(ویژه كودكان، نوجوانان و جوانان)

مقدمه‏

بیكارى و فراغت، مقوله‏اى است كه به واسطه آن بیش‏تر مردم به انحراف كشیده مى‏شوند. به فرمایش پیامبر گرامى اسلام‏صلى‏الله‏علیه‏وآله «خَلَّتَانِ كَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ فِیهِمَا مَفْتُونٌ الصِّحَّةُ وَ الْفَرَاغُ؛ (1) دو خصوصیت است كه بسیارى از مردم در آنها فریب مى‏خورند: سلامتى و فراغت.‌» وقتى كودكان و نوجوانان براى اوقات فراغت خود برنامه‏ریزى صحیح نداشته باشند، در اثر هم‏نشینى با گروه همسالان و دوستان ناباب، رفتارهاى نامطلوب از آنها بروز خواهد كرد. به فرموده امیر مؤمنان على‏علیه‏السلام: «فراغت متمادى [و زیاد] باعث تباهى و فساد مى‏شود.‌» (2)

جهت استفاده بهینه از اوقات فراغت نوجوانان و جوانان، ضرورى است مبلغان گرامى در ایام تابستان و در فراغتهاى طول سال برنامه یا طرح خاصى جهت رشد و شكوفایى استعدادهاى آنها در ابعاد جسمى، عاطفى، اجتماعى و دینى در نظر بگیرند.

این برنامه باید به صورتى عملى، باعث رشد و بالندگى آنها شود. براى این منظور مى‏توان از مسجد محل و در صورت كمبود جا، با هماهنگیهاى صورت گرفته، از مكانهاى مناسبى چون مدرسه محل تبلیغ استفاده كرد. برنامه‏ها در دو گروه دختران و پسران و به صورت جداگانه در محلى مجزا اجرا مى‏شود.

جهت بالا بردن بازده فعالیتها و استفاده از حداكثر ظرفیت، ضرورى است «كارگاه تربیتى» تشكیل شود.

تعریف كارگاه تربیتى

كارگاه تربیتى، محل و موقعیتى است كه در آن آموزشهاى نظرى و فعالیتهاى عملى مربیان و مبلغان براى كودكان، نوجوانان و جوانان ارائه مى‏شود. به سخن دیگر، كارگاه تربیتى زمینه آموزش و عمل به احكام و فرایض دینى را براى دانش‏آموزان فراهم مى‏كند تا با راهنمایى و هدایتهاى مبلغان، مربیان و نیروهاى فرهنگى، زندگى سعادتمندانه را در علم و عمل بیاموزند.

ضرورت تشكیل كارگاه تربیتى

با عنایت به اینكه تمامى مسائل را نمى‏توان در قالب خطابه و سخنرانى به كودكان، نوجوانان و جوانان آموزش داد، كارگاه تربیتى راهى است كه مى‏تواند زمینه شكوفایى و حركت فعال فكرى و عملى را در نوجوانان و جوانان ایجاد كند.

تجربه نشان داده است كه غالب معضلات روانى و اخلاقى نوجوانان و جوانان - كه موجب بروز رفتارهاى نابهنجار در سطح جامعه و خانه مى‏شوند - با تشكیل كارگاههاى تربیتى به صورت چشم‏گیرى تقلیل مى‏یابد و یا به كلى از بین مى‏رود.

اگر كارگاه تربیتى با برنامه ریزى قبلى و ارائه بینش صحیح توسط مربیان و مبلّغان آگاه و دلسوز در فضایى دوستانه و صمیمى تشكیل شود، موجب شكوفایى استعدادهاى نوجوانان و جوانان شده، بر نشاط و شادابى آنها مى‏افزاید.

بى تردید این طرح، در ارتقاء سطح بینش و شخصیت مذهبى و اجتماعى مخاطبین نقش مهمى دارد.

اهداف طرح

كارگاه تربیتى اهداف ذیل را دنبال مى‏كند:

1. بالا بردن میزان دانش و مهارت دینى متربیان؛

2. ایجاد انگیزه جهت عمل به احكام و فرایض دینى؛

3. اجراى تربیت دینى به صورت عملى؛

4. استفاده بهینه از اوقات فراغت؛

5. و ...

برنامه ریزى كارگاه تربیتى

برنامه ریزى كارگاه تربیتى طى مراحل زیر صورت مى‏گیرد:

مرحله اول: تعیین نیازها

مبلغ ضمن مشورت با صاحب نظران، نیازها و علایق شركت كنندگان را اعم از دختر و پسر در گروههاى سنّى مختلف بررسى كرده، آنها را به صورت شفاف معین مى‏كند.

تذكر: در خصوص تعیین نیازها و علایق جهت رسیدن به وضع مطلوب، باید سطح فرهنگ، آداب و رسوم محل تبلیغى در نظر گرفته شود.

مرحله دوم: تعیین اهداف

پس از تعیین نیازها و علایق مشترك شركت كنندگان توسط مربیان و مبلغان، اهداف كارگاه تربیتى متناسب با امكانات و توان اجرایى مربى و قابلیتهاى بالقوه روحى و معنوى شركت كنندگان تعیین مى‏شود.

هدفهاى كارگاه تربیتى باید كاملاً شفاف و قابل اجرا باشد.

مرحله سوم: تهیه محورها و موضوعات آموزشى و تربیتى

این مرحله از مهم‏ترین فعالیتهاى مربّى و مبلّغ دینى است كه قبل از شروع به كار كارگاه، باید موضوعات به صورت كارشناسى شده توسط خود او یا با كمك صاحب نظران تعیین و آماده شود. (در بخش موضوعات كلى سه ماهه تابستان به بعضى از آنها اشاره خواهد شد.)

مرحله چهارم: انتخاب روشهاى تربیتى

در این مرحله، روشها، فنون، الگوها و راهبردهاى مناسب تربیتى انتخاب مى‏شود. مربى ضمن در نظر گرفتن مهارت و توان عملى خود یا با همكارى صاحب نظران، به صورت گروهى این روشها را انتخاب مى‏كند.

روشهاى تربیتى به سه قسمت تقسیم مى‏شوند:

الف. روشهاى باز دارنده: این روشها، شركت كنندگان را از انحراف باز مى‏دارند.

ب. روشهاى وا دارنده: این روشها، شركت كنندگان را به رفتارهاى صحیح وا مى‏دارند.

ج. روشهاى تصحیح رفتار: با این روشها، راههاى بازگشت از انحراف به مخاطبان آموزش داده مى‏شود، همچون توبه كه راهى است براى گناهكاران جهت بازگشت از انحراف در زندگى.

مرحله پنجم: تعیین شیوه ارزشیابى.

براساس اهداف از پیش تعیین شده ارزشیابى صورت مى‏گیرد.

به عنوان مثال، اگر هدف تقویت احساس مذهبى شركت كنندگان در كارگاه است، باید ارزیابى پایانى نمایش دهنده ارتقاء روحیه تعبد و عمل به فرایض دینى در شركت كنندگان باشد.

ارزشیابى افراد به دو گونه صورت مى‏پذیرد:

1. امتحان كتبى از محتویات آموزشى در كارگاه؛

2. برآورد و بررسى مربّى نسبت به تغییراتى كه در رفتار متربّیان مشاهده مى‏كند. (این بخش از ارزشیابى را با كمك پدر و مادرها هم مى‏توان انجام داد.)

نحوه اجراى طرح‏

پس از برنامه ریزى آموزشى - تربیتى، نوبت به تهیه برنامه اجرایى مى‏رسد. در برنامه اجرایى باید مسائلى چون: تقسیم كار و مسئولیت، تعیین مكان، تسهیلات آموزشى - رفاهى، امور مالى و زمان اجرا مورد توجه قرار گیرد. فعالیتهاى كارگاه در قالب جلسات عمومى و گروهها و كمیته‏ها انجام مى‏شود.

جلسات عمومى: این جلسات هر روز صبح با حضور كلیه افراد شركت كننده در برنامه آموزشى و تربیتى تشكیل شده، اهمیت جنبه‏هاى آموزشى كارگاه بیان، همچنین در این جلسات براى آماده سازى شركت‏كنندگان جهت فعالیتهاى كمیته‏اى و آموزش مهارتهاى گروهى تلاش مى‏شود.

جلسات گروه‌ها و كمیته‏ها: كمیته‏ها و گروههاى فرعى بر اساس علایق مشترك اعضاى گروه تشكیل مى‏شوند. ملاك تشكیل گروهها، عواملى چون: سن، جنس، تحصیلات و سابقه كار اعضاى گروه و كارگاه خواهد بود. برنامه‏هاى اختصاصى گروهها، متناسب با نیاز آینده افراد هر گروه در نظر گرفته مى‏شود.

برنامه كارگاه تربیتى‏

زمان‏بندى مناسب در روند اجراى برنامه بسیار با اهمیت است. بنابراین، بهتر است ثبت نام از شركت‏كنندگان یك هفته قبل از آغاز فعالیتها صورت بگیرد. این امر به شما كمك مى‏كند تا فرصت كافى جهت تفكیك گروهها داشته باشید و علاوه بر آن در صورت مواجهه با كمبودى، بتوانید به موقع جهت رفع آن اقدام كنید.

در این مدت ضرورى است اقداماتى چون: تشكیل پرونده، صدور كارت شناسایى، كد بندى افراد صورت گیرد.

با اتمام فرصت یك هفته‏اى، فعالیتهاى روزانه خود را به شرح ذیل شروع مى‏كنید.

زمان: متناسب با فرصت موجود در تابستان، از یك تا سه ماه.

مكان: مسجد محل یا مكانى نزدیك آن.

برنامه جلسات عمومى كارگاه: این جلسات هر روز از ساعت هشت صبح با قرائت آیاتى از قرآن كریم آغاز مى‏شود. در ادامه یكى از مربیان و مبلغان، ضمن خوش‏آمدگویى به اعضا، در خصوص اهداف مورد نظر سخنرانى مى‏كند.

برنامه جلسات اختصاصى گروه‌ها: در كنار جلسات عمومى، جلسات اختصاصى گروهها نیز شروع به فعالیت مى‏كند. این جلسات به صورت زمانى زیر اجرا مى‏شوند:

- ساعت 30/8 تا 30/9 استاد مورد نظر هرگروه آموزشى، تئورى خود را ارائه مى‏نماید. در این آموزشها، نكات نظرى و همچنین عملى مورد استفاده قرار مى‏گیرد.

- از ساعت 30/9 تا 10 استراحت عمومى و پذیرایى انجام مى‏شود. (در صورت امكان چاى یا شربت با كیك و بیسكویت باشد.)

- برنامه تمرین كارگاهى گروهها از ساعت 10 به بعد به شرح زیر شروع مى‏شود:

الف. گروه معارف و قرآن (ساعت 10 تا 11).

ب. گروه احكام و فرائض (ساعت 11 تا 12).

ج. بحث آزاد و پاسخ به سؤالات و نماز ظهر و عصر (ساعت 12 تا 13).

د. گروه خطاطى و طراحى (ساعت 15 تا 16).

ه. گروه كامپیوتر (ساعت 16 تا 17).

و. استراحت (از ساعت 17 تا 30/17).

ز. گروه خیاطى یا آشپزى (ساعت 30/17 تا 30/18).

ح. بررسى راههاى رفع مشكلات جهت استفاده بهینه از فرصتها، طرح پیشنهادات و انتقادات و نماز مغرب و عشاء (ساعت 30/18 تا اذان مغرب).

تذكر:

1. این برنامه براى یك گروه و در یك مكان تنظیم شده است تا در تمامى مناطق تبلیغى توسط مبلغین گرامى قابل اجرا باشد. زمان براى هر گروه به صورت طولى اختصاص یافته تا بعد از اتمام فعالیت، گروه بعدى كار خود را شروع كند. در صورتى كه مكان كارگاه وسیع باشد یا داراى اتاقهاى زیادى باشد، تمامى گروهها مى‏توانند تمرینهاى خودشان را به صورت هم عرض انجام دهند.

در این صورت، استفاده از فرصت و بازدهى كار از نظر كمى و كیفى چند برابر خواهد شد.

2. در صورتى كه برنامه گروهها به صورت مجزا و در یك ساعت جداگانه اجرا شود، اعضاى گروهها مى‏توانند در چند گروه شركت كنند؛ اما در صورتى كه برنامه اختصاصى گروهها هم زمان اجرا شود، بسیارى از افراد از شركت در گروههاى هم عرض محروم خواهند شد.

3. زمان‏بندى اختصاص یافته نسبت به اجراى برنامه در نیمه اول سال نسبت به نیمه دوم متفاوت خواهد بود. این تفاوت به خاطر كوتاه و بلند شدن روزها و تغییر ساعت رسمى كشور است.

آموزشهاى عملى‏

كارگاه به طور معمول براى ایجاد مهارت در نوجوانان و جوانان طرح‏ریزى مى‏شود. مهارتهاى مورد نظر مربیان با عنوانهاى مختلف قابل اجراست؛ مثل نمونه‏هاى ذیل:

1. یك مرحله‏اى: گاهى انجام یك مهارت و رفتار براى مربى و شركت‏كنندگان در كارگاه تربیتى، قابل اجرا و مشاهده است و در یك مرحله انجام مى‏پذیرد. به عنوان نمونه مى‏توان به موارد زیر اشاره كرد:

انجامِ عملىِ تكلیف در مورد مأمومى كه در ركعت دوم نماز جماعت به امام اقتدا مى‏كند؛

آموزش برخورد عملى با شكیات در نمازهاى یومیه؛

نحوه اجراى عملى سجده‏هاى واجب قرآن یا سجده سهو در نماز؛

آموزش تجوید و تمرین عملى مخارج حروف و اذكار نماز؛

آداب عملى زیارت مشاهد مشرفه.

2. چند مرحله‏اى: منظور از چند مرحله‏اى، مهارتهایى است كه شركت‏كنندگان باید مرحله به مرحله به پیش رفته، آنها را انجام دهند. به عبارتى رعایت اصل تدریج در این مهارتها الزامى است، مانند:

انجام عملى مراحل مختلف فریضه امر به معروف و نهى از منكر؛

آموزش خطاطى و خوشنویسى؛

آموزش صوت و لحن قرآن؛

آموزش عملى سجده بر سایر اشیاء، در صورت نبود یا برداشته شدن مهر توسط بچه‏ها.

3. موقعیتى: بعضى از مهارتها با توجه به شرایط زمانى خاص اجرا مى‏شوند، همچون:

تشكیل گروه قرآن، شعر، قصه، مقاله و خاطره‏نویسى و اجراى آن در كارگاه؛

مسابقه دوچرخه سوارى، دو میدانى، پیاده‏روى و یا كوه‏نوردى؛

اجراى مراسمهاى مذهبى در اعیاد و وفیات، مناسبتهاى انقلاب اسلامى و... .

4. ارتباطى: مراد از آموزشهاى ارتباطى، مهارتهاى تعامل اجتماعى جهت برقرارى ارتباط صمیمى با والدین، خویشاوندان، دوستان، اساتید و... است.

سیره عملى حضرات معصومین‏علیهم‏السلام خصوصاً نبى مكرم اسلام حضرت محمدصلى‏الله‏علیه‏وآله در نحوه برخورد با كودكان و نوجوانان، پیران، یتیمان، میهمان و... الگوى عملى ما در كارگاه تربیتى خواهد بود.

عوامل اجرایى طرح‏

كارگاه تربیتى از عوامل زیر تشكیل مى‏شود:

1. مبلغ یا مربى صاحب نظر.

2. مدیر داخلى (از بین مخاطبین یا غیر آنها) به عنوان هماهنگ كننده.

3. رابط فرهنگى كه كار هماهنگى، پى‏گیرى، خرید و... را انجام مى‏دهد.

4. شوراى تصمیم‏گیرى كه از مسئولان اصلى كارگاه تشكیل مى‏شود.

این شورا اداره امور رفاهى و مالى كارگاه را به عهده داشته، عضوى را جهت نظارت بر فعالیتهاى انجام شده انتخاب مى‏كند. این شورا متشكل است از:

1. مبلغ یا مبلغین محل كه مدیریت اصلى طرح را به عهده دارند؛

2. نماینده هیئت امناى مسجد؛

3. نماینده امام جمعه محل؛

4. نماینده شوراى اسلامى محل؛

5. نماینده سازمانها و مراكز فرهنگى - تبلیغى؛

6. نماینده افراد خیر و متمول و خوش‏نام.

مبلغ با تشكیل جلسات خصوصى با مراكز فوق و توجیه كامل طرح، از آنها مى‏خواهد كه نمایندگان خود را به شوراى تصمیم‏گیرى معرفى كنند. البته مراكز فوق مى‏توانند خودِ مبلغ را به عنوان نماینده خویش معرفى كنند. و یا یك نفر، نماینده چند مركز باشد.

تذكر: اگر در شرایطى عوامل فوق حاضر نبودند، كارگاه توسط خود بچه‏ها با كمك مبلّغ گرامى، همراه با هزینه‏هاى مردمى اجرا مى‏شود.

ابزار و وسایل مورد نیاز طرح‏

1. مكان مناسب ملكى یا اجاره‏اى داراى حیاط، چند اتاق جداگانه با سرویس بهداشتى مناسب؛

2. روپوش یك رنگ به تعداد شركت كنندگان؛ به طورى كه با پوشیدن آن، خود را عملاً در كارگاه حس كنند؛

این روپوشها در كارگاه نگهدارى مى‏شوند. رنگ و نوع دوخت روپوشها براى پسرها و دخترها متفاوت خواهد بود. در صورتى كه بودجه كافى جهت تهیه روپوش وجود نداشت، از بچه‏ها خواسته شود تا لباسهاى مدرسه‏اى خود را همراه داشته باشند.

3. در صورت امكان یك خط تلفن جهت هماهنگى والدین با كارگاه؛

4. یك سیستم رایانه آموزشى (ملكى یا اجاره‏اى)؛

5. چرخ خیاطى ملكى یا اجاره‏اى و یا امانى از اهالى؛

6. یك دستگاه بلندگو با امكانات لازم (با هماهنگى خادم مسجد مى‏توان از سیستم صوتى مسجد استفاده كرد)؛

7. میز و صندلى مناسب؛

8. یك فایل جهت نگه‏دارى اطلاعات شركت‏كنندگان در فضایى خارج از كارگاه؛ (از دفترچه‏هاى صد برگ هم براى این كار مى‏توان استفاده كرد.)

9. وایت برد یا تخته سیاه به همراه ماژیك و گچ مناسب؛

10. ضبط صوت و چند عدد كاست خام براى پیاده كردن مطالب مهم مورد بحث در كارگاه؛

11. دوربین عكاسى جهت به تصویر كشیدن فعالیتهاى انجام شده؛

12. بودجه مناسب با میزان فعالیتهاى كارگاه جهت رفت و آمد مبلغین و صاحب‏نظران، چاپ كارت شناسایى اعضا، چاپ جزوات - آموزشى، خرید جوایز، و برپایى نمایشگاه به منظور ارائه كارهاى انجام شده در پایان كارگاه؛

13. كتابهاى مناسب با موضوعات مطرح شده در كارگاه، به تعداد گروهها و در صورت امكان به تعداد كل اعضاء شركت كننده در كارگاه؛

14. تلویزیون و ویدئو جهت پر كردن اوقات فراغت پیش آمده؛

15. سایر وسائل و امكانات مورد نیاز در فضاى كار.

تذكر: برنامه اجرایى كارگاه طورى طراحى شده كه در صورت نبود امكانات فوق در تمامى مكانها توسط مبلغین گرامى قابل اجراست. توجه به فضل و یارى خداوند منان و عنایات حضرت ولى عصرعلیه‏السلام تضمین‏كننده فعالیتهاى تبلیغى است.

بعد از اجراء كارگاه و امتحان كتبى كه در مرحله پنجم ارزشیابى به آن اشاره شد به كلیه شركت كنندگان در كارگاه در صورت امكان هدایایى داده مى‏شود و به سه نفر از برترینها هدایاى ویژه تقدیم مى‏گردد.

پی‌نوشــــــــــت‌ها:

1) الكافى، مرحوم كلینى، انتشارات، اسماعیلیان، چاپ سوم، ج 8، ص 152، ح 136.

2) قال على‏علیه‏السلام: «فَاتِّصَالُ الْفَرَاغِ مَفْسَدَةٌ» (الارشاد، مفید، انتشارات جامعه مدرسین، چاپ اول، ج 1، ص 298.)