر زمان به این كتاب نزدیكتر از محدّثان منتقد بوده است. علاوه بر اینكه بسیاری از علمای ما بدون هیچ طعن و نقدی به كتاب، از آن روایت نقل كردهاند.» (8)
2. محدّث عالی مقام، میرزا حسین نوری‌رحمه‌الله: «دیدگاه محقّقان، پیرامون تفسیر امام حسن عسكری‌علیه‌السلام از جمله: وحید بهبهانی، سید هاشم بحرانی، مجلسی اوّل و دوم، شیخ سلیمان بحرانی و محمد جعفر خوانساری این است كه: اصحاب ما همانند ابن بابویه [شیخ صدوق‌رحمه‌الله] روایاتی از این تفسیر نقل كردهاند. شیخ صدوق از جمله كسانی است كه تعهّد كرده است در كتابهایش فقط روایات صحیح و مُتقن را نقل كند. [این نكته نشانگر آن است كه چون صدوق از تفسیر امام حسن عسكری‌علیه‌السلام روایت نقل كرده است، پس در صحّت این تفسیر جای هیچ شكّ و شبههای نیست.].» (9)
نسخهها و ترجمههای تفسیر عسکری
متن عربی تفسیر، بارها چاپ شده است و آنچه در دسترس می‌باشد، اخیراً توسط مدرسة امام مهدی‌علیه‌السلام و با نظارت محقق فرزانه «سید محمد باقر موحد ابطحی»، در قم چاپ شده است.
قدیمیترین ترجمة فارسى آن، «آثار الاخیار» نام دارد كه توسط «ابو الحسن على بن حسن زوارهاى» [م 984 ق]، ترجمه شده که تمام متن آن موجود است. آقای «قدرت اللّه حسینى شاهمرادى» نیز سورة فاتحة این تفسیر را با عنوان «تفسیر فاتحة الكتاب از امام حسن عسكرى‌علیه‌السلام و پژوهشى پیرامون آن» در تهران [1404 ق] با مقدمهاى مبسوط در اثبات وثاقت تفسیر، ترجمه و منتشر كرده است.
سید حسین بهریلوى [یا بریلوى، متوفاى 1361 ق] این تفسیر را به زبان اردو ترجمه كرده و با عنوان «آثار حیدرى» به چاپ رسانده است.
نکتههایی ناب از تفسیر امام حسن عسکری‌علیه‌السلام
1. درسی از حضرت زهرا‌علیهاالسلام
در حدیثى از تفسیر امام حسن عسكرى‌علیه‌السلام، ذیل آیة 83 بقره آمده است: زنى خدمت حضرت فاطمه زهرا‌علیهاالسلام رسید و عرض کرد: مادر پیر و ضعیفى دارم که در مسائل نماز دچار مشکل شده است و مرا فرستاده است تا از شما سؤال كنم. حضرت زهرا‌علیهاالسلام پاسخ او را بیان فرمودند و آن زن سؤال دیگرى مطرح كرد. حضرت پاسخ فرمودند. آن زن براى سومین بار سؤال كرد و پاسخ شنید و این كار را تا ده بار تكرار كرد، و حضرت هر بار به او پاسخ و او، سپس از فزونى سؤالهای خود شرمنده شد و عرض كرد: دیگر به شما زحمت نمىدهم، اى دختر رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله!
حضرت فاطمه‌علیهاالسلام فرمودند: «هَاتِی وَ سَلِی عَمَّا بَدَا لَكِ! أَ رَأَیتِ مَنِ اكْتُرِىَ یوْماً یصْعَدُ إِلَى سَطْحٍ بِحَمْلٍ ثَقِیلٍ، وَ كِرَاؤُهُ مِائَةُ أَلْفِ دِینَارٍ، أَ یثْقُلُ عَلَیهِ؛ بیا و از هر چه برایت پیش آمده سؤال كن! آیا اگر كسى بر عهده بگیرد كه بار سنگینى را از محل بلندى بالا ببرد و كرایة آن صد هزار دینار باشد، سنگینى بار او را زحمت خواهد داد؟»
زن عرض كرد: نه، حضرت فرمود: «اكْتُرِیتُ أَنَا لِكُلِّ مَسْئلَةٍ بِأَكْثَرَ مِنْ مِلْءِ مَا بَینَ الثَّرَى إِلَى الْعَرْشِ لُؤْلُؤاً فَأَحْرَى أَنْ لَا یثْقُلَ عَلَی؛ هر سؤالى كه تو از من مىكنى و من پاسخ مىگویم، به اندازة فاصلة میان زمین و عرش مملو از لؤلؤ، پاداش من خواهد بود، پس قطعاً چنین بارى بر من سنگین نخواهد بود.» (10)
این حوصلة عجیب و آن برخورد محبتآمیز حضرت‌علیهاالسلام و آن تشبیه زیبای ایشان براى برطرف كردن شرمندگى سؤال كننده، هر یک نمونة جالبى از خوشخلقى پیشوایان بزرگ ما می‌باشد و سزاوار است در طریق ارشاد مردم از آن الهام بگیریم.
2. توسل به اصحاب کساء
در تفسیر عسكرى ذیل آیة «فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ فَتابَ عَلَیهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیم»؛ (11) «سپس آدم‌علیه‌السلام از پروردگارش كلماتى دریافت کرد و با آنها توبه كرد و خداوند توبة او را پذیرفت؛ چراكه خداوند توبهپذیر و مهربان است.» مىخوانیم: هنگامى كه حضرت آدم‌علیه‌السلام مرتكب آن ترک اولی شد و از پیشگاه خداوند متعال پوزش طلبید، عرض كرد: «یا رَبِّ! تُبْ عَلَی، وَاقْبَلْ مَعْذِرَتِی، وَ أَعِدْنِی إِلَى مَرْتِبَتِی، وَ ارْفَعْ لَدَیكَ دَرَجَتِی فَلَقَدْ تَبَینَ نَقْصُ الْخَطِیئَةِ وَ ذُلُّهَا فِی أَعْضَائِی وَ سَائِرِ بَدَنِی؛ پروردگارا! به من رو کن و عذر مرا قبول نما. و مرا به مرتبهام بازگردان و درجهام را نزد خود و خواری آن در اعضا و تمام وجودم آشکار شد.» خداوند فرمود: آیا به خاطر ندارى كه به تو دستور دادم در شداید و حوادث سنگین و دردناك، به محمّد‌صلی‌الله‌علیه‌وآله و آل پاك او مرا بخوانى؟؛ حضرت آدم‌علیه‌السلام عرض كرد: پروردگارا! آرى. خداوند فرمود: «فَتَوَسَّلْ بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِی وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیهِمْ خُصُوصاً، فَادْعُنِی أُجِبْكَ إِلَى مُلْتَمَسِكَ، وَ أَزِدْكَ فَوْقَ مُرَادِكَ؛ (12) پس مخصوصاً به محمّد و على و فاطمه و حسن و حسین‌علیهم‌السلام توسل کن، پس مرا [به نام آنها] بخوان تا تقاضاى تو را بپذیرم و بیش از آنچه مىخواهى به تو بدهم.»
3. شیعه و اهمیت تقیه
در این تفسیر ذیل آیة 80 و 81 سورة بقره، در معنای شیعه و شرایط آن مطالبی بیان شده است و روایاتی را نقل میکند، سپس بحث تقیه را مطرح میکند و مینویسد: تقیه در بعضى از روایات، در ردیف اداى حقوق برادران دینى به عنوان دو فریضه از بزرگترین فرایض ذكر شده است. چنان كه در ذیل آیة: «وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» مىخوانیم: «وَ أعْظَمُهَا فَرْضَانِ: قَضَاءُ حُقُوقِ الإخْوَانِ فِى اللّهِ وَ اسْتِعْمَالُ التَقِیةِ مِنْ أعْدَاءِ اللّه؛ (13) بزرگترین اعمال صالح [بعد از توحید، نبوت و امامت] دو چیز است: یکی پرداخت حقوق برادران دینی به خاطر خدا و دوم، رعایت تقیه در مقابل دشمنان خدا.» آنگاه از امام مجتبى‌علیه‌السلام نقل میکند که فرمود: «إنَّ التَّقِیةَ یصْلَحُ اللّهُ بِهَا أُمَّةً لِصَاحِبِهَا مِثْلُ ثَوَابِ أعْمَالِهِمْ فَإنْ تَرَكَهَا أُهْلَكَ أُمّةً، تَارِكُهَا شَرِیكُ مَنْ أهْلَكَهُمْ؛ تقیهاى كه با آن حال امّتى اصلاح گردد، براى تقیه كننده همانند پاداش اعمال آنها را به بار خواهد آورد و اگر ترك تقیه باعث هلاك امّتى گردد، او شریك جرم خواهد بود.» (14)
چون ممكن است ترك تقیه براى خود انسان به خاطر موقعیت و نفوذ اجتماعىاش، هیچ گونه زیانى نداشته باشد؛ امّا افراد بىگناه و عادّى كه به پیشوا و رهبرى وابسته هستند، هدف حملات دشمن قرارگیرند. اینجاست كه رهبر و پیشواى مكتب براى حفظ نفرات خود از روش تقیه استفاده مىكند تا با كمك آنها به هدفهاى اساسى برسد.
4. عالمان ریاکار
استاد مطهری‌رحمه‌الله در کتاب «آشنایی با قرآن» به نکتهای اجتماعی و مهم اشاره میکند و مینویسد: «حدیث معروفى است در تفسیر امام عسكرى‌علیه‌السلام، و از قدیم یادم هست که امام‌علیه‌السلام راجع به بعضى از آنهایى كه نامشان علما است و در آخرالزمان پیدا مىشوند، مىفرماید: «هُمْ اَضَرُّ عَلَى ضُعَفاءِ شیعَتِنا مِنْ جَیشِ یزیدَ عَلَى الْحُسَینِ بنِ عَلِىٍّ‌علیهماالسلام وَ اصْحابِهِ؛ یعنى ضرر عالمان ریا کار بر امت اسلام از ضرر لشكر یزید بر حسین بن على‌علیهماالسلام و یارانش بیشتر است. واقعاً هم همین طور است. آدمى كه این فكر را در میان مردم تبلیغ بكند، ضررش بر اسلام از لشكر یزید بر امام حسین‌علیه‌السلام كمتر نیست.» (15)
این تفسیر دربردارندة نکات ارزندة فراوانی است که از مجال این مقاله بیرون است و مبلغین میتوانند با مراجعه به این منبع معتبر شیعی، از مطالب بسیار ارزشمند آن بهرهمند شوند.
پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:
(1). تفاسیر دیگری نیز به نام تفسیر عسکری موسوم است؛ از جمله تفسیر «حسن بن خالد بَرقی» از امام هادی‌علیه‌السلام و تفسیر «ابو هلال عسکری» که از اهل سنت می‌باشد.
(2). التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسكری‌علیه‌السلام، مدرسة امام مهدی‌علیه‌السلام، قم، ص10.
(3). ماهنامة کوثر، ش 60، ص 85.
(4). فرهنگ کتب حدیثی شیعه، سید محمود مدنی بجستانی، نشر بین الملل، تهران، ج 1، ص86.
(5). برگرفته از مقاله کتابشناسی نرم افزار جامع التفاسیر نور.
(6). برخى از این علما گفتهاند: این تفسیر علاوه بر ضعف سندی، از نظر دلالت نیز شامل برخی معجزات غیر قابل قبول، غلو، افراط و عجایب غیر معقول است که در منابع روایى دیگر هیچ اثرى از آنها نیست. همچنین وقایع خلاف مسلمات تاریخی در آن انعکاس یافته است. گاهی روایات نقل شده در این تفسیر اسلوب روایی خود را از دست دادهاند و ظاهراً نقل به مضمون شدهاند، از اینرو شاهد عبارات ضعیف و مضطرب هستیم. در مواردی نیز با کتاب خدا و روایات قطعی تعارض دارد.
(7). البرهان فی تفسیر القرآن، سیدهاشم بحرانی، نشر بنیاد بعثت، ج1، ص 105.
(8). بحار الأنوار، محمد باقر مجلسى، مؤسسۀ الوفاء، بیروت، 1403ق، ج 1، ص 28.
(9). خاتمۀ مستدرک الوسائل، محدث نوری، مؤسسۀ آل البیت، قم، ج 5، ص 199؛ ماهنامه کوثر، ش 60، ص 85.
(10). التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسكری‌علیه‌السلام، ص 340.
(11). بقره/ 37.
(12). التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسكری‌علیه‌السلام، ص 225.
(13). همان، ص 320.
(14). همان.
(15). مجموعهآثار استاد شهید مطهرى، نشر صدرا، تهران، ج 26، ص 340.