اشاره

از جمله نیازهای اساسی مبلّغان در ارائه سخنرانیهای پر محتوا و مناسب به ویژه در ماه مبارك رمضان، دسترسی به متون پر بار دینی، برای بكارگیری در سخنرانیهای خود می‌باشد. اما گستردگی منابع از یك سو و تداوم مجالس وعظ در ماه مبارك رمضان از سوی دیگر، مبلّغ را در ایجاد تنوع و جذّابیت مطالب با مشكل روبرو می‌سازد.

این نوشتار، با توجه به مجال اندكی كه دارد، تلاش كرده است با پردازش یك مفهوم از دعاهای روزانه ماه مبارك رمضان، البته بر خلاف ترتیب موجود در دعاهای روزانه و بلکه براساس نیاز در سخنرانی، مبلّغان محترم را در این راستا، تا حدودی یاری نماید. از این رو می‌كوشد با باز پروری مفهوم مورد نظر و اتخاذ شده از دعا و بررسی جنبه‌های گوناگون آن از زبان آیات، روایات و داستانهای مختلف، این مهم را به انجام رساند، اما به جهت محدود بودن مجال، تحلیل و پرورش مطالب عنوان شده را به عهده خود مبلّغان نهاده تا بر مبنای ذوق سرشار خود، آن را برای روزه داران ماه ضیافت الهی بازگو نمایند. از این رو، این نوشتار از توضیح آیات و احادیث كناره گرفته است. امید است مورد استفاده هر چه بیشتر مبلّغان محترم قرار گیرد.

سخن اول: روزه داری

پاداش روزه داری

خداوند متعال برای روزه داران امت پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله پاداشهایی را در نظر گرفته است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «‌اُعطِیت اُمَّتی فِی شَهرِ رَمضانَ خَمْساً لَمْ یعْطِهِنَّ اُمّةُ نَبِی قَبْلی أمَّا الواحِدَةُ: فَاِذا كانَ أوّلُ لَیلَةٍ مِنْ شَهرِ رَمَضانَ نَظَرَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ إلَیهِم وَمَن نَظَرَ اللهُ إلَیهِ لَمْ یعَذِّبْهُ أبَداً وَأمَّا الثّانِیةُ: فَإنَّ خُلوفَ أفْواهِهِمْ حینَ یمْسُونَ عِنْدَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ أطیبُ مِنْ ریحِ المِسْكِ وَأمَّا الثّالِثَةُ فإنَّ المَلائِكَةَ یستَغْفِرونَ لَهُم فِی لَیلِهِم وَنَهَارِهِم وَأمّا الرّابِعَةُ فإنَّ اللهَ عَزَوَجَلَّ یأمُرُ جَنَّتَهُ اَنْ اسْتَغْفِری وَ تَزَینی لِعِبادی فَیوشَکَ اَنْ یذْهَبَ بِهِمْ نَصبُ الدُّنْیا وَ اَذاها وَ یصیرُوا اِلی جَنَّتی وَكِرامَتی وَأمَّا الْخامِسَةُ فَإذا كانَ آخِرُ لَیلَةٍ غَفَرَ لَهُمْ جَمیعاً فَقَالَ رَجُلٌ فی لَیلَةِ القَدْرِ یا رَسولَ اللهِ؟ فَقالَ: ألَمْ‌تر إلَی العُمّالِ إذا فَرِغُوا مِنْ أعْمالِهِمْ وُفُّّوا؛» (1) «‌به امت من در ماه رمضان پنج چیز داده شده كه به امت هیچ پیغمبری پیش از من داده نشده است.

اول: هرگاه شب اول ماه رمضان فرا رسد خداوند به سوی آنان نظر می‌كند و كسی كه خدا به او نظر كرده هرگز او را عذاب نمی‌كند.

دوم: بوی بد دهان آنان به هنگام غروب در نزد خدا خوشبوتر از بوی مشك است.

سوم: ملائكه برای ایشان در شب و روز استغفار می‌كنند.

چهارم: خداوند بلند مرتبه به بهشتِ خویش امر می‌كند كه برای بندگان من استغفار نموده و خود را برای آنان تزیین كن. پس چه نزدیك است كه سختیها و اذیتهای دنیا، آنها را [در خود فرو‍] ببرد و به سوی بهشت من و كرامت من بروند.

پنجم: هرگاه شب آخر فرا رسد، خداوند همة آنان را می‌آمرزد.

مردی گفت: یا رسول الله] آیا] در شب قدر [این گونه می‌شود؟] پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: [خیر] مگر ندیده‌ای كه كارگران هر گاه كارشان تمام شود، مزد به آنها می‌دهند؟»

اندرون از طعام خالی دار                                                   تا در او نور معرفت بینی

تهی از حكمتی به علت آن                                                 كه پُری از طعام تا بینی

شرط روزه داری راستین

قال جعفر بن محمد علیهما السلام: «‌إذا صُمتَ فَلْیصُمْ سَمعُكَ وَبَصَرُكَ وَشَعْرُكَ وَعَدَّدَ أشیاءَ غَیرَ هَذا وَقالَ لاتَكونَنَّ یومَ صَومِكَ كَیومِ فِطْرِكَ؛ (2) هر گاه روزه گرفتی پس باید گوش و چشم و موی تو نیز روزه باشد. امام چیزهای دیگری نیز غیر از اینها را برشمرد و فرمود: نباید روزی كه روزه هستی با روزی كه روزه نیستی یكسان باشد.» ‌

قال رسول الله صلی الله علیه و آله: «‌رُبَّ قائِمٍ حَظَُّهُ مِنْ قِیامِهِ السَّهْرُ وَرُبَّ صائِمٍ حَظُّهُ مِن صِِیامِهِ الْعَطَشُ؛ (3) چه بسا شب زنده‌داری كه بهره‌اش از شب زنده داری‌اش فقط شب بیداری است و چه بسا روزه‌داری كه بهره-اش از روزه‌داری، فقط تشنگی است.» ‌

رمضان؛ میدان مسابقه

امام مجتبی علیه السلام در روزهای پایانی ماه مبارك رمضان از كنار جماعتی كه مشغول خنده و شوخی بودند عبور كردند. حضرت با ناراحتی به آنها فرمود: «‌خدا ماه رمضان را میدان مسابقه بندگان قرار داده است. دسته‌ای گوی سبقت می‌ربایند و پیروز می‌شوند و تعدادی هم از دیگران عقب می‌مانند و سرافكنده می‌شوند. عجیب است در روزی كه پیشی گیرندگان پیروز شده‌اند و عقب ماندگان زیانكار گردیده‌اند، جمعی به شوخی و خنده مشغولند. به خدا سوگند اگر پرده در افتد، امروز نیكوكار، مشغول پاداش خود و عقب افتاده، گرفتار بدیهای خود است و برای احدی فرصتی جهت شوخی و لهو و لعب باقی نمی‌ماند.» (4)

سخن دوم: همنشینی با قرآن

ضرورت و اهمیت قرآن

1. رهبری قرآن: عن رسول الله صلی الله علیه و آله أنَّه قالَ: «‌عَلَیكُمْ بِالْقُرآنِ فَاتَّخِذُوهُ إماماً وَقَائِداً (5) ؛ بر شما باد قرآن! پس قرآن را پیشوا و راهنمای خود قرار دهید.

2. برتری قرآن: عَن رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالَ: «‌فَضْلُ القُرآنِ عَلَی سائِرِ الكَلامِ كَفَضْلِ اللهِ عَلَی خَلْقِهِ؛ (6) برتری قرآن بر سایر سخنها مانند برتری خداست بر آفریدگانش.» ‌

3. شیرینی گفتار قرآن: عن الامام علی علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌تعَلَّمُوا كِتابَ اللهِ تَبارَكَ وَتَعالَی فَإنَّهُ أحْسَنُ الحَدیثِ وَأبلَغُ المَوعِظَةِ وَتَفَقَّهوا فیهِ فَإنَّهُ رَبیعُ القُلوبِ وَاسْتَشْفُوا بِنُورِهِ فَإنَّهُ شِفاءٌ لِما فی الصُّدُورِ وَأحْسِنُوا تِلاوَتَهُ فَإنَّهُ أحْسَنُ القِصَصِ؛ (7) كتاب پروردگار پاك و بلند مرتبه را فرا گیرید كه همانا آن نیكوترین سخن و رساترین موعظه است. و درآن تفكر كنید كه همانا قرآن بهار دلهاست و از نورانیتش شفاء بخواهید كه همانا قرآن شفای دلهاست و تلاوتش را نیكو كنید كه برترین قصه‌ها [در آن] است.» ‌

4. جامعیت قرآن: عن امیر المؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌مَنْ أرادَ عِلْمَ الاوَّلینَ وَالاخِرِینَ فَلْیثَوِّرِ القُرآنَ؛ (8) هر كه می‌خواهد دانش پیشینیان و آیندگان را فرا گیرد در قرآن دقیق شود.» ‌

دستاورد همنشینی با قرآن

1. كفاره گناهان: عن رسول الله صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالَ: «‌عَلَیكَ بِقِراءَةِ القُرآنِ فَإنَّ قِرائَتَهُ كَفّارَةٌ لِلذُّنوبِ وَسِتْرٌ فی النَّارِ وَأمَانٌ مِنَ العَذابِ؛ (9) بر تو باد قرا‌‌ئت قرآن زیرا كه خواندن قرآن كفاره گناهان و پوششی از آتش [دوزخ] و ایمنی از عذاب است.» ‌

2. دوری از فساد و زشتی: عن رسول الله صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالَ: «‌یا بُنَی! لاتَغْفُلْ عَن قِراءَةِ القُرآنِ فَإنَّ القُرآنَ یحیی القُلُوبَ وَینْهی عَنِ الفَحشَاءِ وَالمُنْكَرِ؛ (10) فرزندم! از خواندن قرآن غافل مشو كه قرآن دلها را زنده می‌كند و [انسان را‍ [از زشتی و بدی دور می‌دارد.» ‌

همنشین قرآن

یكی از همراهان حضرت امام خمینی قدس سره در نجف اظهار داشت: «‌ایشان هر روز ده جزء از قرآن را در ماه مبارك رمضان تلاوت می‌كرد.» ‌

سخن سوم: رضای الهی

اهمیت رضا به قضای الهی

1. داناترین مردم: عَنِ الصّادق علیه السلام قالَ: «‌اِنَّ أعْلَمَ النّاسِ بِاللهِ أرضاهُم بقَضاءِ اللهِ؛ (11) به راستی د اناترین مردم نسبت به خدا، راضی‌ترین آنهاست به قضای خدا.» ‌

2. ركن ایمان: قالَ أمیرُ المؤْمِنین علیه السلام: «‌لِلایمانِ أربَعَةُ أرْكانٍ: الرِّضا بِقَضاءِ اللهِ وَالتّوكُّلُ عَلَی اللهِ وَتَفویضُ الأمْرِ إلَی اللهِ وَالتَّسلیمُ لامْرِ اللهِ؛ (12) ایمان چهار ركن دارد: رضا به قضای الهی، توكل بر خدا، واگذاری امور به خدا و تسلیم شدن در برابر فرمان خدا.» ‌

3. شناخت كامل خدا: عن ابی الحسن الاوّل علیه السلام قال: «‌ینْبَغی لِمَن عَقَلَ عَنِ اللهِ أنْ لایستَبْطِئَهُ فی رِزْقِهِ وَلایتَّهِمَهُ فی قَضَاءِهِ؛ (13) سزاوار است هر كه خدای را شناخته است او را در رساندن روزی‌اش به كندی منسوب ندارد و او را در حكم و قضایش متهم نسازد.» ‌

4. در زمره صدیقین: عن الصادق علیه السلام، قال: قالَ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ عَبدِی المُؤمِنَ لا أُصَرِّفُهُ فی شَیءٍ إلاّ جَعَلْتُهُ خَیراً لَهُ فَلْیرْضِ بِقَضائِی وَلْیصْبِرْ عَلَی بَلائی وَلْیشْكُر نَعْمائی أكتُبُهُ یا مُحَمَّدُ مِنَ الصِّدِّیقِینَ عِنْدی؛ (14) خداوند بلند مرتبه فرموده است: بنده مؤمنم را به سوی هیچ چیزی نگردانم مگر آنكه آن را خیر او سازم؛ پس باید به قضایم راضی باشد و بر بلایم صبر كند و نعمتهایم را شكر گزارد.‌ای محمد! [نام] او را در زمره صدیقین نزد خودم می‌نویسم.» ‌

5. نشانه ایمان: ابن سنان می‌گوید: «‌به امام صادق علیه السلام عرض كردم: مؤمن چگونه بداند كه مؤمن است؟ امام فرمود: «‌بِالتَّسلیمِ لِلهِ وَالرِّضا فیما وَرَدَ عَلَیهِ مِنْ سُرُورٍ أوْ سَخَطٍ؛ (15) به واسطه تسلیم به امر خدا و راضی بودن بر آنچه كه بر او از شادی و غم وارد می‌شود.» ‌

ما را خواهی زخویشتن دست بشوی                                      خود را یله كن پس آنگهی ما را جوی

***

تا شعله عشق تو بر افروخته شد                                           جان و دل عشاق همه سوخته شد

آن را كه دلش به وصلت افروخته شد                                    از هر دو سرای چشم او دوخته شد

تقدم رضای خدا

روزی جمعی از شیعیان به خانه امام باقر علیه السلام آمدند. آن روز یكی از فرزندان امام به شدت بیمار و بستری بود و این مسئله سبب ناراحتی امام شده بود؛ به گونه‌ای كه مهمانان، نگران حال امام شدند و با خود گفتند اگر حادثه‌ای برای فرزند امام رخ دهد حتماً از شدت ناراحتی برای او اتفاقی می‌افتد. چندی نگذشت كه صدای شیون زنان از اتاق مجاور بلند شد و امام سراسیمه داخل اتاق رفت. همگی دانستند كه فرزند حضرت از دنیا رفته است. آنها بیشتر نگران حال امام شدند، اما وقتی آن حضرت از اتاق بیرون آمد، برخلاف انتظار، او را نگران نیافتند. علت را از او پرسیدند. وی در پاسخ فرمود: «‌ما نیز دوست داریم كه عزیزانمان در سلامتی به سر برند، امّا وقتی كه امر خداوند نازل شد، رضای او را بیشتر دوست می‌داریم و تسلیم امر او می-شویم.» (16)

سخن چهارم: پرهیز از نادانی

اهمیت و ضرورت خردورزی

1. لزوم دوری از اندیشه‌های نادرست: عن علی بن الحسین علیهما السلام: قال: «‌عَجِبتُ لِمَن یتَفَكَّرُ فی مَأكولِهِ كَیفَ لایتََفَكَّرُ فی مَعقولِهِ فَیجَنِّبُ بَطنَهُ مَا یؤْذیهِ وَیودِعُ صَدرَهُ ما یریدُ؛ (17) در شگفتم از كسی كه در آنچه می‌خورد، می‌اندیشد اما دراندیشه‌های خود دقت نمی‌كند. شكمش را از غذای ناسالم دور می‌كند، اما اندیشه‌اش را در برابر آنچه می‌خواهد رها می‌كند.» ‌

2. خردمندی، راهنمای به سوی نیكیها: عن الامام زین العابدین علیه السلام، قال: «‌اَلْعَقْلُ دَلیلُ الخَیرِ وَالهَوی مَركَبُ المَعاصِی وَالفِقْهُ وِعاءُ العَمَلِ وَالدُّنیا سُوقُ الآخِرَة؛ (18) عقل [مداری و خردمندی] راهنما به سوی نیكیها است و هوای نفس مركب گناهان، و فهم، ظرف عمل و دنیا، بازار آخرت است.» ‌

آثار خردورزی

1. نیك حالی: عن الصادق علیه السلام أنَّهُ قَالَ: قالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه وآله: «‌إذا عَلِمْتُمْ مِنْ رَجُلٍ حَسُنَ حالُهُ فَانْظُروا فی حُسْنِ عَقلِهِ فَإنَّما یجْزَی الرَّجُلُ بِعَقْلِهِ؛ (19) هرگاه از نیك حالی مردی مطلع شدید در نیكویی خردش نظر كنید، چه اینكه مرد به سبب خردش پاداش می‌گیرد.» ‌

2. تصدیق نكردن هر سخنی: عن الصادق علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌إذا أرَدتَ أنْ تَختَبِرَ عَقلَ الرَّجُلِ فِی المَجلِسِ الواحِدِ فَحَدِّثْهُ فی خِلالِ حَدیثِكَ بِما لاتَكُونُ فَإنْ أنكَرَهُ فَهُوَ عاقِلٌ وَإنْ صَدَّقَهُ فَهُوَ أحمَقٌ؛ (20) هرگاه خواستی در یك مجلس، مردی را در خردمندی‌اش بیازمایی، در بین گفتگویت با او، از چیزی كه نباید بشود، خبر ده (مطلب غیر منتظره‌ای بگو). پس اگر آن را انكار كرد، عاقل است و اگر آن را تصدیق نمود، احمق است.» ‌

سخن پنجم: شكر گزاری

اهمیت شكرگزاری

1. رمز دستیابی به نعمتهای الهی: عن رسول الله صلی الله علیه و آله قال: «‌إنَّ لِلنِّعَمِ أوابِدٌ كَأوَابِدِ الوَحشِ فَقَیدُوها بِالشُّكرِ؛ (21) نعمتهای الهی فرار كننده هستند همان طوری كه حیوانات وحشی فرار می‌كنند؛ پس آنها را با شكرگزاری به دام اندازید.» ‌

2. تقدم شكرگزار: عن النبی صلی الله علیه و آله قال: «‌أوَّلُ مَن یدعی إلی الْجَنَّةِ الْحَمّادُونَ الَّذینَ یحْمَدُونَ اللهَ فِی السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ؛ (22) نخستین كسانی كه به بهشت خوانده می‌شوند، بسیار حمد كنندگانند؛ [یعنی،] كسانی كه پروردگار خود را در شادمانی و اندوه شكر می‌گزارند.» ‌

پیامبر صلی الله علیه و آله و شكر

در احوال پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نگاشته‌اند: برای شكرگزاری به درگاه پروردگار آن قدر به نماز و عبادت نیمه شب می‌ایستاد كه چهره‌اش زرد و پاهایش ورم می‌كرد. روزی شخصی (عایشه) به آن حضرت عرض می‌كند: چرا خود را این قدر به زحمت می‌اندازید؟ در پاسخ می‌فرماید: «‌أفَلا أكُونُ عَبْداً شَكُوراً؛ (23) آیا بنده شكرگزار خداوند نباشم.» ‌

آسیب پرهیز از شكرگزاری

عن رسول الله صلی الله علیه وآله قال: «‌أسْرَعُ الذُّنُوبِ عُقُوبَةً كُفرانُ النِّعْمَةِ؛ (24) سریع‌ترین گناهان از نظرعقوبت [و كیفر] كفران نعمت است.» ‌

شكر نعمت، نعمتت افزون كند كفر، نعمت از كفت بیرون كند

سخن ششم: غفلت

پیامدهای دنیایی

1. زندگانی دشوار و سخت: خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: «‌وَمَن أعرَضَ عَن ذِكری فَإنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنْكاً»؛ (25) «‌و هر كس از یاد من روی گرداند، زندگی دشواری خواهد داشت.» ‌

2. همنشینی با شیطان: خداوند می‌فرماید: «‌وَمَنْ یعْشُ عَنْ ذِكرِ الرَّحمَنِ نُقَیضُ لَهُ شَیطاناً فَهُوَ لَهُ قَرینٌ»‌؛ (26) «‌هر كس از یاد خداوند دوری كند، شیطانی را بر او مسلط می‌كنیم تا همنشین او گردد.» ‌

3. قدرت شیطان بر وسوسه: عن الصادق علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌لایتَمَكَّنُ الشَّیطانُ بِالوَسوَسَةِ عَنِ العَبدِ إلاّ وَقَد أعْرَضَ عَن ذِكرِ اللهِ وَاسْتَهَانَ بِاَمرِهِ وَسَكَنَ اِلی نَهیهِ وَنَسِی إطِّلاعَهُ عَلَی سِرِّهِ؛ (27) شیطان در كار وسوسه بنده، توانایی نمی‌یابد مگر آنكه وی از یاد خدا روی بگرداند و دستورش را سبك بشمارد و خاطرش از آنچه نهی فرمود آسوده باشد [و هراسی نداشته باشد] و فراموش كند كه خدا رازش را می‌داند.» ‌

4. قساوت قلب: عن الباقر علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌إیاكَ وَالغَفلَةَ فَفیها تَكُونُ قَساوَةُ القَلبِ؛ (28) از غفلت بپرهیز كه در آن سنگدلی و قساوت قلب است.» ‌

5. تباهی اعمال: عن امیر المؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌إیاكَ وَالغَفْلَةَ فَإِنَّ الْغَفْلَةَ تُفسِدُ الاعْمالَ؛ (29) از غفلت دوری كن چرا كه غفلت اعمال را فاسد و تباه می‌گرداند.» ‌

6. نادانی و جهل: عن أمیر المؤمنین علیه السلام أنَّه قال: «‌مَن غَفَلَ جَهِلَ؛ (30) هر كس غفلت ورزد نادان می‌ماند.» ‌

پیامدهای اخروی

1. نابینایی در روز محشر: «‌وَنَحشُرُهُ یومَ القِیامَةِأعْمی»؛ (31) روز قیامت نابینا محشورش می‌كنیم.» ‌

2. حسرت و اندوه در روز قیامت: قال ابو بصیر قال ابو عبد الله علیه السلام: «‌مَا اجْتَمَعَ قَومٌ فی مَجْلِسٍ لَمْ یذْكُرُوا اللهَ وَلَم یذكُرُونَا إلاّ كانَ ذلكَ المَجلِسُ حَسرَةً عَلَیهِم یومَ القِیامَةِ؛ (32) هیچ گروهی نیست كه در مجلسی گرد هم آیند و خدا را یاد نکنند و ما را یاد نكنند مگر آنكه آن مجلس در روز قیامت سبب حسرت و اندوه آنها خواهد گردید.» ‌

3. فراموشی در قیامت: «‌نَسُوا اللهَ فَنَسِیهُم»؛ (33) «‌خدا را فراموش كردند، پس خدا هم آنان را فراموش نمود.» ‌

4. عذاب دردناك الهی: «‌وَالَّذینَ هُم عَن آیاتِنا غَافِلُونَ * اُولئِكَ مَأْویهُمُ النَّارُ بِما كَانُوا یكْسِبُونَ»؛ (34) «‌وهمانان كه از آیات ما غافلند، اینان به خاطر كار و كردارشان، جایگاهشان دوزخ است.» ‌

عاقبت پیروی از شیطان

نوشته‌اند روزی چهار نفر تابوتی را بر دوش گرفته بودند و از میان جمعیت عبور می‌دادند و مردم نیز به سوی تابوت او زباله و آب دهان می‌انداختند. كسی پرسید جریان چیست؟

گفتند: این میت سالها تنها مؤذن مسجد شهر بود. در خانه‌های اطراف مسجد، زنی مسیحی، تنها زندگی می-كرد و او روزی هنگام اذان گفتن، چشمش به او می‌افتد و شیطان او را وسوسه می‌كند. او نزد زن مسیحی رفته و از او خواستگاری می‌كند، اما زن نمی‌پذیرد و می‌گوید: فقط در صورتی كه او دست از اسلام بردارد حاضر به ازدواج است و می‌گوید وی باید «‌زُنّار» (35) ببندد. مؤذن نیز قبول می‌كند؛ زنار می‌بندد و شراب می‌نوشد و روزی كه قصد آن زن را می‌نماید، زن به وعده خود عمل نكرده و از دست او فرار می‌كند. مؤذن از دیوار خانه زن بالا می‌رود اما با گردن به زمین می‌افتد و می‌میرد و اكنون نیز مردم او را این گونه تشییع می‌كنند. (36)

سخن هفتم: ذكر خدا

اهمیت و ضرورت ذكر خدا

1. شایستگی افراط در ذكر و یاد خداوند: «‌یا أیهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللهَ ذِكْراً كثیراً»؛ (37) «‌ای كسانی كه ایمان آورده‌اید خدا را بسیار یاد كنید.» ‌

2. ذكر خدا در همه حالات: «‌وَاذْكُرْ رَبَّكَ فی نَفسِكَ تَضَرُّعاً وَخِیفَةً»؛ (38) «‌پروردگارت را در نفس خود از روی زاری و ترس یاد كن.» ‌

3. ذكر خدا در هر شكل: «‌اَلَّذینَ یذكُرُونَ اللهَ قِیاماً وَقُعُوداً وَعَلَی جُنُوبِهِم وَیتَفَكَّرُونَ فی خَلقِ السَّموات وَالاَرْضِ» (39) ؛ «‌كسانی كه خداوند را یاد می‌كنند درحالی كه ایستاده، نشسته و خوابیده‌اند و در خلقت آسمانها و زمین تفكر می‌كنند.» ‌

آثار ذكر خدا

1. آرامش دلها: «‌ألا بِذِكْرِ اللهِ تَطمَئِنُّ القُلوبُ» (40) ؛ «‌آگاه باشید که با یاد خدا دلها آرام می‌گیرد.» ‌

2. نیكو شدن اعمال: عن امیر المؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌مَنْ عَمَرَ قَلبَهُ بِدَوامِ ذِكْرِهِ حَسُنَتْ أفْعالُهُ فِی السِرِّ وَالجَهْرِ (41) ؛ هر كس دلش را به دوام یاد خداوند معمور دارد، رفتار و كردارش در پنهان و آشكار نیكو می-شود.» ‌

3. دژی مستحكم در برابر شیطان: عن النبی صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالَ: «‌ذِكرُ اللهِ عَلَمُ الایمانِ وَبُرْءٌ مِنَ النِّفاقِ وَ حِصْنٌ مِنَ الشَّیطانِ وَحِرزٌ مِنَ النَّارِ؛ (42) یاد خدا نشانة ایمان و بیزاری از نفاق و حصاری محكم در برابر شیطان وحافظی است از آتش.» ‌

4. مغفرت و حسنات: عن النبی صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالَ: «‌مَن ذَكَرَ اللهَ فِی السُّوقِ مُخلِصاً عِندَ غَفلَةِ النّاسِ وَشُغْلِهِم بِما فیه كَتَبَ اللهُ لَهُ ألفَ حَسَنَةٍ وَیغفِرُ اللهُ لَهُ یومَ القِیامَةِ مَغْفِرَةً لَمْ تَخطُرْ عَلَی قَلبِ بَشَرٍ؛ (43) هر كس از روی اخلاص، خدا را در بازار آن هنگام كه مردم از یاد خدا غافلند و به كار خویش مشغول‌اند، یاد نماید، خدا برایش هزار حسنه می‌نویسد و در روز قیامت او را می‌آمرزد به گونه‌ای كه به قلب هیچ كسی خطور نكرده است.» ‌

5. تبدیل شدن گناهان به حسنات: عن النبی صلی الله علیه وآله أنَّهُ قالَ: «‌مَا جَلَسَ قَومٌ یذكُرُونَ اللهَ إِلاّ ناداهُم مُنادٍ مِنَ السَّماءِ قُومُوا فَقَد بُدِّلَتْ سَیئاتِكُمْ حَسَناتٍ وَغَفَرتُ لَكُم جمیعاً؛ (44) هر گروهی برای یاد خدا در مجلسی بنشینند، یك منادی از آسمان به آنها ندا می‌دهد كه برخیزید، گناهان‌تان تبدیل به حسنات گردیده و همه شما را بخشیدم.» ‌

دوش مرغی به صبح می‌نالید                                      عقل و صبرم ببرد و طاقت و هوش

یكی از دوستان مخلص را                                        مگر آواز من رسید به گوش

گفت باور نداشتم كه تو را                                       بانگ مرغی چنین كند مدهوش

گفتم این شرط آدمیت نیست                                     مرغ تسبیح گوی و من خاموش

كاخ بهشتی

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «‌ [در شب معراج] وقتی به عرش خدا رفتم وارد بهشت برین شدم. در آنجا فرشتگانی را دیدم كه با خشتهای طلا و نقره ساختمانی بزرگ می‌سازند، ولی گاهی دست از كار می-كشند. از آنان پرسیدم: چرا این چنین می‌كنید؟ گفتند: هر گاه به ما خشتهای این ساختمان برسد مشغول ساختن می‌شویم و هر گاه نرسد دست از كار می‌كشیم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: این خشتها چیستند؟ عرض كردند: سبحان الله والحمد لله ولا اله الا الله والله اكبر. وقتی كه مؤمن این ذكرها را می‌گوید، ما ساختمان را برای او می‌سازیم و وقتی كه ساكت می‌شود ما نیز از كار دست می‌كشیم.» (45)

سخن هشتم: عاقبت به خیری

عوامل عاقبت به خیری

1. تفكر و اندیشه: عن امیر المؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌مَن كَثُرَتْ فِكرُهُ حَسُنَتْ عاقِبَتُهُ؛ (46) هر كس زیاد تفكر كرد عاقبت به خیر می‌شود.» ‌

2. تقدم اندیشه بر عمل: عن امیر المؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌إذا قَدِمْتَ الفِكرَ فی جَمیعِ أفعالِكَ حَسُنَتْ عَوَاقِبُكَ؛ (47) هر گاه تفكركردن را بر همة كارهایت مقدم كردی، عاقبت كارهای تو نیكو خواهد شد.» ‌

3. توبه: بازگشت از گناهان و جبران اعمال زشت گذشته توفیقی الهی است كه سبب غرق نشدن فرد در منجلاب گناه، و در نتیجه عاقبت به خیری می‌شود. عن رسول الله صلی الله علیه وآله أنَّهُ قالَ: «‌إنَّ مِنْ سَعادَةِ المَرْءِ أَنْ یطُولَ عُمْرُهُ وَیرْزُقَهُ اللهُ الاِنابَةَ؛ (48) همانا از نیك بختی آدمی است كه عمرش دراز گردد و خدا به او توفیق توبه دهد.» ‌

ارزش عاقبت نیك

عن امیر المؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ «‌مَكْرُوهٌ تُحْمَدُ عاقِبَتُهُ خَیرٌ مِنْ مَحْبُوبٍ تُذَمُّ مَغْبَتُهُ؛ (49) كار مورد كراهتی كه عاقبتش ستایش شود بهتر از كار دوست داشتنی است كه عاقبت آن مورد مذمت است.» ‌

دوری از گناه و عاقبت به خیری

روزی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله از محلی می‌گذشتند كه فرمودند: «‌اینك شخصی نزد ما می‌آید كه سه روز است شیطان با او ارتباطی نیافته است.» عربی سوار بر شتر از دور نمایان شد. نزدیک آمد و گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله کیست؟ حضرت را به او نشان دادند. عرض كرد:‌ای رسول خدا! اسلام را به من بیاموز! پیامبر صلی الله علیه و آله شهادتین را به او آموخت و فرمود: «‌باید نمازهای پنج گانه را بخوانی، روزه بگیری، حج به جای آوری، زكات بدهی و غسل جنابت به جای آوری.» ‌

مرد پذیرفت و با كاروان پیامبر صلی الله علیه و آله همراه شد. اما كمی عقب افتاد. پیامبر صلی الله علیه و آله متوجه شد و از حال او جویا گردید. كسی به جستجوی او رفت و دید كه پای شترش در گودالی فرو رفته و بر زمین خورده و از دنیا رفته است. پیامبر صلی الله علیه و آله او را غسل و كفن نمود و در حالی كه عرق از پیشانی مباركش می‌چكید، فرمود: «‌این مرد در حال گرسنگی از دنیا رفت و ایمانش هرگز به كفر آلوده نشد و با عاقبتی نیكو از زندگانی دنیا رخت بر بست. او وارد بهشت شد و از میوه‌های بهشتی خورد و حوریان بهشتی به استقبالش آمدند.» (50)

سخن نهم: توکل بر خداوند

اهمیت و ضرورت توکل

1. «وَعَلَی اللهِ فَلْیتَوَكَّلِ المُؤمِنُونَ»؛ (51) «‌و مؤمنین باید بر خدا توكل كنند.» ‌

2. «فَإذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَی اللهِ إنَّ اللهَ یحِبُّ المُتَوَكِّلِینَ»؛ (52) «‌پس هر گاه عزم انجام كاری كردی برخدا توكل كن كه خداوند توكل كنندگان را دوست دارد.» ‌

3. عن الصادق علیه السلام عن ابیه عن آبائه عن النبی صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالَ: «‌شُعَارُ المُسلِمینَ عَلَی الصِّراطِ یوْمَ القِیامَةِ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَعَلی اللهِ فَلْیتَوَكَّلِ المُتَوَكِّلونَ؛ شعار مسلمانان در روز قیامت روی پل صراط «‌لا اله الا الله» و «‌علی الله فلیتوكل المتوكلون» می‌باشد.» (53)

آثار توكل

1. كفایت كردن خدا در زندگانی دنیا: «‌وَمَنْ یتَوَكَّلْ عَلَی اللهِ فَهُوَ حَسْبُهُ»؛ (54) و هر كس بر خدا توكل نماید، خدا او را كافی است.» ‌

2. روزی خوردن از مجرای غیر منتظره: عن رسول الله صلی الله علیه و آله اَنَّهُ قَالَ: «‌مَنِ انْقَطَعَ إِلَی اللهِ كَفاهُ اللهُ كُلَّ مَؤُونَتِهِ وَرَزَقَهُ مِن حَیثُ لایحْتَسِبُ وَمَنِ انْقَطَعَ إِلَی الدُّنْیا وَكَّلَهُ اللهُ إلَیها؛ (55) كسی كه با [بریدن امیدش از دیگران] به خدا دل ببندد، خدا كفایت امور زندگیش را می‌كند و از جایی كه به فكرش نمی‌رسد، روزیش را می‌رساند و آن كس كه به دنیا دل ببندد، خدا كارش را به دنیا وا می‌گذارد.

ابر مرد متوكّل

«... در عصر طاغوت، امام خمینی رحمه الله را می‌خواستند از قم به تهران ببرند. دوستان در كنار ماشین گریه می‌كردند و امام آنان را دعوت به صبر می‌نمود. این سخن خود حضرت امام است كه؛ در بین راه قم و تهران، ناگهان ماشین از جاده اصلی منحرف شد، به سمت خاكی رفت و من یقین كردم كه می‌خواهند مرا بكشند، ولی دوباره ماشین به جاده اصلی بازگشت. من در خود مراجعه كردم و دیدم هیچ تغییری در من ایجاد نشده است... و یا در جنگ ایران و عراق هزاران دستگاه تانك و نفربر و هزاران نظامی از سراسر مرزها به ایران حمله می‌كنند و اضطراب همه جا را فرا می‌گیرد. امام ناگهان بر دریایی از شعله‌ها و التهابها و تزلزلها، آب اطمینان و صبر و توكل می‌پاشد و می‌فرماید: دزدی آمد و سنگی انداخت و رفت.» (56)

هیچ كس بی امر او در ملك او                                            در نیفزایـد سر یك تـار مـو

واحـد اندر ملك او را یـار نی                                            بندگان را جز به او سالار نی

توكل راستین

عن امیر المؤمنین علیه السلام أنَّهُ مَرَّ یوْماً عَلَی قَوْمٍ فَرَآهُم أصِحَّاءَ جالِسِینَ فی زاوِیةِ الْمَسْجِدِ فَقالَ علیه السلام: مَنْ أنْتُمْ؟ قالُوا نَحْنُ المُتَوَكِّلُونَ. قال علیه السلام: لا بَل أنتُمُ المُتَأكِّلُونَ فإن كُنتُم مُتَوَكِّلینَ فَمَا بَلَغَ بِكم تَوَكُّلُكُم؟ قالُوا إذا وَجَدنا أَكَلْنا وَإذا فَقَدْنا صَبَرْنا. قالَ علیه السلام: هكَذا تَفْعَلُ الكِلابُ عِندَنا. قالُوا فَمَا نَفْعَلُ؟ قالَ كَما نَفْعَلُ. قالُوا كَیفَ تَفْعَلُ؟ قالَ علیه السلام: إذا وَجَدْنا بَذَلْنا وَإِذا فَقَدْنا شَكَرْنا؛ (57) امیرالمؤمنین علیه السلام روزی از كنار گروهی عبور كرد و دید كه آنان سالم و تندرست در گوشه‌ای از مسجد نشسته‌اند. امام فرمود: شما كیستید؟ گفتند: ما توكل كنندگان هستیم. حضرت فرمود: بلكه شما خورندگان هستید [و از كمك مردم استفاده می‌كنید.] اگر متوكل هستید [بگویید] توكلتان شما را به كجا رسانیده است؟ گفتند: اگر بیابیم می‌خوریم و اگر نیابیم صبر می‌كنیم. حضرت فرمود: نزد ما سگها هم چنین می‌كنند. گفتند: پس ما چه كنیم؟ حضرت فرمود: آن گونه كه ما می‌كنیم. گفتند: شما چه می‌كنید؟ گفت: هر گاه بیابیم می‌بخشیم و اگر نیابیم سپاس [خدای را] به جا می‌آوریم.» ‌

تلاش و توكل

آن گاه كه عربی بادیه‌نشین شتر خود را رها كرد و گفت: توكل بر خدا می‌كنم، پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «‌اَعْقِلْهَا وَ تَوَکَّلْ؛ (58) شتر را ببند آنگاه به خدا توكل كن.» ‌

گفت پیغمبر به آواز بلند                                                    با توكل زانوی اشتر ببند

گر توكل می‌كنی در كار خود                                              كشت كن پس تكیه بر جبار كن

سخن دهم: نیكی و نیكوكاری

ضرورت نیكوكاری

1. «‌أحْسِنُوا إنَّ اللهَ یحِبُّ المُحْسِنینَ»؛ (59) «‌نیكی كنید كه خداوند نیكوكاران را دوست می‌دارد.» ‌

2. «أحْسِنْ كَما أحْسَنَ اللهُ إلَیكَ»؛ (60) «‌نیكی كن همان گونه كه خداوند به تو نیكی كرد.» ‌

3. «إنَّ اللهَ یأمُرُ بِالعَدْلِ وَالاحْسانِ»؛ (61) «‌به درستی كه خداوند بر عدالت و نیكوكاری فرمان می‌دهد.» ‌

پاداش نیكوكاری

1. دوستی خداوند: «‌فَأَتاهُمُ اللهُ ثَوابَ الدُّنیا وَحُسْنَ ثَوابِ الاخِرَةِ واللهُ یحِبُّ المُحْسِنینَ»؛ (62) «‌پس خداوند به آنها (نیكوكاران) ثواب دنیا و پاداش نیك آن جهان را داد و خداوند نیكوكاران را دوست دارد.» ‌

2. پاداش دنیایی: «‌لِلَّذین أَحْسَنُوا فی هذِه الدُّنیا حَسَنَة»؛ (63) «‌برای كسانی كه احسان می‌كنند در همین دنیا پاداشی است.» ‌

3. پشتیبانی الهی: «‌إنَّ اللهَ لَمَعَ المُحسِنینَ»؛ (64) «‌خداوند هر آینه با نیكوكاران است.» ‌

شرایط نیكوكاری

1. پاسخگویی با نیكی بیشتر: «‌وَإذا حُییتُم بِتَحِیةٍ فَحَیوا بِأحْسَنَ مِنها»؛ (65) «‌هر گاه با نیكی‌ای مورد لطف قرار گرفتید، با نیكی‌ای برتر از آن پاسخ گویید.» ‌

2. دوری از منت گذاشتن: عن أمیر المؤمنین علیه السلام أنََّهُ قالَ: «‌تَمامُ الاحسانِ تَرْكُ المَنِّ بِهِ؛ (66) احسان با دوری از منت گذاشتن [بر دیگران] كامل می‌شود.» ‌

3. عدم تبعیض: عن امیر المؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌المُحسِنُ مَنْ عَمَّ النَّاسَ بِالْاِحْسانِ؛ (67) نیكوكار كسی است كه همگان را مورد احسان قرار دهد.» ‌

تو نیكی می‌كن و در دجله انداز                                 كـه ایـزد در بیـابـانـت دهــد بــاز

***

كسی نیك بیند به هر دو سرای                                   كـه نیكی رسانــد بـه خلـق خـدای

خدا را بر آن بنده بخشایش است                                كه خلق از وجودش در آسایش است

نمونه‌ای از احسان

روزی «‌انس» نزد امام مجتبی علیه السلام نشسته بود كه كنیزكی از كنیزكان امام وارد شد و شاخه گلی را به امام مجتبی علیه السلام هدیه داد. امام گل را گرفت و لبخندی زد و فرمود: «‌تو آزادی!» انس عرض كرد: «‌یا بن رسول الله! آن جاریه فقط یك شاخه گل به شما هدیه كرد و شما او را آزاد می‌كنید؟» حضرت فرمود: «‌خداوند فرموده است: «‌وَإذا حُییتُم بِتَحِیةٍ فَحَیوا بِأحسَنَ مِنهَا»؛ هرگاه با نیكی‌ای مورد لطف قرار گرفتید، با نیكی‌ای بهتر آن را پاسخ گویید. این كنیز می‌خواست به من احسان كند و من نیز به او احسان كردم و بهترین احسان به او آزادی‌اش است.» (68)

به روزگار سلامت شكستگان دریاب                                      كه خیرخاطر مسكین بلا بگرداند

چو سائل از تو به زاری طلب كند چیزی                                 بده وگر نه ستمگر به زور بستاند

سخن یازدهم: حیا و پاكدامنی

ضرورت و اهمیت پاكدامنی

1. نشانه مؤمنین: «‌وَالَّذینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ» (69) ؛ [مؤمنین] كسانی هستند كه پاكدامنی پیشه می-سازند.» ‌

2. عفت عمومی: «‌قُلْ لِلمُؤمِناتِ یغضُضْنَ مِن أبصارِهِنَّ وَیحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلایبدینَ زینَتَهُنَّ إلاّ ما ظَهَرَ مِنْها وَلْیضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلی جُیوبِهِنَّ وَلا یبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاّ لِبُعُولَتِهِنَّ...» ‌؛ (70) «‌ [ای پیامبر] به زنان با ایمان بگو چشمان خود را [از نامحرم] ببندند و پاكدامنی ورزند و زینتهایشان را ـ جز آن مقدار كه نمایان است ـ آشكار ننمایند، و [اطراف] روسریهای خود را بر سینة خود افكنند و زینت خود را جز برای شوهرانشان … آشكار نسازند.» ‌

3. لزوم عفت پیشگی بر جوانان مجرد: «‌وَلْیسْتَعْفِفِ الَّذینَ لایجِدُونَ نِكاحاً حَتّی یغْنِیهُمُ اللهُ مِن فَضْلِهِ»؛ (71) «‌كسانی كه وسیلة زناشوئی و ازدواج نمی‌یابند باید عفت پیشه سازند تا خدا آنان را از فضل خود بی‌ناز گرداند.» ‌

حقیقت حیا و پاكدامنی

عن رسول الله صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالَ: «‌یا أباذَر! أتُحِبُّ أنْ تَدْخُلَ الْجَنَّةَ؟ قُلْتُ نَعَمْ فِداكَ أبی قالَ صلی الله علیه و آله: فَاقْصِرْ مِنَ الْاَمَلِ وَاجْعَلِ الْمَوْتَ نَصبَ عَینَیكَ وَاسْتَحْی مِنَ اللهِ حَقَّ الحَیاءِ قٌلْتُ: «‌یا رَسُولَ اللهِ كُلَّنا نَستَحیی مِنَ اللهِ قالَ: لَیسَ كَذالِكَ الْحَیاءُ وَلكِنَّ الْحَیاءُ مِنَ اللهِ أنْ لاتَنْسَی الْمَقَابِرَ وَالبَلی وَالْجَوفَ وَما وَعی وَالرَّأسَ وَما حَوی؛ (72) پیامبر اكرم صلی الله علیه و اله فرمودند:‌ای اباذر! آیا دوست داری وارد بهشت شوی؟ [اباذر می-گوید] عرض كردم: بله پدرم به فدایت. فرمود: آرزو را كوتاه و مرگ را در پیش چشمانت قرار ده و از خدا آن طور كه باید شرم نما. عرض كردم: یا رسول الله! ما همگی از خدا شرم می‌كنیم. فرمود: شرم كردن آن گونه نیست ولكن شرم كردن از خدا] آن است كه] درون قبرها و پوسیدن [در آن] را فراموش نكنی و [در نظر داشته باشی كه در] درون قبرها چه خواهد گذشت و به سر و آنچه در آن است [چه پیش خواهد آمد].» ‌

این نظر از دور چون تیر است و سم                            نارت افزون می‌شود نور تو كم

***

دلت هرگز نمی‌گشت این چنین آلوده و تیره                             اگر چشم تو می‌دانست شرط پاسبانی را

فاطمه علیها السلام؛ الگوی پاكدامنی

روزی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله از اصحاب پرسید: «‌بگویید برترین چیز برای یك زن [مسلمان] چیست كه صلاح دنیا و سعادت آخرت او باشد.» كسی پاسخی نداد. پس از پراكنده شدن جمعیت، امیر المؤمنین علیه السلام كه در جمع حضور داشت به خانه بازگشت و سؤال پیامبر صلی الله علیه و آله را برای فاطمه علیها السلام مطرح فرمود: فاطمه علیها السلام عرض كرد: «‌بهترین چیز برای یك زن آن است كه مرد نامحرم او را نبیند و او نیز مرد نامحرم را نبیند.» امام علی علیه السلام به مسجد رفت و پاسخ فاطمه علیها السلام را برای پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله باز گفت. و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «‌فاطِمَةُ بَضعَةٌ مِنِّی؛ (73) فاطمه علیها السلام پاره تن من است.» ‌

اقسام حیا و پاكدامنی

عن رسول الله صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالَ: «‌اَلْحَیاءُ خَمْسَةُ أنواعٍ: حَیاءُ ذَنبٍ وحَیاءُ تَقصیرٍ وَحَیاءُ كِرامَةٍ وَحَیاءُ حُبٍّ وَحَیاءُ هَیبَةٍ وَلِكُلِّ واحِدٍ مِنْ ذلِكَ أهْلٌ؛ (74) شرم پنج نوع است؛ شرم در وقت گناه، شرم در هنگام كوتاهی، شرم در هنگام بخشش و جوانمردی، شرم در هنگام محبت و دوستی و شرم در مقام شكوه و بزرگی و برای هر یك از اینها اهل و دارنده‌ای هست.» ‌

سخن دوازدهم: بردباری و شكیبایی

اهمیت بردباری

1. دستمایة سترگ خاشعین: «‌واسْتَعینُوا بِالصَّبرِ وَالصَّلوةِ وَاِنَّهَا لَكَبیرَةٌ اِلاّ عَلَی الخاشِعِینَ»؛ (75) «‌و از شكیبایی و نماز مدد بگیری به درستی كه این [كار] بزرگ و دشوار است مگر برای خاشعان.» ‌

2. نشانه توانایی فرد مؤمن: عن الصادق علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌قَد عَجَزَ مَن لَم یعُدَّ لِكُلِّ بَلاءٍ صَبراً وَلِكُلِّ نِعْمَةٍ شُكراً وَلِكُلِّ عُسْرٍ یسراً، إصبِرْ نَفسَكَ عِندَ كُلِّ بَلِیةٍ وَ رَزِیةٍ فی وَلَدٍ أوْ فی مالٍ فَإنّ اللهَ یقبِضُ عارِیتَهُ وَ هِبَتَهُ لِیبلُوَ شُكرَكَ وَصَبْرَكَ؛ (76) ناتوان كسی است كه برای هر مصیبتی صبری، برای هر نعمتی شكری و برای هر مشكلی راهی آسان را آماده نكرده باشد. در هر بلائی كه به فرزند یا مال می‌رسد خود را وادار به صبر كن، زیرا خدا عاریت و بخشش خود را می‌گیرد تا شكر و صبر تو را بیازماید.» ‌

امام خمینی قدس سره؛ الگوی بردباری

«... صبر و حلم امام در برخورد با مشكلات و مسائل شهرة آفاق است. به عنوان نمونه می‌توان صبر ایشان در شهادت آقا مصطفی رحمه الله را مثال زد كه ثمرة عمری تهجد و تهذیب ایشان می‌باشد و خود، استوانه‌ای از علم و معرفت به شمار می‌رفته است. ایشان با شنیدن خبر شهادت آقا مصطفی رحمه الله خم به ابرو نمی‌آورد و حتی درس خود را هم تعطیل نمی‌كند... و یا شهادت یارانی چون مطهری رحمه الله و بهشتی رحمه الله و هفتاد و دو تن از یاران با وفایش. به صدا و سیما اطلاع داده می‌شود كه خبر را آن شب پخش نكنند، چون آخر شب، امام رادیو گوش می‌كردند و قرار می‌شود كه حاج احمد آقا و آقای هاشمی رفسنجانی فردای آن روز بیایند و خبر را به نحوی به اطلاع ایشان برسانند. به خانواده ایشان هم سفارش می‌كنند كه رادیو را از اتاق امام بردارند. اما قبل از اینكه رادیو را بردارند امام می‌فرمایند: «‌رادیو را بگذار سر جای خودش، من جریان دیشب را از رادیوهای خارجی شنیده‌ام» و با استواری روحیه در مورد این ضایعه بزرگ به آقای رفسنجانی می‌فرمایند: «‌تقارب آجال شده است» یعنی خداوند اجلها را نزدیك كرده است.» (77)

نشانه‌های بردباران

1. پناه بردن به خدا در مصایب: «‌وَبَشِّرِ الصَّابِرینَ الَّذینَ إذَا أصابَتْهُمْ مُصیبَةٌ قالُوا إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلیهِ راجِعُونَ»؛ (78) «‌و مژده بده به بردباران هنگامی كه مصیبتی بر آنان وارد می‌شود، می‌گویند همه از خدائیم و به سوی او باز می‌گردیم.» ‌

2. سه نشانه بزرگ بردباران: عن النبی صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالَ: «‌عَلامَةُ الصَّابِرِ فی ثَلاثٍ أوَّلُها أن لایكْسِلَ وَالثَّانیةُ أن لایضجُرَ وَالثَّالِثَةُ أنْ لایشكُو مِنْ رَبِّهِ تَعَالی لانَّهُ إذا كَسِلَ ضَیعَ الحَقَّ وَإِذا ضَجَرَ لَم یؤَدِّ الشُّكرَ وَإذا شَكی مِنْ رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَدْ عَصَاهُ؛ (79) نشانة صابر سه چیز است: اول آن كه كسل و تنبل] و بی‌حال و سست] نشود، دوم آنكه بی‌تابی نكند، و سوم آنكه به درگاه خداوند شكوه ننماید. زیرا اگر سست و بی‌حال شود حق را ضایع می‌كند و چون بی‌حوصله شود، شكر به جا نمی‌آورد و آنگاه كه لب به شكوائیه از خدایش گشاید، از امرحق سرپیچی می‌كند.» ‌

روی خود گر ترش سازی از بلا                                 خویش را از صابران كردی جدا

در بلا وقتی كه صابر نیستی                                       نزد اهل صدق شاكر نیستی

بی‌شكایت صبر تو باشد جمیل                                    با کسی كم كن شكایت ‌ای خلیل!

سخن سیزدهم: بنده نوازی و گذشت پروردگار

شمول بنده نوازی

1. «‌وَرَحمَتی وَسِعَتْ كُلَّ شّیءٍ» (80) ؛ «‌رحمت من همه چیز را در برگرفته است.» ‌

2. «كَتَبَ رَبُّكُم عَلَی نَفسِهِ الرَّحمَةَ»؛ (81) «‌پروردگارتان [مهرورزی و] رحمت را برخود واجب نموده است.» ‌

3. قالَ اَعرابی: یا رَسُولَ اللهِ! مَن یحاسِبُ الخَلقَ یومَ القِیامَةِ؟ قالَ: اَللهُ عَزَّوَجَلَّ قالَ: نَجَوْنا وَرَبِّ الكَعْبَةِ. قالَ وَكَیفَ ذاكَ یا اعرابِی؟ قالَ: لأنَّ الكَریمَ إذا قَدَرَ عَفا؛ مردی اعرابی گفت:‌ای رسول خدا! در روز رستاخیز چه كسی حساب خلق را محاسبه می‌كند؟ فرمود: خدای بلند مرتبه. اعرابی گفت: به پروردگار كعبه سوگند كه نجات یافتیم. پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود:‌ای اعرابی! چگونه چنین است؟ عرض كرد: كریم هر گاه قدرت [بر انتقام] یابد گذشت می‌نماید.» (82)

ای خداوند كریم و دلنواز                                                  ای رحیم و خالق بنده نواز

نیستم ناخوانده‌ای صاحب عطا                                             آشنایم خود مرا گفتی بیا

گفته بودی شب تو با من رازكن                                           بی‌نیازا، آمدم در باز كن

بنده نوازترین مولا

در قوم بنی اسرائیل خشكسالی آمد و حضرت موسی علیه السلام مردم را برای دعا و طلب باران به كوه طور فرا خواند. جمع زیادی از مردم، عرفا و حق شناسان درگاه الهی همراه شدند و مشغول دعا گردیدند. اما پس از مدتی طولانی دعا و انابه، قطره آبی از آسمان نبارید. موسی علیه السلام از خداوند سؤال كرد: دلیل عدم استجابت دعای آنان چیست؟ خطاب آمد: در جمع شما، جوان گنهكاری هست كه حضور او مانع بالا رفتن دعای شما می‌شود. موسی علیه السلام رو به مردم كرد و فرمود: آن جوان گنهكار كه خود هم می‌داند، جمع ما را ترك گوید تا دعاهایمان مستجاب شود. اما كسی بلند نشد. در همین حین، باران شروع به باریدن كرد. موسی علیه السلام عرضه داشت: پروردگارا! آن جوان كه هنوز از بین ما بیرون نرفته است؟ خطاب رسید:‌ای موسی! وقتی تو سخنت را با این جماعت گفتی، آن جوان شرمنده شد و ترسید كه در میان جمع سرافكنده شود. ما نمی‌توانیم شرمندگی بنده خود را ببینیم، بنابراین گناهانش را تبدیل به حسنات كردیم و باران را بر شما نازل نمودیم. (83).»

ای كریمی كه از خزانة غیب                                               گبر و ترسا وظیفه خور داری

دوستان را کجا کنی محروم                                                 تو که با دشمنان نظر داری

سنت الهی بنده نوازی

1. چشم پوشی از گناهان: عن ابی جعفر علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌ما مِنْ عَبْدٍ یخْطی خُطُواتٍ فی طاعَةِ اللهِ إِلاّ رَفَعَ اللهُ لَهُ بِكُلِّ خُطْوَةٍ دَرَجَةً وَحَطَّ عَنْهُ بِها سَیئَةً؛ (84) بنده‌ای نیست كه در راه فرمان‌برداری از خدا گامهایی بردارد مگر اینكه خداوند در مقابل هر گامی كه برمی‌دارد او را درجه‌ای بالا برد و با آن گناهی از او ببخشد.» ‌

2. بنده نوازی برای عبرت پذیری: عن ابی عبد الله علیه السلام أنَّهُ قالَ: إنَّ اللهَ وَسَّعَ أرْزاقَ الحُمْقی لِیعْتَبِرَ العُقَلاءُ أنَّ الدُّنیا لَیسَ ینالُ مَا فیها بِعَمَلٍ وَلا حِیلَةٍ؛ (85) خداوند روزی مردمان نادان را گسترش می‌بخشد تا خردمندان پند گیرند «‌كه روزی در دست خداست] و بدانند كه در دنیا چیزی با تلاش و چاره‌اندیشی [بدون خواست پروردگار] به دست نمی‌آید.» ‌

3. گذشت هنگام انتقام: عن الصادق علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌العَفْوُ عِندَ القُدرَةِ مِن سُنَنِ المَرسَلینَ وَاَسْرارِ المُتَّقینَ وَتَفسیرُ العَفوِ أنْ لاتَلزَمَ صاحِبَكَ فیما أجْرَمَ ظاهِراً وَتَنْسی مِنَ الاصلِ ما اُصِبْتَ مِنْهُ باطِناً وتَزید عَلَی الاحسانِ إحساناً وَلَن تَجِدَ إلی ذلكَ سبیلاً إلاّ مَن قَد عَفا الله ُ وغَفَرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنبِهِ وَزینَهُ بِكِرامَتِهِ وألبَسَهُ مِن نُورِ بَهائِهِ لانَّ العَفوَ وَالغُفرانَ صِفّةٌ مِن صِفاتِ اللهِ تَعَالَی فی أسرارِ أصفیائِهِ؛ (86) گذشت هنگام قدرت از شیوه‌های پیامبران و از رازهای پرهیزگاران است و معنای واقعی گذشت آن است كه در ظاهر، كاری را كه طرف مقابلت مرتكب شده است به رویش نیاوری [و واكنشی از خود نشان ندهی] و در باطن هر كار خلافی را كه از او به تو رسیده فراموش كنی و بر احسان خویش [نسبت به وی] بیافزایی و كسی بر این كار موفق نمی‌شود مگر آن كس كه خدا او را مورد عفو خویش قرار می‌دهد و گناهان گذشته‌اش را بر او می‌بخشاید و او را به بزرگی و كرامت خویش مزین می‌سازد و از نور خویش بر تنش می‌پوشد؛ زیرا گذشت و بخشش صفتی است از صفات خدای بزرگ كه در درون برگزیدگان خود قرار داده است.» ‌

ای پرده پوش معصیت عاصیان تمام                                       بر درگه تو دیدة امید خاص و عام

کار تو عفو و بخشش و انعام روز و شب                                شغل تو فضل و رحمت و اكرام صبح و شام

جز معصیت نكرده و خواهم ز تو بهشت                                          ای خاك بر سر من و این آرزوی خام

سخن چهاردهم: فروتنی

ضرورت فروتنی

1. فروتنی با مؤمنین: «‌وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِلمؤمِنینَ» (87) ؛ «‌بال خویش را بر مؤمنان بگستر» (تواضع كن).

2. فروتنی با زیر دستان: «‌وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ المُؤمِنینَ»؛ «‌بال خود را بگستر در مقابل مؤمنانی كه از تو اطاعت می‌كنند.» ‌

3. فروتنی با عموم افراد جامعه: «‌وَلا تَمْشِ فِی الْأرْضِ مَرَحاً إنَّ اللهَ لایحِبُّ كُلَّ مُختالٍ فَخُورٍ»؛ (88) «‌و در زمین با تكبر راه مرو كه خداوند انسان خود پسند فخر‌فروش را دوست ندارد.» ‌

افتادگی آموز اگر طالب فیضی                                   هرگز نخورد آب زمینی كه بلند است

ضرورت پرهیز از تكبر

1. عبادت بودن مبارزه با متكبر: عن رسول الله صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالَ: «‌تَواضَعُوا مَعَ المُتَواضِعینَ فَإنَّ التَّواضُعَ مَعَ المُتَواضِعینَ صَدَقَةٌ وَتَكَبَّرُوا مَعَ المُتَكَبِّرینَ فَإنَّ التَّكَبُّرَ مع المُتَكَبِّرینَ عِبادَةٌ؛ (89) با مردم متواضع، فروتنی كنید كه تواضع در مقابل متواضعین صدقه است و تكبر كنید با متكبرین كه تكبر كردن با متكبرین عبادت است.» ‌

2. توهم در خود بزرگ بینی: عن علی بن ابی طالب علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌عَجِبْتُ لِلْمُتَكَبِّرِ الَّذی كانَ بِالاَمْسِ نُطْفَةً فَیكُونُ غَداً جیفَةً؛ (90) در شگفتم از انسان متكبری كه دیروز نطفه‌ای بود و فردا جنازة بدبوئی است.» ‌

3. تكبر، مایة كینه توزی: عن الباقر علیه السلام انّهُ قالَ: «‌إیاكَ وَالكِبْرَ فَإنَّهُ داعِیةُ المَقْتِ وَمِنْ بابِهِ تَدْخُلُ النِّقَمُ عَلَی صاحِبِهِ وَمَا أقَلَّ مَقامَهُ عِنْدَهُ وأسْرَعَ زَوَالَهُ عَنْهُ؛ (91) از تكبر بپرهیز، به درستی كه خود بزرگ بینی فرا خوانندة كینه است و از درِ آن، سختیها به سوی فرد راه می‌یابد و چقدر مدتش كم و زوالش سریع خواهد بود.» ‌

4. تكبر، مایة خشم خدا: عن ابی عبد الله علیه السلام أنَّهُ قالَ: قالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: مَن مَشی عَلَی الْارْضِ إخْتیالاً لَعَنَتْهُ الاَرْضُ مِنْ تَحْتِهَا وَفَوْقِهَا؛ (92) هر كس با تكبر روی زمین راه برود، زمین از زیر و بالایش او را لعن می‌كند.» ‌

تكبر برای چه؟

آورده‌اند فرد ثروتمندی سوار بر اسب گران قیمتی شده و با تكبر از محله‌ای عبور می‌كرد. او از مقابل فرد ساده و ژنده‌پوشی گذشت و با فخر‌فروشی به او نگریست. مرد ژنده‌پوش دهانه اسب او را گرفت و گفت: «‌اگر تكبر تو به خاطرحسب و نسب و پدرانت است پس برتری از آنِ آنها می‌باشد، نه برای تو. اگر تكبرت به خاطر لباسی است كه پوشیده‌ای، پس شرافت‌ات برای لباست است، نه خودت. و اگر تكبر تو به دلیل مركب گران قیمتی است كه سوار شده‌ای پس این فضیلت برای مركبت می‌باشد. حال بگو خود چه داری كه با آن فخر فروشی كنی؟!» (93)

ز خاك آفریدت خداوند پاك                                              پس ‌ای بنده افتادگی كن چو خاك

تواضع سر رفعت افرازدت                                                 تكبر به خاك اندر اندازدت

به عزت هر آن كو فروتر نشست                                           به خواری نیفتد ز بالا و پست

سخن پانزدهم:دوستی خاندان وحی

اهمیت دوستی اهل بیت علیهم السلام

1. دلیل دوستی: عن النبی صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالَ: «‌حُبِّی و حُبُّ أهلِ بَیتی خَالِطٌ دِماءَ أُمَّتی مِنها یؤْثِرُونَنِی عَلی الآباءِ وَ عَلَی الأُمَّهاتِ وَ عَلَی أنفُسِهِمْ؛ (94) دوستی با من و خاندانم با خون امتم آمیخته شده، از این رو است که آنها مرا بر پدران و مادران و بر خودشان ترجیح می‌دهند.» ‌

2. عنوان نامه عمل مؤمن: عن النبی صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالَ: «‌عُنوانُ صَحِیفَةِ المُؤْمِنِ حُبُّ عَلَی بنِ ابی طالبٍ؛ (95) سر لوحة نامة اعمال هر مؤمنی، دوستی و محبت علی ابن ابی طالب علیه السلام است.» ‌

پاداش دوستی اهل بیت علیهم السلام

1. ایمنی روز قیامت: عن رسول الله صلی الله علیه و آله أنَّهُ قال: «‌مَنْ أحَبَّنا أهْلَ البَیتِ حَشَرَهُ اللهَ آمِناً یوْمَ الْقِیمَةِ؛ (96) هر کس ما اهل بیت را دوست داشته باشد، خداوند در روز قیامت ایمن محشورش می‌کند.» ‌

2. ایمنی در عقبه‌های هفتگانه مرگ: عن رسول الله صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالً: «‌حُبِّی و حُبُّ أهلِ بَیتی نافِعٌ فِی سَبْعِ مَوَاطِنَ أهوَالُهُنَّ عَظِیمةٌ؛ عِندَ الوَفاةِ وَ فِی الْقَبْرِ و عِنْدَ النُّشُورِ و عِنْدَ الْکِتابِ وَ عِنْدَ الْحِسابِ وَ عِنْدَ الْمِیزانِ وَ عِنْدَ الصِّراطِ؛ (97) دوستی با من و اهل بیتم در هفت جایگاه که ترس از آن عظیم است سودمند خواهد بود؛ هنگام مردن، در قبر، هنگام برانگیخته شدن، هنگام تحویل گرفتن نامه اعمال، هنگام حساب‌رسی اعمال، هنگام سنجش اعمال و هنگام گذشتن از پل صراط.» ‌

شیعه، یا دوست اهل بیت علیهم السلام

شخصی به امام حسن علیه السلام عرضه داشت: «‌من از شیعیان شما هستم.» حضرت فرمود:‌ای بندة خدا! اگر مطیع اوامر و نواهی ما هستی که راست گفته‌ای وگر نه به صرف ادعایت به گناهان خود افزوده‌ای، زیرا به چنین مقامی نرسیده‌ای پس ادعای آن را هم نباید بکنی. بنابراین مگو من شیعه شما هستم. بلکه بگو من از دوستان و محبین شما هستم و با دشمنان شما دشمن می‌باشم. در این صورت تو خوبی و به سوی خوبیها حرکت می‌کنی. (98) »

شفایابی در نتیجه دوستی اهل بیت علیهم السلام

مرحوم آیت الله بروجردی رحمه الله فرموده‌اند: «‌در دورانی که در بروجرد بودم یک مدت چشمانم کم نور شده بود و به شدت درد می‌کرد. تا این که روز عاشورا هنگامی که دسته‌های عزاداری در شهر به راه افتاده بودند، مقداری گِل از سر یکی از بچه‌های عزادار دسته ـ که به علامت عزاداری گل به سر مالیده بود ـ برداشتم و به چشم خود کشیدم و در نتیجه چشمانم دید و نور خود را بازیافت و دردش تمام شد.» (99)

سخن شانزدهم:خواسته‌های دنیایی و دنیا پرستی

زندگانی دنیا

1. ماهیت واقعی زندگی دنیا: «‌إعْلَمُوا أنَّمَا الْحَیوةُ الدُّنیا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزینَةٌ وَتَفاخُرٌ بَینَكُم وَتَكاثُرٌ فِی الْاَمْوالِ وَالْأَوْلادِ... وَمَا الْحَیوةُ الدُّنْیا إلاّ مَتعُ الْغُرُورِِ»؛ (100) «‌بدانید كه همانا زندگانی دنیا بازی و سرگرمی و زینت و فخر فروشی بین خودتان و افزون طلبی در اموال و فرزندان است... و زندگانی دنیا جز كالای فریبنده نیست.» ‌

2. متاع فریب: «‌زُینَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَالبَنینَ وَالقَناطیرِ المُقَنطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالفِضَّةِ وَالخَیلِ المُسَوَّمَةِ وَالاَنْعامِ وَالحَرْثِ ذلِكَ مَتعُ الحَیوةِ الدُّنیا»؛ (101) «‌برای مردم، دوستی مشتهیات نفس از زنان و فرزندان و زینتهای طلا و نقره و اسبان نشان خورده و رمه و زراعت زینت داده شده است. آن متاع زندگانی دنیا است.» ‌

3. مار خوش خط و خال: عن امیر المؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌مَثَلُ الدُّنیا كَمَثَلِ الحَیةِ لَینٌ مِسُّها وَالسَّمُّ النَّاقِعُ فی جَوفِها یهوی إِلَیهَا الْغَرُّ الْجاهِلُ وَیحْذَرُها ذُو اللُّبِّ الْعاقِلِ؛ (102) مثل این دنیا به مثل ماری می‌ماند كه پوستی نرم دارد ولی در درونش زهری كشنده است. انسان نادان به آن رو می‌آورد و خردمند هوشمند از آن دوری می‌كند.» ‌

4. سرای گذر: عن امیر المؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌الدُّنْیا دارُ مَمَرٍّ وَالآخِرَةُ دارُ مَقَرٍّ وَالنَّاسُ فیها رَجُلانِ رَجُلٌ باعَ نَفسَهُ فَاَوْبَقَها وَرَجُلٌ ابْتاعُ نَفسَهُ فَأعْتَقَها؛ (103) دنیا سرای گذر است و آخرت سرایی است كه در آن می-مانند و مردم در دنیا دو گروهند: گروهی خود را فروخته و به بند آن می‌كشند و گروهی دیگر خود را خریده و آزاد می‌سازند.» ‌

امام خمینی قدس سره، اسطوره دوری از دنیا

یکی از نزدیکان امام نقل می‌کند: «‌یك بار كه امام قدس سره برای زیارت به كربلا تشریف برده بودند، ما برای كاری درون خانه ایشان رفتیم. من كنجكاو شدم كه ببینم چه چیزی در یخچال منزل امام است. دیدم در یخجال فقط یك قطعه پنیر و یك برش هندوانه است....

اوایل كه ایشان به نجف آمده بودند علی‌رغم گرمای طاقت فرسای نجف، به ما اجازه نمی‌دادند كه برای منزل ایشان وسیله خنك كننده تهیه كنیم و باید برای خرید هر چیز معمولی و ما یحتاج زندگی بسیار به ایشان اصرار می‌ورزیدیم.» (104)

جهان‌ای برادر نماند به كس                                       دل اندر جهانْ آفرین بند و بس

مكن تكیه بر ملك دنیا و پشت                                   كه بسیار چون تو پرورد و كشت

چو آهنگ رفتن كند جان پاك                                    چه بر تخت مردن چه بر روی خاك

برخی نتایج دوستی دنیا

1. تعلقات منفی: عن ابی عبد الله علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌مَنْ تَعَلَّقَ قَلْبُهُ بِالدُّنْیا تَعَلَّقَ قَلْبُهُ بِثَلاثِ خِصالٍ هَمٌّ لا ینْفی وَأمَلٌ لایدْرَكُ وَ رَجاءٌ لا ینَالُ؛ (105) هر كس دلبستگی به دنیا پیدا كند، قلبش به سه ویژگی تعلق می‌یابد؛ اندوهی كه پایان نمی‌پذیرد، آرزویی كه به دست نمی‌آید و امیدی كه به آن نخواهد رسید.» ‌

2. دور شدن از هراس آخرت: عن رسول الله صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالَ: «‌مَن أحَبَّ الدُّنیا ذَهَبَ خَوْفُ الاخِرَةِ مِنْ قَلْبِهِ؛ (106) هر كس دنیا را دوست بدارد، ترس آخرت از دلش فرو می‌ریزد.» ‌

الحذر ‌ای غافلان زین وحشت آباد الحذر!                                           الفرار ‌ای عاقلان زین دیو مردم الفرار!

عرصه‌ای نا دلگشا و بقعه‌ای نا دل پسند                                                          خانه‌ای نا سودمند و تربتی ناسازگار

مرگ در وی حاكم و آفات در وی پادشاه                                           ظلم در وی قهرمان و فتنه در وی پیشكار

سخن هفدهم: شب زنده‌داری و نماز شب

فضیلت شب زنده‌داری

1. دستیابی به مقام محمود: «‌وَمِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ عَسَی أنْ یبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً»؛ (107) «‌و پاسی از شب را به تهجّد بپردازد تا برای تو به منزلة نافله‌ای باشد، باشد كه پروردگارت تو را به مقام محمود برساند.» ‌

2. رسیدن به رحمت الهی: «‌أمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیلِ ساجِداً وقائِماً وَیحْذَرُ الاخِرَةَ وَیرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ»؛ (108) «‌ [آیا چنین كسی که کفر می‌ورزد بهتر است] یا كسی كه در طول شب در سجده و قیام، خدا را پرستش می‌كند و از آخرت می‌ترسد و رحمت پروردگارش را امید دارد؟»

شب تاریك دوستان خدای                                                           می‌بتابد چو روز رخشنده

وین سعادت به زور بازو نیست                                                      تا نبخشد خدای بخشنده

آثار نماز شب

1. عن ابی عبد الله علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌صَلوةُ اللَّیلِ تُحْسِنُ الخَلْقَ وَتُطیبُ الرِّیحَ وَتَدُرُّ الرِّزْقَ وَتَجْلِبُهُ وَتَذْهَبُ بِالْهَمِّ وَتَجْلُو البَصَرَ؛ (109) نماز شب صورت را نیكو و بدن را معطّر و روزی را ریزان و جلب می‌سازد و اندوه را بر طرف ساخته و چشم را روشنی می‌بخشد.» ‌

2. عن الصادق علیه السلام عن آبائه عن امیر المؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: قالَ رَسُولُ اللهِ صَلی الله علیه وآله: «‌صَلوةُ اللَّیلِ مَرْضاةٌ لِلرَّبِّ وَحُبُّ المَلائِكَةِ وَسُنَّةُ الاَنْبِیاءِ وَنُورُ الْمَعْرِفَةِ وَأصْلُ الایمانِ وَراحَةُ الْاَبْدانِ وَكَراهِیةُ الشَّیطانِ وَسِلاحٌ عَلَی الْاَعْداءِ وَإجابَةٌ لِلدُّعاءِ وَقَبولٌ لِلاَعْمالِ وَبَرَكَةٌ فی الرِّزْقِ وَشَفیعٌ بَینَ صاحِبِها وَبَینَ مَلَكِ الْمَوْتِ وَسِراجٌ فی قَبْرِهِ وَفِراشٌ مِنْ تَحْتِ جَنْبَیهِ وَجَوابُ مُنْكِرٍ وَنَكیرٍ وَمونِسٌ وَزائِرٌ فی قَبْرِهِ؛ (110) نماز شب سبب خشنودی پروردگار و دوستی فرشتگان و سیرة پیامبران و نور معرفت و پایه ایمان و آسایش بدنها و نادوست داشتنی شیطان و سلاحی به روی دشمنان و مایه برآورده شدن دعا و پذیرش اعمال بندگان و بركت روزی [آنان] و شفاعت كننده بین نمازگزار و فرشته مرگ و چراغی در قبر او و بستری در زیر پهلوهایش و پاسخ منكر و نكیر و همدم و زیارت كنندة وی در قبرش می‌باشد.» ‌

جـان خویش از گریه‌های نیمه شب سیراب دار                                   چون خدا خواهد كه مان یاری كند

ای خدا! زاری ز تو مرهم ز تو                                                                      رحمتم موقوف آن خوش گریه‌هاست

چون گِرِست از بحر رحمت موج خاست                                            هر كه او آگاه تر، رخ زردتر

كز درون او شعاع آفتاب آید برون                                                     میل مان را جانب زاری كند

هم دعا از تو اجابت هم ز تو                                                            هر كه او بیدارتر، پر دردتر

پیش حق یك ناله از روی نیاز                                                                      به كه عمری بی نیاز اندر نماز

نشانه شیعه

امام سجاد علیه السلام در خانه نشسته بودند كه كنیز حضرت عرض كرد: مولای من! عده‌ای در خانه آمده-اند و می‌گویند كه از شیعیان شما هستند و اجازه ورود می‌خواهند. امام با شنیدن این سخن بسیار خوشحال شد و سراسیمه به سوی در حركت كرد؛ به گونه‌ای كه نزدیك بود با صورت بر زمین افتد. پس از سلام و احوال پرسی در چهره‌های آنان خوب نگریست و بدون آنكه چیزی بگوید داخل خانه برگشت و فرمود: اینان شیعیان ما نیستند. شیعه ما از آثار عبادت و بندگی در سیمایش شناخته می‌شود. در پیشانی‌اش اثر سجده پیداست و از كثرت نمازهای نیمه شب، چهره‌اش زرد است و هنگامی كه همگان در خواب به سر می‌برند او غرق در راز و نیاز با معبود خود است، اما اینان چنین نیستند.» (111)

سخن هجدهم: شب قدر

عظمت شب قدر

1. برتری بر هزار ماه: «‌لَیلَةُ القَدْرِ خَیرٌ مِنْ ألْفِ شَهْرٍ» (112) «‌شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است.» ‌

عن رسول الله صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالَ: «‌قَدْ جائَکُمْ شَهْرُ رَمَضانَ مُبارَکٌ شَهْرٌ فَرَضَ اللهُ عَلَیکُمْ صِیامَهُ تُفْتَحُ فِیه أبْوابُ الْجَنانِ وَ تُغَلُّ فِیه الشَّیاطِینُ فِیه لَیلَةُ القَدْرِ الًّتِی خَیرٌ مِنْ ألْفِ شَهْرٍ مَنْ حَرُمَهَا فَقَدْ حُرِمَ؛ (113) ماه مبارک رمضان فرا رسیده است. ماهی که خدا روزه‌اش را بر شما واجب گردانید. درهای بهشت در این ماه باز می‌شود و شیاطین در غل و زنجیر می‌شوند. در این ماه شب قدر است که [فضیلت آن] از هزار ماه بیشتر است. هر کس که از برکات آن شب دور بماند محروم خواهد شد.» ‌

2. شب تعیین مقدرات کارها: «‌إنَّا أنْزَلْناهُ فِی لَیلَةٍ مُبارَکَةٍ إنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ * فِیها یفْرَقُ کُلُّ أمْرٍ حَکیمٍ» (114) ؛ «‌ما قرآن را در شبی فرخنده نازل کردیم؛ زیرا هشدار دهنده بودیم، در آن شب هر کاری محکم و استوار می‌شود.» ‌

در پیش تو جز شرم وتمنا یا رب                                           در دست نمانده هیچ ما را یا رب

امشب که شب قدر بود امضا کن                                         حکم فرج مهدی زهرا یا رب

درخواست از خدا در شب قدر

1. «قیلَ لِلنَّبِی صلی الله علیه و آله: إنْ أدْرَکْتُ لَیلَةَ القَدْرِ فَمَا أسْألُ رَبِّی؟ قَالَ صلی الله علیه و آله: اًلعَافِیةَ (115) ؛ از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سؤال شد که اگر شب قدر را درک کردم از خدایم چه بخواهم؟ فرمود: سلامتی بخواه.» ‌

2. قال موسی علیه السلام: «‌اِلَهی أُرِیدُ قُربَکَ قالَ: قُرْبِی لِمَنِ اسْتَیقَظَ لَیلَةَ القَدرِ، قالَ: اِلَهی أُریدُ رَحمَتَکَ، قالَ: رَحْمَتی لِمَنْ رَحِمَ المَسَاکِینَ لَیلَةَ الْقَدْرِ، قالَ: اِلَهی أُریدُ الْجَوازَ عَلَی الصِّراطِ، قالَ: ذلِکَ لِمَنْ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ فِی لَیلَةِ الْقَدْرِ، قالَ: اِلَهی أُریدُ مِنْ أشْجارِ الْجَنَّةِ وَ ثَمَرِها، قالَ: ذلِکَ لِمَنْ سَبَّحَ تَسْبیحاً فِی لَیلَةِ القَدر، قالَ: اِلَهی أُریدُ النَّجاةَ مِنَ النَّارِ، قالَ: ذَلِکَ لِمَنِ اسْتَغْفَرَ فِی لَیلَةِ القَدْرِ، قال: اِلَهی أُریدُ رِضاکَ، قالَ: رِضای لِمَن صَلَّی رَکعَتینِ فِی لَیلَةِ القَدر (116) ؛ موسی علیه السلام [به خدا] عرض کرد: خدایا می‌خواهم به تو نزدیک شوم. فرمود: قرب من برای کسی است که شب قدر بیدار باشد. گفت: خدایا! رحمتت را می‌خواهم. فرمود: رحمتم از آن کسی است که در شب قدر به مسکینان رحمت کند. گفت: خدایا! جواز گذشتن از پل صراط را می‌خواهم. فرمود: آن از آنِ کسی است که در شب قدر صدقه‌ای بدهد. گفت: خدایا! از درختان و میوه‌های بهشتی می‌خواهم. فرمود: آنها برای کسی است که در شب قدر مرا به پاکی یاد کند. گفت: خدایا! رهائی از آتش جهنم را می‌خواهم. فرمود: آن برای کسی است که [از گناهانش] در شب قدر استغفار کند. گفت: خدایا! خشنودی تو را می‌خواهم. فرمود: خشنودی من از آنِ کسی است که در شب قدر دو رکعت نماز بخواند.

احیاء یک سال

در احوال مرحوم «‌حاج محمد ابراهیم کلباسی» رحمه الله که از معاصران میرزای قمی رحمه الله و نیز از شاگردان سید بحرالعلوم رحمه الله بوده است، نوشته‌اند: «‌او شب قدر را با عبادت ادراک می‌کرد. بدین گونه که در تمام ایام سال، شبها را احیاء می‌گرفت تا یقین کند شب قدر را درک کرده است.» (117)

ای خداوند کریم دل نواز                                                   ای رحیم و‌ای حلیم و چاره ساز

گفته بودی شب تو با من راز کن                                          بی نیازا آمدم در باز کن

عاشق بیچاره را آواز کن                                                   این دل بیچاره را هم ناز کن

نیستم ناخوانده‌ای صاحب عطا                                             آشنایم خود مرا گفتی بیا

بس که چشمم پشت این در دوختم                                       راه ده آتش گرفتم سوختم

سخن نوزدهم: دستگیری از نیازمندان و ایتام

اهمیت یتیم نوازی

1. از بهترین نیکیها: عن امیر المؤمنین علیه السلام اَنَّهُ قالَ: «‌مِنْ اَفْضَلِ الْبَرِّ بِرُّ الاَیتامِ؛ از برترین نیکیها، نیکی به یتیمان است.» ‌

2. سرانجام ظلم به یتیمان: عن امیرالمؤمنین علیه السلام اَنَّهُ قالَ: «‌ظُلمُ الیتامی وَ الاَیامی ینَزِّلُ النُّقَمَ وَ یسلُبُ النُّعَمَ اَهلَهَا؛ ظلم به یتیمان و مردان و زنان بی همسر، عذابها را نازل می‌کند و نعمتها را از دارندگان آن باز می-ستاند.» ‌

اهمیت دستگیری از نیازمندان

1. ارمغان بهشت الهی: عن العبد الصالح علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌أطْعِمُوا الطَّعامَ وَأفشُوا السَّلامَ وَصَلُّوا وَالنَّاسُ نِیامٌ تَدخُلوا الجَنَّةَ بِسَلامٍ (118) ؛ امام كاظم علیه السلام فرمودند: اطعام دهید و سلام را منتشر سازید، و آن گاه كه مردم به خواب رفته‌اند نماز بخوانید تا با سلام] و سلامت] به بهشت در آیید.» ‌

2. حقیقت ایمان: عن رسول الله صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالَ: «‌یا عَلِی! ثَلاثٌ مِنْ حَقائِقِ الایمانِ؛ الاِنْفاقٌ مِنَ الاقْتارِ وَإنْصافُكَ النّاسَ وَبَذْلُ العِلْمِ لِلْمُتَعَلِّمِ (119) ؛‌ای علی! سه چیز از حقایق ایمان است؛ انفاق در حد توان، رعایت انصاف با مردم و بخشش علم به آموزندة علم.» ‌

3. ویژگی مؤمن: عن علی بن الحسین علیهما السلام أنَّهُ قالَ: «‌مِنْ أخْلاقِ المُؤمِنِ الاِنْفاقُ عَلَی قَدْرِ الاِقْتارِ (120) ؛ از اخلاق مؤمن، انفاق به اندازة توان مالی است.» ‌

یك درم كان دهی به درویشی                                              به زگنجهای مدّخر است

هر چه داری نصیب تو آن است                                           وان دگر قسمت كسی دگر است

توشة آخرت

«زُهری» می‌گوید: «‌شب هنگام، مردی را دیدم كه در تاریكی، كوله بار سنگینی را به دوش گرفته بود و نفس زنان آن را حمل می‌كرد. دیدم امام سجاد علیه السلام است. سلام كردم وگفتم این موقع شب كجا می-روید؟ و این بار چیست؟ حضرت فرمود: مقداری آذوقه است و می‌خواهم به سفر بروم و آنجایی می‌برم كه محفوظ بماند تا موقع سفر با خودم ببرم. زهری گفت: این فرد غلام من است، اجازه دهید او بار را حمل كند. امام نپذیرفت. زهری جلو آمد و عرض كرد: بگذارید من حمل كنم. امام فرمود: تو را سوگند می‌دهم كه مانع من نشوی، تو نیز هر جا كه می‌خواهی برو.

پس از چند روز زهری خدمت امام رسید و پرسید: آن شب در كوچه‌های مدینه می‌رفتید و فرمودید كه عازم سفر هستید، اما هنوز شما را در شهر می‌بینم؟ امام فرمود: سفری كه گفتم سفر آخرت بود و توشه‌ای كه گفتم توشه آخرت. آن را به نیازمندان دادم تا محفوظ بماند كه موقع مرگ دستم خالی نباشد. (121)

سخن بیستم: توبه

اهمیت و آثار توبه

1. محبوب‌ترین: عن ابی الحسن موسی بن جعفر علیهما السلام قال: «‌أحَبُّ العِبادِ إلَی اللهِ الْمُنیبُونَ التَّوَّابُونَ (122) ؛ محبوب‌ترین بندگان نزد خدا، انابه كنندگان و توبه كنندگان هستند.» ‌

2. آمرزش گناهان: عن ابی جعفر علیه السلام قال: «‌كُلَّما عَادَ المُؤمِنُ بِالاستِغْفارِ وَالتَّوبَةِ عَادَ اللهُ عَلَیهِ بِالمَغْفِرَةِ وَإنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحیمٌ یقبَلُ التَّوبَةَ وَیعفُو عَنِ السَّیئاتِ فَإیاكَ أنْ تَقنُطَ المؤمِنینَ مِنْ رَحْمَةِ اللهِ (123) ؛ هر گاه مؤمن [از كار بد خویش] بازگردد و در مقام استغفار و توبه برآید، خدا بر او باز می‌گردد و او را می‌آمرزد؛ چرا كه خداوند بخشنده و مهربان است، توبه را قبول می‌كند و گناهان را می‌آمرزد، پس مبادا كه مؤمنین را از رحمت خداوند ناامید سازی.» ‌

3. سرد كننده آتش: عن رسول الله صلی الله علیه و آله أنّه قالَ: «‌إنَّ الذُّنُوبَ لَتَشُوبُ أهلَها لِتَحرِقَتِهِم لایطفَئُها شَیءٌ إلاّ الاستِغفَار؛ (124) همانا گناهان، گناهكاران را برای سوزاندنشان آلوده می‌سازند و چیزی جز استغفار آن را خاموش نمی‌كند.» ‌

بازآ، بازآ، هر آن چه هستی بازآی                                گر كافر و گبر و بت پرستی باز آی

این درگه ما درگه نومیدی نیست                                صد بار اگر توبه شكستی بازآی

شرایط توبه

عن امیر المؤمنین علیه السلام، قال لِمَن قالَ بِحَضْرَتِهِ أستَغْفِرُ اللهَ: «‌ثَكَلَتْكَ أُمُّكَ أتَدری ما الاسْتِغفارُ؟ هُوَ دَرَجَةُ العِلِّیینَ وَهُوَ اسْمٌ واقِعٌ عَلَی سِتَّةِ مَعانٍ أوَّلُهَا النَّدَمُ عَلَی ما مَضی وَالثّانِی العَزْمُ عَلَی تَركِ العَوْدِ عَلَیهِ أبَداً وَالثَّالِثُ أن تُؤَدِّی إلی المَخْلُوقینَ حُقُوقَهُم حَتّی تَلقَی اللهَ لَیسَ عَلَیكَ تَبِعَةٌ وَالرَّابِعُ أن تَعمِدَ إلی كَلِّ فَریضَةٍ عَلَیكَ ضَیعْتَهَا فَتُؤَدِّی حَقَّها وَالخَامِسُ أنْ تَعْمِدَ إلَی اللَّحْمِ الَّذی نَبَتَ عَلَی السُّحتِ فَتُذیبَهُ بِالاحْزانِ حَتّی یلصِقَ الجِلدُ بِالعَظْمِ وَینشَأَ مِنها لَحمٌ جَدیدٌ وَالسَّادِسُ أن تُذیقَ الجِسْمَ أَلَمَ الطَّاعَةِ كَمَا أذِقْتَهُ حَلاوَةَ المَعْصِیةِ فَعِنْدَ ذلكَ تَقُولُ أسْتَغفِرُ اللهِ؛ (125) حضرت علی علیه السلام در پاسخ به فردی كه در حضورش گفت: «‌استغفر الله»، فرمود: مادرت به عزایت بنشیند. آیا می‌دانی كه استغفار چیست؟ استغفار درجه كسانی است كه در بالاترین جای بهشت مكان خواهند كرد و استغفار اسمی است كه به شش معنی به كار برده می‌شود [و كامل می‌شود] ؛ اول پشیمانی از گذشته، دوم تصمیم گرفتن بر عدم بازگشت به معصیت برای همیشه، سوم اینكه حقوقی كه از آفریدگان خدا برگردنت هست بپردازی تا آنكه وقتی خدا را ملاقات می‌كنی گناهی برایت نمانده باشد، چهارم آنكه به فرائضی كه آن را تباه ساخته‌ای بپردازی و حقش را به جای آوری، پنجم آنكه گوشتی كه از غذای حرام روئیده است را با اندوه فراوان ذوب كنی تا پوست به استخوان بچسبد و] پس از آن] گوشت جدیدی بر آن بروید، ششم آنكه به بدن [خود] سختی فرمان برداری را بچشانی همان گونه كه شیرینی گناه را به آن چشانده‌ای. هر گاه كه چنین كردی آن وقت بگو استغفر الله.» ‌

چو پنجاه سالت برون شد ز دست                               غنیمت شمر پنج روزی كه هست

مخُسب‌ای گنه كردة خفته، خیز!                                  به قدر گنه آب چشمی بریز

توبه پذیری خداوند

یكی از عرفا شبی از كنار خانه‌ای می‌گذشت و صدای ناله زنی را شنید كه به شوهرش می‌گفت: حتی اگر به من غذا هم ندهی و مرا هم بزنی و یا اگر زن دیگری اختیار كنی و از من روی بگردانی، من از این خانه، جای دیگری نمی‌روم. آن عارف نعره‌ای زد و روی زمین افتاد و از هوش رفت. وقتی به هوش آمد، از او پرسیدند: چه اتفاقی برای شما افتاد كه این گونه از هوش رفتید؟ گفت: ندایی به گوشم رسید كه می‌گفت: اگر هزار بار هم گناه كنی و توبه نمایی از گناه تو خواهیم گذشت اما اگر از در خانه ما به كس دیگری پناه ببری از تو نخواهیم گذشت. (126)

غرق گنه ناامید مشو ز دربار ما                                   که عفو كردن بود در همه دم كار ما

بندة شرمنده تو، خالق بخشنده من                               بیا بهشت‌ات دهم، مرو تو در نار ما

توبه شكستی بیا، هر آنچه هستی                                  امیدواری بجو ز نام غفار ما

در دل شب خیز و ریز، قطره اشكی زچشم                    که دوست دارم كند، گریه گنهكار ما

سخن بیست و یکم: خیرات و حسنات

حقیقت انجام خیرات

عن ابی جعفر علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌إنَّ اللهَ ثَقَّلَ الخَیرَ عَلَی أهْلِ الدُّنْیا كَثِقْلِهِ فی مَوَازینِهِمْ یوْمَ الْقِیامَةِ وَإنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ خَفَّفَ الشَّرَّ عَلی أهْلِ الدُّنْیا كَخِفَّتِهِ فی مَوَازینِهِمْ یوْمَ الْقِیامَةِ (127) ؛ به راستی خدا كار خیر را بر مردم دنیا سنگین ساخته است همانند سنگینی آن در ترازوی عملشان در روز رستاخیز و خداوند بلند مرتبه و سترگ كار شر را بر مردم دنیا سبك گردانیده همانند سبكی آن در ترازوی عملشان در روز رستاخیز.» ‌

اهمیت سبقت بر انجام خیرات

1. «‌فَاسْتَبِقُوا الْخَیراتِ» (128) ؛ «‌در كارهای خیر‍از [یكدیگر] پیشی بگیرید.» ‌

2. «إنَهُمْ كانُوا یسارِعُونَ فِی الْخَیراتِ»؛ (129) «‌آنها (مؤمنان) دركار خیر از هم سبقت می‌گیرند.» ‌

دلایل شتاب در انجام خیرات

1. بیم از شیطان: عن ابی جعفر علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌مَنْ هَمَّ بِشَیءٍ مِنَ الخَیرِ فَلْیعَجِّلْهُ فَإنَّ كُلَّ شَیءٍ فیهِ تَأخیرٌ لِلشَّیطانِ فیهِ نَظْرَةٌ (130) ؛ هر كس قصد انجام كار خیری را دارد پس باید در آن بشتابد. ، زیرا هر كار خیری كه پس افتد به راستی شیطان را در آن نظری است.» ‌

عن ابی عبدالله علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌إذا هَمَّ أحَدُكُم بِخَیرٍ أوْ صِلَةٍ فَإنَّ عَنْ یمینِهِ وَشِمالِهِ شَیطانَینِ فَلْیبادِر لایكُفّاهُ عَنْ ذلِكَ (131) ؛ هرگاه یكی از شما تصمیم انجام كار خیر یا رساندن نفعی [به كسی] بگیرد، دو شیطان در راست و چپ او قرار می‌گیرند [تا منصرفش سازند] ، پس باید شتاب كند تا مبادا او را از آن باز دارند.» ‌

2. امكان عدم موفقیت: عن ابی عبد الله علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌كانَ أبی یقُولُ: إِذا هَمَمْتَ بِخَیرٍ فَبادِرْ فَإنَّكَ لاتَدْری ما یحْدُثُ (132) ؛ پدرم همیشه می‌فرمود: چون آهنگ كار نیكی كردی شتاب كن. زیرا تو نمی‌دانی چه اتفاقی خواهد افتاد.» ‌

3. امكان عنایت خاص خدا: عن ابی عبد الله علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌إذا هَمَمْتَ بِشَیءٍ مِنَ الخَیرِ فَلاتُؤَخِّرْهُ فَإنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ رُبَّما إطَّلَعَ عَلَی العَبدِ وَهُوَ عَلَی شَیءٍ مِنَ الطَّاعَةِ فَیقُولُ وَعِزَّتی وَجَلالِی لا أُعَذِّبُكَ بَعْدَها أبَداً (133) ؛ چون قصد انجام خیری كردی پس آن را به تأخیر مینداز؛ زیرا همانا كه خداوند بلند مرتبه چه بسیار باشد كه از بنده‌ای در حال انجام خیری مطلع می‌شود و [به خاطر انجام همان كار خیر] می‌گوید به بزرگی و شكوهم سوگند كه تو را پس از انجام این كار خیر هرگز عذاب ننمایم.» ‌

ارزش شتاب در خیرات

«صدقه حلوانی» می‌گوید: «‌در مسجد الحرام یكی از دوستانم دو درهم از من قرض خواست و من به او گفتم: پس از طواف به او خواهم داد. در حین طواف امام صادق علیه السلام را مشغول طواف دیدم. امام دستش را به جهت كمك خواستن روی شانه من گذاشت و هر دو به طواف پرداختیم. طواف من به پایان رسید. اما به جهت رعایت وضعیت جسمی امام، ترجیح دادم به ایشان کمک كنم. دوستم كه از من قرض خواسته بود در كناری نشسته و به خیال اینكه من در قرض دادن به او مسامحه می‌كنم، هر دور كه از جلوی او رد می‌شدم با دست به من اشاره می‌کرد که دو درهم به من قرض بده. امام متوجه شد و پرسید: این مرد چه می‌خواهد؟ عرض كردم: او منتظر من است كه طوافم تمام شود و به او دو درهم قرض بدهم. امام سریع دست از شانه‌ام برداشت و فرمود: مرا رها كن و برو حاجت او را برآور! وقتی بازگشتم، امام كه طوافش تمام شده بود و با دوستانش صحبت می‌كرد به من فرمود: من اگر برای برآوردن حاجت كسی شتاب كنم بهتر است كه هزار بنده را در راه خدا آزاد و هزار نفر را برای جهاد در راه خدا بسیج كنم!» (134)

سخن بیست و دوم: گناه

بزرگی گناه

1. جنگ با خدا و رسول: «‌ألَمْ یعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ یحادِدِ اللهَ وَ رَسُولَهُ فَإنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِداً فِیها» (135) ؛ «‌آیا نمی‌دانند که هر کس با خدا و رسولش دشمنی کند، آتش جهنم برای اوست که در آن جاودانه خواهد ماند.» ‌

2. بزرگی خدا: عن النبی صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالَ: «‌یا أباذَرِّ! لاتَنْظُرْ اِلَی صِغَرِ الْخَطِیئَةِ وَ لَکِنِ انْظُرْ إِلی مَنْ عَصَیتَهُ (136) ؛‌ای اباذر! به کوچکی گناه، نگاه مکن بلکه به بزرگی کسی که نافرمانی‌اش را کرده‌ای نگاه کن.» ‌

برخی از آثار گناه

1. تغییر نعمتها: عن رسول الله صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالَ: «‌اَلذُّنُوبُ تُغَیرُ النِّعَمَ (137) ؛ گناهان نعمتها را تغییر می‌دهند.» ‌

2. قساوت قلب: عن امیرالمؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌مَا جَفَّتِ الدُّمُوعُ إلاَّ لِقَسْوَةِ الْقُلُوبِ وَ ما قَسَتِ القُلُوبُ إِلاَّ لَکَثْرَةِ الذُّنُوبِ؛ (138) اشکها خشک نمی‌شود مگر به خاطر قساوت قلبها و قلبها قسی نمی‌شود مگر به واسطة زیادی گناهان.» ‌

3. دوری از رستگاری: عن ابی عبدالله علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌إذا أذْنَبَ الرَّجُلُ خَرَجَ مِنْ قَلْبِهِ نُکْتَةٌ سَوْداءُ فَإن تابَ إنْمَحَتْ وَ إن زادَ زَادَتْ حَتَّی تَغْلِبَ عَلَی قَلْبِهِ فَلایفْلِحُ بَعْدَها اَبَداً (139) ؛ هنگامی که کسی گناه می‌کند در دلش نقطة سیاهی خروج می‌کند. حال اگر توبه کند آن نقطه سیاه پاک می‌شود. اما اگر باز هم گناه کند آن نقطه سیاه بزرگتر می‌شود تا سراسر قلبش را فرا می‌گیرد و از آن به بعد هرگز رستگار نمی‌شود.» ‌

بدترین گناهان

عن ابی جعفر علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌ألذُّنُوبُ کُلُّها شَدیدَةٌ وَ أشَدُّها مَا نَبَتَ عَلَیهِ اللَّحْمُ وَ الدَّمُ لأنَّهُ إمَّا مَرْحُومٌ وَ إمَّا مُعَذَّبٌ وَ الجَنَّةَ لایدخُلُها إِلاَّ طَیبٌ؛ (140) گناهان همگی سخت هستند و سخت‌ترین آن، گناهی است که از آن، گوشت و خون [بر بدن] روئیده باشد. حال او یا بخشیده می‌شود و یا عذاب می‌گردد، ولی به هر حال در بهشت جز انسان پاک وارد نمی‌شود.» ‌

سخن بیست و سوم: فضل و رحمت خدا

اهمیت و گستردگی رحمت خدا

1. عامل دوری از خسران اخروی: «‌فَلَولا فَضلُ اللهِ عَلَیکُم وَ رَحمَتُهُ لَکُنْتُمْ مِنَ الخَاسِرینَ»؛ (141) «‌اگر فضل و رحمت خداوند نسبت به شما نبود هر آینه از زیانکاران بودید.» ‌

2. درخواست از فضل خدا: «‌وَ اسئَلُوا اللهَ مِنْ فَضلِهِ»؛ (142) «‌از فضل خدا درخواست کنید.» ‌

3. گستردگی فضل خدا: قال الصادق علیه السلام: «‌إذا کانَ یومَ القِیامَةِ نَشَرَ اللهُ تَبارَکَ وَ تَعالی رَحمَتَهُ حَتَّی یطمَعَ إبلِیسُ فِی رَحمَتِهِ (143) ؛ وقتی روز قیامت شود، خداوند رحمتش را پراکنده سازد، تا آنجا که ابلیس نیز در آن طمع کند.» ‌

من نکردم خلق تا سودی کنم                                              بلکه تا بر بندگان جودی کنم

امیدواری به فضل خدا

1. امیدواری به همراه عمل صالح: «‌وَ مَنْ کانَ یرْجُو لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیعْمَلْ عَمَلاً صَالِحاً وَ لایشرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أحَداً»؛ (144) «‌و هر کس دیدار پروردگارش را آرزو دارد پس باید عمل صالح انجام دهد و در پرستش او هیچ کس را شریک نگرداند.» ‌

2. نا امیدی، مرز کفر به خدا: «‌إنَّهُ لاییأَسُ مِنْ رَوْحِ اللهِ إلاَّ الْقَوْمُ الْکافِرُونَ»؛ (145) «‌به درستی که جز گروه کافران از رحمت خدا ناامید نمی‌شوند.» ‌

3. حدود امیدواری به رحمت خدا: عن الصادق علیه السلام أنَّهُ قالَ: «‌أُرْجُ اللهَ لایجْرِئُکَ عَلَی مَعاصِیهِ وَ خَفِ اللهَ خَوفاً لایؤیسُکَ مِنْ رَحْمَتِهِ؛ (146) به خدا امید داشته باش تا جائی که تو را بر گناه و نافرمانی او دلیر نکند و از خدا بترس تا جائی که تو را از رحمتش ناامید نسازد.»

شرایط امیدواری به فضل خدا

امیر مؤمنان علیه السلام به مردی که ترس خدا بر چهرة او اثر گذاشته بود نظر کرد و فرمود: «‌تو را چه شده؟» عرض کرد: «‌از خدا می‌ترسم» فرمود: «‌ای بنده خدا! از گناهانت بترس و از عدل خدا بیم دار و بر حقوق بندگان خدا که بر گردنت هست، بیندیش و خود را از آنها رها ساز. همچنین از آنچه خدا تو را بر آن مکلف ساخته و اطاعتش ننموده‌ای و نافرمانیش را در آنچه تو را نهی کرده انجام داده‌ای، بترس. اگر چنین نکرده‌ای از خدا هم ترس نداشته باش که تو به وظیفه‌ات عمل کرده‌ای و او نیز به کسی ظلم نمی‌کند و بیشتر از آنچه که کسی سزاوار است، هرگز عذاب نخواهد نمود، مگر آنکه از بدفرجامی به سبب دگرگون شدن نعمتها و مبتلا شدن بر امتحانات الهی بر حال خود بیم داشته باشی. پس اگر بخواهی که خدا تو را از فرجام بد ایمنی بخشد بدان که هر کار خیری که به آن روی آوری از فضل خدا و توفیق از جانب اوست و به هر کار بدی که به آن دست بزنی و کیفر نبینی به سبب آن است که خدا به تو مهلت داده و کیفرت را به تأخیر انداخته تا به خود آیی و توبه نمائی تا سرانجام به عفو خدا نائل گردی. (147) »

سخن بیست و چهارم: شیطان

ضرورت پایداری در برابر شیطان

1. دشمنی شیطان: «إنَّ الشَّیطانَ لَكُم عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوّاً»؛ (148) «شیطان دشمن شماست، پس او را دشمن خود بدارید.»

2. مراقبت بر فریب نخوردن از شیطان: «یا بَنِی آدَمَ لاَیفْتِنَنَّكُمُ الشَّیطانُ كَمَا أخْرَجَ أبَوَیكُم مِنَ الجَنَّةِ»؛ (149) «ای فرزندان آدم! [مراقب باشید] شیطان فریبتان ندهد چنان كه پدر و مادرتان را از بهشت بیرون راند.»

3. صف آرایی در برابر وسوسه‌های شیطانی: عن امیر المؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «صافُوا الشَّیطانَ بِالمُجاهَدَةِ وَاغْلِبُوهُ بِالمُخَالَفَةِ (150) ؛ در برابر شیطان برای جنگ با او صف‌آرائی كنید و با مخالفت بر او چیره شوید.»

برخی ابزارهای شیطان در گمراه ساختن انسان

1. به فراموشی انداختن: «وَإمَّا ینْسِینَّكَ الشَّیطانُ فَلا تَقعُدْ بَعدَ الذِّكری مَعَ القَومِ الظَّالِمینَ»؛ (151) «و اگر شیطان تو را به فراموشی انداخت، پس از توجه، دیگر با ستمكاران منشین.»

2. دشمنی و كینه انداختن در دلها: «إنَّما یریدُ الشَّیطانُ أنْ یوقِعَ بَینَكُمُ العَداوَةَ وَالبَغْضاءَ»؛ (152) «به درستی كه شیطان می‌‌خواهد بین شما كینه و دشمنی اندازد.»

3. تزیین اعمال ناپسند: «فَزَینَ لَهُمُ الشَّیطانُ أعْمَالَهُم وَهُوَ وَلِیهُمُ الیوْمَ وَلَهُمْ عَذابٌ ألیمٌ»؛ (153) «شیطان كردار ایشان (امتهای پیشین) را در نظرشان زینت داد، پس او امروز دوستدارشان است و برای آنها عذابی دردناك است.»

4. وعده‌‌های دروغین: «یعِدُهُمْ وَیمَنِّیهِمْ وَما یعِدُهُمُ الشَّیطانُ إلاَّ غُرُوراً» (154) ؛ « [شیطان] وعده‌‌شان می‌‌دهد و به آرزو كردن وادارشان می‌‌كند و جز فریب، شیطان وعده‌‌شان ندهد.»

5. ترساندن از فقر: «... اَلشَّیطانُ یعِدُكُُمُ الفَقْرَ»؛ (155) «شیطان به تهی دستی وعده‌‌تان می‌‌دهد.»

6. وسوسه: «مِنْ شَرِّ الوَسْواسِ الخَنَّاسِ * الَّذی یوَسْوِسُ فی صُدورِ النَّاسِ» (156) ؛ «از شر وسواس خناس (شیطان) كه در دلهای مردم وسوسه می‌‌كند.»

7. یادآوری شهوات، لذتهای زودگذر و آرزوهای بلند: عن الامام الرضا علیه السلام أنَّهُ قالَ: «إنَّ إبْلیسَ لَهُ خُرطُومٌ كَخُرطُومِ الكَلْبِ واضِعَةٌ عَلَی قَلْبِ ابْنِ آدَم یذَكِّرُهُ الشَّهَواتِ وَاللَّذَّاتِ وَیاْتیهِ بِالأمانِی وَیأتیهِ بِالوَسوَسَةِ عَلَی قَلْبِهِ یشَكِّكُهُ فی رَبِّهِ فَإِذا قالَ الْعَبْدُ: «أعوذُ بِاللهِ السَّمیعِ العَلیمِ» أخْرَجَ خُرطُومَهُ مِن قَلبِهِ (157) ؛ برای شیطان پوزه‌‌ای است مانند پوزه سگ كه آن را در دل آدمی می‌‌نهد و او را به یاد شهوات و لذتهای نفسانی می‌‌اندازد و او را سرگرم آرزوها می‌‌كند و وسوسه را در قلب او می‌‌افكند كه در نتیجه او را نسبت به آفریدگارش در شك و تردید واقع كند و هر گاه كه آن بنده بگوید: پناه می‌‌برم به خداوند شنوای دانا، خرطومش را از قلب او بیرون می‌‌كند.»

ابزار شیطان

روزی شیطان به صورت پیرمردی در آمد و نزد حضرت سلیمان علیه السلام رفت. حضرت سلیمان علیه السلام از او پرسید: «تو با امت موسی علیه السلام چه می‌‌کنی؟» گفت: «حب دنیا را بر دلهایشان می‌‌اندازم.» پرسید: «با امت عیسی علیه السلام چه می‌‌کنی؟» گفت: «آنها را با تثلیث و شرک، اغواء خواهم نمود.» پرسید: « با امت خاتم النبیین صلی الله علیه و آله چه می‌‌کنی؟» گفت: « آنها را وا نمی‌‌گذارم تا درهم و دنیا را برایشان محبوب‌‌تر از لااله الا الله قرار دهم.» (158)

دوزخ است ابلیس و دوزخ اژدهاست                                    کو به دریاها نگردد کمّ و کاست

هفت دریا را در آشامد هنوز                                               کم نگردد سوزشش آن خلق سوز

سخن بیست و پنجم: تقوی و پارسایی

حقیقت تقوی

1. زیباترین پوششها: عن الصادق علیه السلام أنَّهُ قالَ: «أَزیَنُ اللِّباسِ لِلْمُؤْمِنِ لِباسُ التَّقْوی؛ (159) زیباترین لباس برای مؤمن لباس تقوی است.»

2. حضور دائم در نزد پروردگار: عن الصادق علیه السلام أَنَّهُ قالَ: «اَلتَّقْوی أنْ لایَفْقُدَکَ اللهُ حَیْثُ أمَرَکَ وَ لایَراکَ حَیْثُ نَهَاکَ؛ (160) تقوی آن است که هرگاه خداوند به تو دستوری داد تو را غایب نیابد و چون تو را باز دارد حاضرت نبیند.»

3. برترین توشه آخرت: عن امیرالمؤمنین علیه السلام أَنَّهُ قالَ: «اًلتَّقْوی خَیرُ زَادٍ لِلمَعادِ؛ (161) تقوی عالی‌‌ترین توشه برای روز معاد می‌‌باشد.»

ارکان تقوی

عن النبی صلی الله علیه و آله اَنَّهُ قالَ: «لِلتَّقْوی أرْبَعَةُ أرْکانٍ؛ اَلْخَوْفُ مِنْ رَبِّ الْجَلیلِ وَ الْعَمَلُ بِالتَّنْزِیلِ وَ القَنَاعَةُ بِالْقَلیلِ وَ الْاِسْتِعدَادُ لِیَوْمِ الرَّحِیلِ؛ (162) برای تقوی چهار رکن است؛ ترس از پروردگار بزرگ، عمل به آنچه نازل شده، قناعت به اندک و آمادگی برای مرگ.»

دستاوردهای تقوی

1. میراث‌‌داری زمین: «اِنَّ الْأرْضَ لِلّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ» (163) ؛ «زمین از آن خداست و به هر کس از بندگانش که بخواهد می‌‌دهد و سرانجام از آن متقین است.»

2. میراث داری بهشت:«تِلْکَ الْجَنَّةُ الًّتِی نُورِثُ مِنْ عِبادِنا مَنْ کانَ تَقِیّاً»؛ (164) «آن بهشتی است که به أن بندگانمان که پرهیزگار باشند به میراث می‌‌دهیم.»

3. بهره‌‌گیری از علم الهی: «وَ اتَّقُوا اللهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اللهُ» (165) ؛ «از خدا پروا کنید تا خدا شما را آموزش دهد.»

4. آسان شدن امور: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللهَ یَجْعَلْ لَهُ مِنْ أمْرِهِ یُسْراً» (166) ؛ «هر کس از خدا پروا کند، خدا برای او در کارش تسهیلی قرار می‌‌دهد.»

5. روزی از مجرای غیر منتظره: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقهُ مِنْ حَیْثُ لایَحْتَسِبُ» (167) ؛ هر کس از خدا پروا کند برای او گریزگاهی [از مشکلات] قرار می‌‌دهد و از جایی که نمی‌‌داند به او روزی می‌‌رساند.»

6. آسودگی خاطر: «فَمَن اتَّقی وَ أصْلَحَ فَلاخَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاهُمْ یَحْزَنُونَ» (168) ؛ «پس هر کس پرهیزگاری کند و خود را اصلاح نماید، نه بیمی بر اوست و نه اندوهی.»

7. عدم ترس از آفریدگان: عن الامام الهادی علیه السلام أَنَّهُ قالَ: «مَنِ اتَّقَی اللهَ یُتَّقَی وَ مَنْ أطاعَ اللهَ یُطاعُ وَ مَنْ أطاعَ الْخَالقَ لَمْ یُبالِ سَخَطَ الْمَخْلُوقِینَ وَ مَنْ أسْخَطَ الخَالِقَ فَلْیَتَیَقَّنْ أنْ یَحِلَّ بِهِ سَخَطُ الْمَخْلُوقینَ؛ (169) کسی که از خدا پروا داشته باشد، از او پروا می‌‌کنند و هر کس از خدا اطاعت کند، مورد اطاعت واقع می‌‌شود و هر کس که از آفریننده فرمان بَرَد؛ از خشم آفریدگان باکی نخواهد داشت و کسی که آفریدگار را به خشم آورد، یقین کند که خشم آفریدگان بر او روا خواهد شد.»

مردان رهش میل به هستی نکنند                                  خود بینی و خویشتن پرستی نکنند

هر نیم شبی که در خرابات آیند                                  خم خانه تهی کنند و مستی نکنند

نیروی پارسایی

روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از محلی می‌‌گذشتند، دیدند تعدادی از جوانان مشغول مسابقه و زور آزمایی هستند. آنجا سنگ بزرگی بود که هر کدام آن را به قدر توانایی خود حرکت می‌‌داد. رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسید: «چه می‌‌کنید؟» گفتند: «زور آزمایی می‌‌کنیم تا بدانیم که کدامیک از ما نیرومندتر است.» فرمود: «مایلید من بگویم کدامتان از همه قوی‌‌تر هستید؟» عرض کردند: « بله یا رسول الله! چه بهتر که پیامبر اسلام بگوید چه کسی قوی‌‌تر است.» پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «از همه نیرومندتر کسی است که تقوا پیشه کند و هرگاه از چیزی خوشش آمد، علاقه به آن چیز وی را به گناه و مخالفت حق وادار نکند و هرگاه عصبانی شد، طوفان خشم او را به سمت گناه نکشاند.» (170)

عام نادان پریشان روزگار                                          به زدانشمند ناپرهیزگار

کان به نابینایی از راه اوفتاد                                       وین دو چشمش بود و در چاه اوفتاد

سخن بیست و ششم: چشم پوشی از عیب دیگران

زیبایی عیب پوشی

1. زیباترین اخلاقها: عن امیرالمؤمنین علیه السلام أَنَّهُ قالَ: «أشْرَفُ أخْلاقِ الْکَریمِ تَغَافُلُهُ عَمَّا یَعْلَمُ (171) ؛ شریف‌‌ترین اخلاق فرد بزرگوار، چشم پوشی او از آنچه [در مورد دیگران و اشتباهاتشان] می‌‌داند، است.»

2. عدم شتاب در عیب‌‌جویی دیگران: عن امیرالمؤمنین علیه السلام أَنَّهُ قالَ: «یا عَبدَاللهِ! لاتَعْجَلْ فِی عَیْبِ عَبْدٍ بِذَنْبِهِ فَلَعَلَّهُ مَغْفُورٌ لَهُ وَ لاتأْمَنْ عَلَی نَفْسِکَ (172) ؛‌ای بنده خدا! در برشمردن عیب کسی به گناهش شتاب مکن شاید گناهش بخشیده شود، و به نفس خودت اطمینان نداشته باش [که بهتر از او باشی].»

3. پیامد چشم پوشی: عن امیر المؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «تَغافَلْ یُحْمَدُ اَمْرُکَ (173) ؛ چشم پوشی کن تا کارت پسندیده شود.»

زشتی عیب‌‌جویی

1. کینه توزترین مردم: عن امیرالمؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «أمقَتُ النَّاسِ الْعَیَّابُ (174) ؛ کینه توزترین مردم، عیب‌‌جو است.»

2. عیب‌‌جویی؛ نشانه خودپسندی: عن امیرالمؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «عَجِبْتُ لِمَنْ ینْكِرَ عُیُوبَ النَّاسِ وَ نَفْسُهُ أکْثَرُ شیْءٍ مَعایباً وَ لایَبْصُرُها (175) ؛ در شگفتم از کسی که عیوب مردم را زشت می‌‌پندارد در حالی که عیبهای خودش بیشتر است اما نمی‌‌بیند.»

3. بزرگترین عیبها: عن امیرالمؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «أکْبَرُ الْعَیْبِ أنْ تَعِیبَ غَیرَکَ بِما هُوَ فِیکَ (176) ؛ بزرگترین عیبها این است که عیبی را در دیگران برشماری که در خودت هم هست.»

4. پیامد سوء عیب‌‌جویی: عن امیرالمؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «مَنْ لَمْ یَتَغافَلْ وَ لایَغُضُّ عَنْ کَثِیرٍ مِنَ الأمُورِ تَنَغَّصَتْ عِیشَتُهُ (177) ؛ هر کسی [از اشتباهات دیگران] چشم پوشی نکند و از بسیاری [از اشتباهات در] کارها [ی دیگران] نگذرد، زندگیش تباه می‌‌شود.

نکوهش عیب‌‌جویی

مردی روستایی، پیوسته خدمت امام صادق علیه السلام می‌‌آمد، اما مدتی امام او را ندید. حضرت از حال او جویا شد. شخصی که در محضر امام بود خواست از مرد روستایی عیب‌‌جویی کند و به این وسیله از ارزش او نزد امام بکاهد. گفت: «آن مرد، دهاتی و بی‌‌سواد است و چندان آدم مهمی نیست.» امام فرمود: «شخصیت انسان در عقل او و شرافتش در دین او و برتری‌‌اش در تقوای اوست. زیرا مردم از نظر نسل یکسانند و همه از بنی‌‌آدم هستند و مزایای مادی ارزش آفرین نیست.» آن مرد از سخنانش شرمنده شد و دیگر چیزی نگفت. (178)

در گفتن عیب دگران بسته زبان باش                              با خوبی خود عیب نمای دگران باش

روز بیست و هفتم: دوستی و همنشینی

تعریف دوستی

1. معنای رفیق: عن امیر المؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «إنَّّمَا سُمِّی الرَّفیقُ رَفیقاً لأنَّهُ یرفَقُكَ عَلَی صَلاحِ دینِكَ فَمَنْ أعانَكَ عَلَی صَلاحِ دِینِكَ فَهُوَ الرَّفیقُ الشَّفیقُ (179) ؛ رفیق به این دلیل رفیق نامیده شده است كه به تو در صلاح دینت سود می‌‌رساند، پس هر كس به تو در صلاح دینت یاری رساند او رفیق دلسوز است.»

2. معنای صدیق: عن امیر المؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «إنَّمَا سُمِّی الصَّدیقُ صَدیقاً لأنَّهُ یصدِقُكَ فی نَفسِكَ وَمَعایبِكَ فَمَن فَعَلَ ذلِكَ فَاستَنِمْ إلَیهِ فَإنَّهُ الصَّدیقُ؛ (180) صدیق و دوست به این دلیل صدیق نامیده شده كه در مورد نفس تو و عیبهایت، به تو راست می‌‌گوید. پس هر كس این گونه رفتار كرد به سوی او آرام گیر، به درستی كه او دوست است.»

ابر اگر آب زندگی بارد                                                     هرگز از شاخ بید بر نخوری

با فرو مایه همنشینی مكن                                                   كز نی بوریا شكر نخوری

همنشینان خوب

1. بردباران: عن امیر المؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «جالِسِ الْحُلَماءَ تَزْدُدْ حِلْماً؛ (181) «با بردباران همنشینی كن، حلم و بردباری‌‌ات زیاد می‌‌شود.»

2. دانشمندان: عن امیر المؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «جالِسِ العُلَماءَ فَتَسْعدْ (182) ؛ با دانشمندان همنشینی كن خوشبخت می‌‌شوی.»

3. فقرا و نیازمندان: عن امیر المؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «جَالِسِ الفُقَراءَ تَزدُدْ شُكراً؛ (183) با فقرا همنشینی كن، شكر گزاری‌‌ات زیاد می‌‌شود.»

4. دور اندیشان: عن امیر المؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «جالِسِ الحُكَماءَ یكمُلْ عَقلُكَ وَتَشرُفْ نَفسُكَ وَینْتَفِ عَنكَ جَهلُكَ (184) ؛ با دور اندیشان همنشینی كن، خردت كامل و نفست شریف و نادانی‌‌ات از بین می‌‌رود.»

5. عاقلان: عن امیر المؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «صُحبَةُ الوَلِی اللَّبیبِ حَیاةُ الرّوحِ (185) ؛ همنشینی با دوست عاقل [موجب] زندگانی روح است.»

عن امیر المؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «صاحِبِ العُقَلاءَ وأغْلِبِ الهَوی تُرافِقِ المَلاَءِ الاَعلی (186) ؛ «با عاقلان همنشینی كن و بر نفس غلبه نما تا اینكه با ساكنان عرش الهی همنشین گردی.»

ضرورت دوری از دوست بد

«ابو هاشم جعفری» یكی از شیعیان برجسته امام هادی علیه السلام است. روزی امام از روی اعتراض به او فرمود: «چرا با عبد الرحمان بن یعقوب همنشینی می‌‌كنی؟» ابو هاشم عرض كرد: «او از بستگان من است.» امام فرمود: «عقیدة او درباره صفات خداوند باطل است و اندیشه‌‌های نادرستی را در سر می‌‌پروراند. حال خود دانی! یا با او همنشین باش و ما را ترك كن و یا با ما همنشین باش و او را ترك كن.»

ابو هاشم عرض كرد: «او هر عقیده‌‌ای دارد برای خودش است. من كه عقیدة درستی دارم و عقیدة باطل او آسیبی به عقیده درست من نمی‌‌رساند». امام فرمود: «آیا نمی‌‌ترسی از اینكه عذابی به سویش نازل شود و تو را نیز به خاطر نزدیك بودن و همنشینی با او، فرا گیرد؟ (187) »

تا توانی می‌‌گریز از یار بد                                                  یار بد بدتر بود از مار بد

مار بد تنها تو را بر جان زند                                                یار بد بر جان و بر ایمان زند

***

رقم بر خود به نادانی كشیدی                                              كه نادان را به صحبت برگزیدی

طلب كردم ز دانایی یكی پند                                               مرا فرمود با نادان مپیوند

سخن بیست و هشتم: نماز

اهمیت نماز

1. نماز، وسیله دوری از فساد و فحشا: «إنَّ الصَّلوةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ» (188) ؛ «نماز انسان را از فساد و تباهی باز می‌‌دارد.»

2. نماز، وسیله یادخدا: «أقِمِ الصَّلوةَ لِذِکْرِی» (189) ؛ «برای یاد من نماز بر پا دارید.»

3. نماز، وسیله رهایی از عذاب: قالَ رَسُولِ الله صلی الله علیه و آله: «مَا مِنْ صَلاةٍ یَحْضُرُُ وَقْتُها إِلاّ نَادَی مَلَکٌ بَیْنَ یَدَیِ النَّاسِ أیُّهَا النَّاسُ! قُومُوا اِلَی نِیرانِکُمُ الَّتی أوْقَدْتُمُوها عَلَی ظُهُورِکُم فَأطْفِؤُوها بِصَلاتِکُم (190) ؛ هیچ نمازی وقتش نمی‌‌رسد مگر آنکه فرشته‌‌ای پیشاپیش مردم ندا می‌‌دهد‌ای مردم! به سوی آتشهایی که بر پشت خویش (آخرت) افروخته‌‌اید بپا خیزید و با نماز خواندن، آن را خاموش سازید.»

4. نماز، وسیله پاک شدن گناهان: عن ابی عبدالله علیه السلام أنَّهُ قالَ: «مَنْ صَلَّی رَکْعَتَینِ وَ یَعْلَمُ مَا یَقُولُ فِیهِمَا انْصَرَفَ وَ لَیْسَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللهِ ذَنْبٌ (191) ؛ هر کس دو رکعت نماز بخواند و بداند که در آن دو چه می‌‌گوید، از نماز فارغ می‌‌شود در حالی که گناهی بین او و خدا نمانده است.»

نماز راستین

روزی ابوحنیفه خدمت امام صادق علیه السلام رسید و عرض کرد: «من فرزندت موسی بن جعفر علیهما السلام را دیدم که نماز می‌‌خواند و مردم از جلوی او عبور می‌‌کردند اما او مانع آنها نمی‌‌شد و همچنان نماز می‌‌خواند در حالی که این کار درست نیست.» امام صادق علیه السلام فرمود: «فرزندم موسی را صدا بزنید.» وقتی خدمت پدر آمد، امام از او پرسید: «ابوحنیفه می‌‌گوید تو مشغول نماز بوده‌‌ای و مردم از جلویت رفت و آمد می‌‌کرده‌‌اند اما تو آنها را نهی نمی‌‌کردی.» عرض کرد: «پدر جان! آیا آن کس که من برای او نماز می‌‌خوانم به من نزدیک‌‌تر از آن نیست که رفت و آمد مردم نتواند حضور قلب مرا در نماز به هم زند. مگر خداوند متعال نفرموده است که ما به ایشان از رگ گردن نزدیک‌‌تر هستیم؟.» امام صادق علیه السلام فرمود: «فدایت شوم که اسرار الهی در قلب تو وجود دارد. (192).»

وامش مده آنکه بی نماز است                                             گر چه دهنش زفاقه باز است

کاو قرض خدا نمی‌‌گذارد                                                   از قرض تو نیز غم ندارد

برخی آسیبهای نماز

1. عدم حضور قلب: عن رسول الله صلی الله علیه و آله أنَّهُ قال: «لایَنْظُرُ اللهُ اِلَی الصَّلوةِ لایحْضُرُ الرَّجُلُ فِیها بِقَلْبِهِ مَعَ بَدَنِهِ (193) ؛ خدا به نماز کسی که بدون حضور قلب به جا می‌‌آورد نگاه نمی‌‌کند.»

عن رسول الله صلی الله علیه و آله أنَّهُ قال: «مَنْ صَلَّی رَکْعَـتَینِ وَ لَمْ یُحْدِثْ فِیهِمَا نَفْسَهُ بِشَیْءٍ مِنَ الدُّنْیا غُفِرَ لَهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ (194) ؛ کسی که دو رکعت نماز بخواند و چیزی از دنیا او را به خود مشغول ندارد، گناهان گذشته‌‌اش آمرزیده می‌‌شود.»

هر چیز کز تو گم گشت وقت نماز پیداست                                          الا خدا که هرگز در فکر او نبودی

2. به تأخیر انداختن نماز: عن حجة بن الحسن العسکری عجل الله تعالی فرجه الشریف أنَّهُ قالَ: «مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ أخَّرَ صَلَوةَ الغَداةِ حَتَّی تَنْقَضِیَ النُّجُومُ وَ مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ أخَّرَ صَلَوةَ الْعِشاءِ حَتَّی تَشتَبِکَ النُّجُومُ (195) ؛ ملعون است ملعون است کسی که نماز صبح را تا رفتن ستاره‌‌ها به تأخیر اندازد و ملعون است ملعون است کسی که نماز عشاء را تا پدیدار شدن همگی ستارگان به تأخیر اندازد.»

سخن بیست و نهم: تهمت

زشتی تهمت

1. پست‌‌ترین عمل: عن امیرالمؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «لاقُحَّةَ کَالبُهْتِ؛ (196) هیچ پستی‌‌ای مانند بهتان و تهمت زدن نیست.»

2. از بین برنده ایمان: عن الصادق علیه السلام أنَّهُ قالَ: «إِذَا اتَّهَمَ الْمُؤْمِنُ أخاهُ إِنْماثَ الإیمَانُ مِنْ قَلْبِهِ کَمَا یَنْماثُ الْمِلْحُ فی الماءِ (197) ؛ هر گاه مؤمن به برادرش تهمت بزند ایمان در قلبش از بین می‌‌رود همان گونه که نمک در آب ناپدید می‌‌شود.»

3. از بین برنده بزرگی و شکوه: عن الصادق علیه السلام أنَّهُ قالَ: «إِذَا اتَّهَمَ الْمُؤْمِنُ أخاهُ فِی دِینِهِ فَلاحُرْمَةَ بَینَهُما (198) ؛ هر گاه مؤمنی برادرش را در دینش متهم سازد، دیگر حرمتی بین آن دو باقی نمی‌‌ماند (پرده دری می‌‌شود).»

زبان در دهان‌ای خردمند چیست؟                                          کلید در گنج صاحب هنر

چو در بسته باشد چه داند کسی                                           که جوهر فروش است یا پیله ور

 پیامد دوری نکردن از مواقف تهمت

1. سزاواری تهمت خوردن: عن رسول الله صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالَ: «أوْلَی النَّاسِ بِالتُّهْمَةِ مَنْ جالَسَ أَهْلَ التُّهْمَةِ (199) ؛ سزاوارترین مردم بر تهمت کسی است با اهل تهمت همنشینی کند.»

2. همنشینان بد: عن امیرالمؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «إیّاکَ وَ مَواطِنَ التُّهْمَةِ وَ الْمَجْلِسَ الْمَظْنُونَ بِهِ السُّوءُ فَإنَّ قَرِینَ السُّوءِ یَغُرُّ جَلیسَهُ (200) ؛ بر تو باد دروی از محلهای تهمت خوردن و مجالسی که گمان بد به آن می‌‌زنند. زیرا همنشین بد، دوست خود را فریب می‌‌دهد.»

3. سرزنش خود: عن امیرالمؤمنین علیه السلام اَنَّهُ قالَ: «مَنْ وَقَفَ نَفْسَهُ مَوْقِفَ التُّهْمَةِ فَلا یَلُومَنَّ مَنْ اَساءَ بِهِ الظَنَّ؛ (201) کسی که خود را در موضع تهمت خوردن قرار دهد [و از مجالس آن دوری نکند] پس نباید کسانی را که به او گمان بد می‌‌برند سرزنش کند (باید خود را سرزنش کند).»

سخن سی‌‌ام: ولایت

ضرورت ولایت پذیری

1. «أطیعُوا اللهَ وَ أطیعُوا الرَّسُولَ و أُولِی الْأمْرِ مِنْکُمْ»؛ (202) «از خدا و رسول و صاحبان امرتان پیروی کنید.»

2. «إنَّما وَلِیُّکُمُ اللهُ و رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلوةَ وَ یُؤتُونَ الزَّکوةَ وَ هُم رَاکِعُونَ»؛ (203) «به درستی که سرپرست شما خدا و رسولش و مؤمنان هستند. همان کسانی که نماز بر پا می‌‌دارند و در حالی که در رکوعند زکات می‌‌دهند.»

نمایید اطاعت ز ربّ و رسول                                              بسازید فرمان آنها قبول

که از اهل بیت نبوت، اله                                                   بخواهد کند دور، رجس و گناه

شما را زهر عیب سازد، بری                                               کند پاک و تطهیر از هر بدی

ولایت اهل بیت علیهم السلام

روزی مردی خدمت امیرالمؤمنین علیه السلام رسید و پرسید: «کمترین چیزی که انسان در پرتو آن جزو مؤمنان خواهد شد، چیست؟ و کمترین چیزی که با آن جزو کافران می‌‌شود کدام است؟» حضرت جواب داد: «کمترین چیزی که انسان به سبب آن در زمرة گناهکاران در می‌‌آید این است که ولایت ما را نپذیرد.» آن مرد گفت: «یا امیرالمؤمنین! منظورت از ما چه کسانی است؟» حضرت فرمود: «همانهایی که خداوند اطاعتشان را در ردیف اطاعت خود و پیامبر خود قرار داده است و فرمود: «أطیعُوا اللهَ وَ أطیعُوا الرَّسُولَ و أُولِی الْأمْرِ مِنْکُمْ». (204)

آن مرد پرسید: «فدایت شوم! برایم روشن‌‌تر بیان کن.» حضرت فرمود: «آنانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در موارد مختلف و در خطبه روز آخرش آنها را یاد کرد و فرمود: من در میان شما دو چیز با ارزش را به یادگار می‌‌گذارم. اگر دست به دامن آنها بزنید هرگز بعد از من گمراه نخواهید شد؛ کتاب خدا و خاندانم که از هم جدا نخواهند شد تا بر حوض کوثر بر من وارد شوند. (205) »

ماهیت ولایت

1. اساس اسلام: عن ابی جعفر علیه السلام أنَّهُ قالَ: «بُنِیَ الْاِسْلامُ عَلَی خَمْس دَعائِمَ: اَلْوِلایَةُ وَ الصَّلاةُ وَ الزَّکاةُ وَ صَومُ شَهرِ رَمَضانَ وَ الحَجُّ؛ (206) اسلام بر پنج پایه بنا شده است؛ ولایت، نماز، زکات، روزه ماه رمضان و حج.»

2. نگاهبان واجبات دین: عن امیرالمؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «حُدُودُ الفَرائِضِ الَّتی فَرَضَهَا اللهُ عَلَی خَلْقِهِ هِیَ خَمْسَةٌ مِنْ کِبارِ الْفَرائِضِ: اَلصَّلاةُ وَالزَّکاةُ وَالْحَجُّ وَالصَّوْمُ وَالْوَلایَةُ الْحافِظَةُ لِهذِهِ الْفَرائِضِ الْأرْبَعَةِ (207) ؛ حدود واجباتی که خداوند آنها را به بندگانش واجب کرده است، پنج چیز از بزرگترین فرایض است؛ نماز، زکات، حج، روزه و ولایت که نگاهدارنده این چهار فریضه است.»

نماز بی‌‌ولایت بی‌‌نمازی است                                               عبادت نیست نوعی حقه بازی است

پیامدهای ولایت پذیری

1. برخورداری از بهترین پاداش: عن امیرالمؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «لَنا عَلَی النَّاسِ حَقُّ الطَّاعَةِ وَ الْوِلایَةِ وَ لَهُمْ مِنَ اللهِ سُبْحانَهُ حُسْنُ الْجَزاءِ (208) ؛ برای ما نسبت به مردم حق اطاعت و ولایت است و برای مردم نسبت به خدای سبحان برترین پاداشها است.»

هر گاه مؤمن به برادرش تهمت بزند ایمان در قلبش از بین می‌‌رود همان گونه که نمک در آب ناپدید می‌‌شود.

2. شایستگی و برتری: عن امیرالمؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: « أوْلَی النَّاسِ بِنا مَنْ وَالاَنَا؛ (209) برترین مردم نزد ما کسی است که ولایت ما را بپذیرد.»

3. نجات و رستگاری: عن امیرالمؤمنین علیه السلام أنَّهُ قالَ: «مَنْ رَکِبَ غَیْرَ سَفِینَتِنا غَرَقَ (210) ؛ هر کس بر کشتی‌‌ای غیر از کشتی ما سوار شود غرق خواهد شد.»

4. پیوستن به اهل بیت علیهم السلام: عن امیر المؤمنین أنَّهُ قالَ: «مَنْ تَمَسَّکَ بِنا لَحِقَ؛ (211) کسی که به دامان ما چنگ بزند [به ما] خواهد پیوست.»

5. جامعیت در داشتن نیکیها: عن النبی صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالَ: «مَنْ مَنَّ اللهُ عَلَیْهِ بِمَعْرِفَةِ أهْلِ بَیتِی وَ وِلایَتِهِمْ فَقَدْ جَمَعَ اللهُ لَهُ الخَیْرَ کُلَّهُ؛ (212) هر کس خدا بر او در شناخت و ولایت خاندان من منت نهاد، پس همانا خداوند تمام خیر و خوبی را در او جمع کرده است.»

نماز بی ولای او عبادتی است بی وضو                                   به منکر علی بگو نماز خود قضا کند

 

پی‌نوشــــــــــــــــــــــــــت‌ها

 

 [1]. محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404 ق، ج96، ص367.

 [2]. محمد بن یعقوب الكلینی، اصول كافی، تهران، دار الكتب الاسلامیة، 1365 ش، ج4، ص87؛ شیخ طوسی، التهذیب، تهران دار الكتب الاسلامیة، 1365 ش، ج4، ص194.

 [3]. بحار الانوار، ج96، ص374.

 [4]. شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، انتشارات اسلامیه، بی تا، ج2، ص174.

 [5]. علاء الدین متقی بن حسام الدین الهندی، كنز العمّال، بیروت، مؤسسه الرساله، 1409 ق، حدیث 4029.

 [6]. بحار الانوار، ج92، ص18.

 [7]. تحف العقول، ص 150.

 [8]. كنز العمال، ح 2454.

 [9]. بحار الانوار، ج92، ص 17.

 [10]. كنز العمال، ح 2768.

 [11]. اصول كافی، ج4، ص190 (شش جلدی).

 [12]. همان، ص 180.

 [13]. همان، ص 194.

 [14]. همان.

 [15]. همان، ص 196.

 [16]. بحار الانوار، ج46، ص 301؛ اصول كافی، ج3، ص14.

 [17]. بحار الانوار، ج1، ص 218.

 [18]. حسن بن الحسن دیلمی، ارشاد القلوب، قم، انتشارات شریف رضی، 1412 ق.

 [19]. بحار الانوار، ج1، ص130.

 [20]. همان.

 [21]. میرزا حسین محدث نوری، مستدرك الوسائل، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، 1408 ق، ج 5، ص312.

 [22]. عبد الحمید ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، قم، كتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1404 ق، ج20، ص 312.

 [23]. بحار الانوار، ج17، صص257 و 287.

 [24]. همان، ج 69، ص 70؛ ورّام بن ابی فراس، مجموعة ورّام، قم انتشارات مكتبة الفقیه، بی تا، ج 2، ص 175.

 [25]. طه / 124.

 [26]. زخرف / 36.

 [27]. همان، ج1، ص 178.

 [28]. بحار الانوار، ج78، ص 164.

 [29]. تمیمی الامدی، غرر الحكم و درر الكلم، شرح آقا جمال خوانساری، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم، 1373 ش، باب غفلت.

 [30]. همان.

 [31]. طه / 124.

 [32]. بحار الانوار، ج75، ص468.

 [33]. توبه / 67.

 [34]. یونس / 7 و 8.

 [35]. كمربند یا گردنبند مخصوص مسیحیان.

 [36]. مصابیح القلوب، ص 71.

 [37]. احزاب / 41.

 [38]. اعراف / 205.

 [39]. آل عمران / 191.

 [40]. رعد / 28.

 [41]. غرر الحكم، ص 690 (یك جلدی).

 [42]. مستدرك الوسائل، ج5، ص285.

 [43]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1409ق، ج7، ص166.

 [44]. همان.

 [45]. بحار الانوار، ج18، صص 292 و 409؛ ج73، ص 346.

 [46]. غرر الحكم، ج5، ص 214.

 [47]. همان، ج3، ص 162.

 [48]. مجموعه ورام، ج1، ص7.

 [49]. غرر الحكم، ج6، ص122.

 [50]. بحار الانوار، ج22، ص75 و ج68، ص282.

 [51]. آل عمران / 160.

 [52]. آل عمران / 159.

 [53]. مستدرك الوسائل، ج5، ص 357.

 [54]. طلاق / 3.

 [55]. مجموعه ورام: ج1، ص222.

 [56]. ع. ز. گ، فرازهایی از ابعاد روحی، اخلاقی و عرفانی امام خمینی قدس سره، تهران، انتشارات هادی، 1361 ش، ص 121.

 [57]. مستدرك الوسائل، ج 7، ص121.

 [58]. ارشاد القلوب، ج1، ص121.

 [59]. بقره / 195.

 [60]. القصص / 77.

 [61]. نحل/ 90.

 [62]. آل عمران / 148.

 [63]. زمر / 10.

 [64]. عنكبوت / 69.

 [65]. نساء / 86.

 [66]. غرر الحكم، باب صدقه، حدیث 2241.

 [67]. همان، باب حسن.

 [68]. ابن شهرآشوب مازندرانی، مناقب آل ابی طالب علیهم السلام، بیروت، دار الاضواء، بی تا، ج4، ص18.

 [69]. مؤمنون / 5.

 [70]. نور / 31.

 [71]. نور / 33.

 [72]. مستدرك الوسائل، ج8، ص463.

 [73]. ابوالفضل هادی منش، ضیافت نور، قم، انتشارات مرکز پژوهشهای اسلامی صدا وسیما، 1380 ش، ص143: به نقل از مناقب ابن مغازلی، ص380.

 [74]. همان، ص 86.

 [75]. بقره / 45.

 [76]. حسن ابن شعبة الحرّانی، تحف العقول، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1404 ق، ص 379.

 [77]. رضا مختاری، سیمای فرزانگان، قم، مركز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ چهاردهم، 1377 ش، ص 381.

 [78]. بقره / 156.

 [79]. علل الشرایع، ص 498.

 [80]. اعراف / 156.

 [81]. انعام / 54.

 [82]. مجموعه ورّام، ج1، ص9.

 [83]. مصابیح القلوب، ص 212.

 [84]. مستدرك الوسائل، ج11، ص258.

 [85]. فروع كافی، ج 5، ص82.

 [86]. مستدرك الوسائل، ج 9، ص5.

 [87]. حجر / 88.

 [88]. لقمان / 18.

 [89]. محمد بن یعقوب كلینی، فروع كافی، تهران، دار الكتب الاسلامیة، 1391 ق، ج2، ص53.

 [90]. بحار الانوار، ج75، ص94.

 [91]. مستدرك الوسائل، ج2، ص30.

 [92]. عبد علی بن جمعة العروسی الحویزی، نور الثقلین، قم، مطبعة العلمیة، بی تا، ج4، ص207.

 [93]. ملا محمد مهدی نراقی، جامع السعادات، قم، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج1، ص377.

 [94]. همان، ج 16، ص 361.

 [95]. همان، ج 27، ص 142، ج 39، ص 229.

 [96]. همان، ج 27، ص 79.

 [97]. شیخ صدوق، الخصال، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1403 ق، ص 360؛ بحار الانوار، ج7، ص 248.

 [98]. بحار الانوار، ج 65، ص 156.

 [99]. سیمای فرزانگان، ص 190.

 [100]. حدید/20.

 [101]. آل عمران/ 3

 [102]. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج18، ص284، اصول كافی، ج2، ص136.

 [103]. بحار الانوار، ج78، ص4.

 [104]. فرازهایی از ابعاد روحی، اخلاقی و عرفانی امام خمینی قدس سره، ص 73.

 [105]. بحار الانوار، ج73، ص241.

 [106]. همان، ج6، ص38.

 [107]. اسرا / 79.

 [108]. زمر / 9.

 [109]. بحار الانوار، ج84، ص153.

 [110]. همان، ص 68.

 [111]. ضیات نور، ص 199: به نقل از بلاغه علی بن الحسین علیهما السلام، ص 54.

 [112]. قدر/3.

 [113]. التهذیب، ج 4، ص 152.

 [114]. دخان/3.

 [115]. مستدرک الوسائل، ج 5، ص 219.

 [116]. مستدرک الوسائل، ج 8، ص 20.

 [117]. میرزا محمد تنکابنی، قصص العلماء، تهران، انتشارات اسلامیه، بی ‌تا، ص 73.

 [118]. مستدرك الوسائل، ج6، ص328.

 [119]. من لایحضره الفقیه، ج4، ص 358، وسائل الشیعة، ج9، ص 430؛ بحار الانوار، ج74، ص44.

 [120]. اصول كافی، ج2، ص 241؛ وسائل الشیعة، ج 15، ص 192.

 [121]. شیخ صدوق، علل الشرایع، قم انتشارات مكتبة الداوری، بی تا، ج1، ص 231.

 [122]. بحار الانوار، ج6، ص36.

 [123]. همان، ص 39.

 [124]. مستدرك الوسائل، ج5، ص 316 و ج12، ص119.

 [125]. بحار الانوار، ج6، ص36.

 [126]. واعظ بیهقی، مصابیح القلوب، تلخیص كاظم مقدم، قم، انتشارات لوح دانش، 1377 ش، ص 154.

 [127]. اصول كافی، ج 4، ص426. (شش جلدی)

 [128]. مائده / 28.

 [129]. انبیاء / 9.

 [130]. اصول كافی، ج4، ص 427.

 [131]. همان.

 [132]. همان.

 [133]. همان.

 [134]. محمد باقر یعقوب الكلینی، روضه كافی، تهران، بنیاد فرهنگ اسلامی، 1396 ق، ج2، ص322.

 [135]. توبه/63.

 [136]. مجموعه ورام، ج 2، ص 53.

 [137]. مستدرک الوسائل، ج 12، ص 334.

 [138]. بحار الانوار، ج 70، ص 55.

 [139]. اصول کافی، ج 2، ص 271.

 [140]. اصول کافی، ح 3، ص 371.

 [141]. بقره/64.

 [142]. نساء / 32.

 [143]. شیخ صدوق، الامالی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1362 ش، ص 205.

 [144]. کهف/110.

 [145]. یوسف/87.

 [146]. بحار الانوار، ج 70، ص 384.

 [147]. ضیافت نور، ص 161، به نقل از الحیات، ج 1، ص 404.

 [148]. فاطر / 6.

 [149]. اعراف / 27.

 [150]. بحار الانوار، ج69، ص290.

 [151]. انعام / 68.

 [152]. مائده / 91.

 [153]. نحل / 63.

 [154]. نساء / 9.

 [155]. بقره / 268.

 [156]. ناس / 4 و 5.

 [157]. بحار الانوار، ج67، ص49.

 [158]. عبدالحسین دستغیب، داستانهای شگفت، تهران، انشارات صبا، 1360 ش، ص 195.

 [159]. مستدرک الوسائل، ج 3، ص 324.

 [160]. بحار الانوار، ج 70، ص 285.

 [161]. غررالحکم، ص 272 (یک جلدی).

 [162]. بحار الانوار، ج 6، ص 137.

 [163]. اعراف/128.

 [164]. مریم/ 63.

 [165]. بقره/ 282.

 [166]. طلاق/ 4.

 [167]. طلاق/ 3.

 [168]. اعراف/ 35.

 [169]. تحف العقول، ص 480.

 [170]. بحار الانوار، ج 75، ص 28.

 [171]. غرر الحکم، ج 2، ص 450.

 [172]. همان، ج 6، ص 459.

 [173]. همان، ج 3، ص 315.

 [174]. همان، ج 2، ص 381.

 [175]. همان،ص 416.

 [176]. همان، ص 432.

 [177]. همان، ج 5، ص 455.

 [178]. بحار الانوار، ج 47، ص 215.

 [179]. غرر الحكم، ج3، ص79.

 [180]. همان.

 [181]. غرر الحكم، ج3، ص357.

 [182]. همان، ص 356.

 [183]. همان، ص 357.

 [184]. همان، ص 372.

 [185]. همان، ص 206.

 [186]. همان، ج4، ص204.

 [187]. اصول كافی، ج2، ص 274.

 [188]. عنکبوت/45.

 [189]. طه/24.

 [190]. التهذیب، ج2، ص 238؛ وسائل الشیعة، ج 4، ص120.

 [191]. شیخ صدوق، ثواب الاعمال، قم، انتشارات شریف رضی، 1364 ش، ص 81.

 [192]. بحار الانوار، ج 10، ص 204؛ ج 48، ص 171.

 [193]. اصول کافی، ج 3، ص 27.

 [194]. همان، ج 3، ص 10.

 [195]. بحار الانوار، ج 83، ص 20.

 [196]. غررالحکم، ج 6، ص 349.

 [197]. اصول کافی، ج 2، ص 361.

 [198]. امالی صدوق، ص 28..

 [199]. بحار الانوار، ج 75، ص 90.

 [200]. همان.

 [201]. همان، ص 91.

 [202]. نساء/ 59.

 [203]. مائده/55.

 [204]. نساء/ 59.

 [205]. سلیمان القندوزی الحنفی، ینابیع المودّة، قم، مکتبة المحمدی، 1385 ق، ص 117.

 [206]. اصول کافی، ج 2، ص 21؛ وسائل الشیعه، ج 1، ص 13.

 [207]. بحار الانوار، ج 65، ص 387.

 [208]. غرر الحکم، ج 5، ص 129.

 [209]. همان، ج 2، ص 483.

 [210]. همان، ج 5، ص 184.

 [211]. همان.

 [212]. بحار الانوار، ج 27، ص 88.