در فقه اسلامی‌آداب و مقررات ویژه‌ای برای قضای حاجت گفته شده است که در بهداشت و سلامت انسان نقش به سزایی دارد.
در این مقال، تعدادی از این آداب را مرور می‌كنیم.
ادب اول
روا نیست هنگام قضای حاجت، رو به قبله یا پشت به آن باشند و یا رو به باد یا پشت به آن قرار گیرند. این مضمون در روایات بسیاری آورده شده است؛ از جمله آن که از حضرت مجتبی‌علیه‌السلام‌پرسیده‌اند: «ما حَدُّ الغائطِ؟ قال: لا تَستَقبِلِ القِبلَۀ و لا تَستَقبِل الرّیحَ و لا تَستَدبِرها؛ (1) ضابطه [و قانون] قضای حاجت چیست؟» فرمود: «آن را رو به قبله و باد و [نیز] پشت به آنها انجام مده.»
ادب دوّم
مستحب است هنگام ورود به دستشویی (مستراح)، ابتدا پای چپ و سپس پای راست را درون دستشویی گذاشت و هنگام خروج برعکس عمل کرد. (2)
برای حکم مذکور می‌توان دو دلیل علمی‌ذکر کرد: اولاً: سنگین‌تر بودن سمت راست بدن نسبت به سمت چپ به دلیل قرار گرفتن کبد در سمت راست به وزن یک و نیم کیلو گرم و ثانیاً: وجود قلب در سمت چپ بدن که در صورت ایجاد هرگونه اختلال در کار قلب (مانند سکتۀ قلبی) سمت راست بدن به ویژه پای راست زودتر متأثر می‌شود. بنابراین اگر هنگام ورود به مستراح پای چپ جلو قرار گیرد، در صورت وقوع هر گونه اختلال ناگهانی در کار قلب یا مغز که منجر به بیهوشی و افتادن فرد شود، فرد به بیرون از مستراح به سمت راست می‌افتد. هنگام خروج نیز برعکس حالت فوق، شخص به بیرون از مستراح خواهد افتاد. (3)
ادب سوم
هنگام رفتن به مستراح، مستحب است که اگر سر، برهنه است پوشانده شود. شیخ مفید نقل کرده است که پوشاندن سر هنگام تخلّی، در صورتی که بدون پوشش باشد، سنّتی از سنّتهای پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌وآله است. (4)
و نیز نقل شده است که امام صادق‌علیه‌السلام‌هنگام رفتن به مستراح، سر خود را می‌پوشانید. (5)
دانش امروز ثابت کرده است که هنگام تخلّی، گازهایی منتشر می‌شود که برای ریشۀ مو و مغز زیان‌آور است و نیز عرق بدن با گاز موجود، ترکیباتی جدید بر پوست ایجاد می‌کند که به سلامت زیان می‌رساند. (6)
ادب چهارم
مستحب است که هنگام تخلیۀ مدفوع بر سمت چپ بدن فشار آورده شود؛ بدین صورت که زانوی راست بالا کشیده و بر انگشتان پای راست تکیه زده شود. در برخی روایات چنین آمده است:
بهتر آن است که شخص با پای چپ به مستراح وارد شود و هنگام خروج برعکس عمل کند و هنگام دفع فضولات بر پای چپ تکیه کند. (7)
این دستور برای آن است که «قولن نازله که به لوله متصل به مقعد و مقعد ختم می‌شود در طرف چپ شکم قرار دارد. بنابراین تکیه دادن بر روی سمت چپ بدن باعث وارد شدن فشار بر آن ناحیه و در نهایت، خروج آسان‌تر مدفوع می‌شود.
در صورتی که شخص به سمت راست تکیه بزند، احتمال بازگشت مدفوع به سمت بالا و قولن نازله و ایجاد یبوست مزمن وجود دارد.
تحقیقات نشان می‌دهد که شیوع بواسیرهای داخلی و خارجی در کشورهای غربی، ناشی از فشار آوردنهای غیر صحیح برای عمل دفع و تخلیۀ ناقص مدفوع است. (8)
ادب پنجم
در برخی از روایات از سخن گفتن، هنگام قضای حاجت نهی شده است. حضرت رضا‌علیه‌السلام‌فرموده است که پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌وآله از اینکه هنگام تخلیه (در مستراح) پاسخ کسی را بدهد یا سخن بگوید، نهی کرده است.
«نَهی رسولُ الله أن یُجیبَ الرَّجُلُ آخَرَ وهُوَ عَلَی الغائِط او یُکَلّمَهُ حتّی یَفْرُغَ؛ (9) پیامبر اكرم‌صلی‌الله‌علیه‌وآله نهی كرده كه انسان در حال قضای حاجت جواب دیگری را بدهد یا با او صحبت كند تا اینكه كارش تمام شود.»
در واقع تکلم، کاری ارادی است که حواس را به طرف خود جلب می‌کند و از تمرکز غیر ارادی و اعتدال فکری می‌کاهد؛ در نتیجه قدرت و حساسیت اعمال غیر ارادی و انعکاسی کم می‌شود. تخلیۀ روده‌ها و مثانه از اعمالی هستند که به طور مشترک با اعمال ارادی و غیر ارادی صورت می‌گیرند و چون جنبۀ ارادی آنها مقدمه جنبۀ غیر ارادی آنهاست، بر اثر کاهش فعالیت انعکاسی، اعمال تخلیۀ روده‌ها و مثانه مانند حالات طبیعی هرگز به مراحل ممکنه خود نخواهند رسید و پیامدهای منفی ناشی از تخلیه ناقص این اندامها، زمینۀ ابتلا به بیماریهای مختلف را فراهم می‌سازد. (10)
همچنین صحبت کردن و به طریق اولی، خوردن و نوشیدن، علاوه بر انحراف مقداری از خون لازم برای عمل دفع و کاهش بازدهی کامل آن، باعث می‌شود شخص در معرض انواع آلودگیهای فضای مستراح از قبیل گازهای سمی‌و باکتریها قرار گیرد. (11)
ادب ششم
در روایات فراوانی از ادرار کردن در حالت ایستاده منع شده است؛ از جمله امام صادق‌علیه‌السلام‌می‌فرماید: «پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌وآله از این نهی کرده است که شخصی از بام یا از جای بلند ادرارش را در هوا رها کند.» (12)
ممکن است یکی از علتهای نهی از این کار، آن باشد که چون عمل ادرار کردن معمولاً به این صورت شروع می‌شود که شخص ابتدا، عضلات شکمی‌خود را به طور ارادی منقبض می‌کند و در نتیجۀ آن، فشار ادرار در مثانه افزایش می‌یابد و ادرار به گردن مثانه وارد می‌شود و این عمل، باعث تحریک گیرنده‌های کششی می‌شود که ادرار کردن را تحریک، و همزمان، ماهیچۀ حلقوی خارجی مجرای ادراری را مهار می‌کند. با انبساط ماهیچۀ حلقوی خارجی، از مجرای ادراری - که به صورت ارادی از تخلیه ادرار جلوگیری می‌کند - ادرار خارج می‌شود. به طور معمول، تمام ادرار تخلیه می‌شود و به ندرت بیش از 5 تا 10 میلی لیتر در مثانه باقی می‌ماند. (13)
در حالت ایستاده ادرار کردن، میزان انقباض ماهیچه‌های شکمی‌و دیواره مثانه، خیلی کمتر از حالت چمباتمه زدن و نشستن است؛ زیرا در حالت چمباتمه با جمع شدن رانها روی شکم، فشار داخلی شکم بالا می‌رود و بر فشار حاصل از انقباض غیر ارادی جدارۀ مثانه افزوده می‌شود. در نتیجه تخلیۀ مثانه در حالت ایستاده به صورت کامل انجام نمی‌شود؛ اما در حالت چمباتمه می‌توان گفت که به طور کامل صورت می‌پذیرد. (14)
تخلیه کامل مثانه و مجرا از ادرار، از بروز بسیاری از بیماریهای آمیزشی، عفونتهای ادراری، چرخه‌‌های سنگ سازی و یبوست جلوگیری می‌کند. (15)
ادب هفتم
روایات بر استحباب استبرا پس از ادرار و پیش از شستن محل دفع ادرار دلالت دارد و آن چنان است که سه بار با دست، سطح مجرای ادراری را می‌فشارند تا اگر قطرات ادرار در مجرا مانده باشد، از آن خارج شود و مجرا پاک شود. این عمل از رسوب مواد اسیدی ادرار در مجرا جلوگیری می‌کند و زمینۀ ایجاد بیماریهای گوناگون را از میان می‌برد. (16)
مقررات بهداشتی اسلام، برای جلوگیری از بیماریها، دستورهای تكمیلی استبراء را نیز صادر کرده است. سرفه‌های عمیق، سستی نسوج و عضلات مثانه را برطرف می‌کند و بر عکس‌العمل‌های عضو در تخلیه کامل کمک می‌کند. (17)
همواره مقادیری ادرار در مجاری ادراری مرد به علت ساختمان تشریحی مخصوص و داشتن حفرات و فرو‌رفتگیهای متعدد باقی می‌ماند و چون ادرار در نواحی انتهایی مجرا با باکتریهای کلیفرم با بعضی از میکروبهای دیگر همراه است، زمینۀ تکثیر و رشد میکروبهای مختلف در آن نواحی فراهم خواهد شد. بنابراین عمل استبرا، نوعی تضمین برای جلوگیری از عفونتها و پاکیزه ماندن لباس و بدن است؛ بدین معنا که در صورت استبرا نکردن، ممکن است فعالیت یا برداشتن اشیای سنگین پس از دفع ادرار به خروج قطرات باقی مانده آن از مجرای ادراری منجر شود و لباس و بدن شخص را نجس کند.
ادب هشتم
طول دادن قضای حاجت ناپسند است؛ زیرا توقف زیاد در مستراح و فشار شکمی‌شدید باعث پارگیِ وریدهای مقعد و ایجاد بواسیر و فتق می‌شود و نیز بوی بد باعث اذیت شده و سلامت را به خطر می‌اندازد. (18)
پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:
(1). وسائل الشیعه، حرّ عاملی، مؤسسه آل البیت‌علیه‌السلام‌لاحیاء التراث، ج 1، ص 301.
(2). توضیح المسائل مراجع، دفتر انتشارات اسلامی، 1386، چ پانزدهم، مسئله 78.
(3). فلسفه پزشکی احکام، محمد عزیز حسامی، انتشارات پرتو بیان، چاپ اول، 1381 ش، ص102.
(4). وسائل الشیعه، حرّ عاملی، ج 1، ص 304: «عن المفید فی المقنعه قال: انَّ تغطِیَۀَ الراسِ انْ کانَ مَکشوفاً سُنَّۀٌ مِن سُنَنِ النبی‌صلی‌الله‌علیه‌وآله.»
(5). همان: «عن ابی عبدالله: اِنَّهُ اذا دَخَلَ الکَنِفَ یُقَنِّعُ رَأسَهُ... .»
(6). اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، رضا پاک نژاد، کتابفروشی اسلامیه، تهران، چاپ سوم، 1369 ش، ج 2، ص 14.
(7). عروۀ الوثقی، سید محمد کاظم یزدی، چاپ سید احمد کتابچی، تهران، 1371 ق، فصل مستحبات تخلی و مکروهات آن، ص 57.
(8). راه‌های مبارزه با سموم میکروبی روده‌ها، احمد صبور اردوبادی، ص 62.
(9). وسائل الشیعه، ج 1، ص 308.
(10). راه‌های مبارزه با سموم میکروبی روده‌ها، احمد صبور اردوبادی، ص 161.
(11). همان، ص 62.
(12). وسائل الشیعه، ج 1، ص 352: «نهی النبی اَن یَطْمَحَ الرَّجُلُ بِبولِهِ مِنَ السَّطحِ وَ مِن الشیءِ المرتَفِع فیِ الهواءِ؛ پیامبر اكرم‌صلی‌الله‌علیه‌وآله نهی فرموده از اینكه كسی ادرارش را از بام خانه یا از جایی بلند در هوا پرتاب كند.»
(13). فیزیولوژی پزشکی، پروفسور آرتور گایتون، انتشارات چهره، تهران، 1375 ش، ج 1، ص 605.
(14). راه‌های مبارزه با سموم میکروبی روده‌ها، احمد صبور اردوبادی، انتشارات هدی، چاپ چهارم، 1366 ش، ص 125.
(15). مجموعه مقالات اولین کنگره سراسری انطباق امور پزشکی با موازین شرع، جواد توکلی بزاز، مؤسسه انتشاراتی تیمور زاده، تهران، 1377 ش، ص 58.
(16). وسائل الشیعه، ج 1، ص 320: «عن محمد بن مسلم قال: قلت لابی جعفر رَجُلٌ بَالَ و لَم یکن مَعَه ماء قالَ یَعصِرَ اصلَ ذَکَرِهِ الی طَرَفِهِ ثلاثَ عَصَراتٍ...؛ محمد بن مسلم می‌گوید از امام باقر‌علیه‌السلام‌سؤال كردم: مردی كه بول كرده است و آبی همراه ندارد (چه كند؟) امام فرمود: آلت تناسلیش را از انتهاء تا ابتدا سه مرتبه فشار دهد و... .» دستور کامل استبراء در رساله‌های عملیه آمده است.
(17). راه‌های مبارزه با سموم میکروبی روده‌ها، احمد صبور اردوبادی، ص 136.
(18). همان، ص 62.