جبل عامل (زادگاه شهید اوّل) منطقه‌ای است در جنوب لبنان و در ساحل دریای مدیترانه كه از رود لیطانی به طرف جنوب تا حدود فلسطین امتداد دارد. البته حدود جغرافیایی آن دقیقاً معین نشده ا ست. نام این منطقه، از قبیله بنی عامله گرفته شده است كه پس از شكسته شدن سدّ مأرب از یمن كوچ كردند و در آنجا اقامت گزیدند. (1)

شیخ حرّ عاملی، از دانشمندان مشهور جبل عامل، می‌نویسد: قدیمی‌ترین گروههای شیعی، بعد از شهر مدینه در جبل عامل نشو و نما یافتند و به جاهای دیگر نیز منتشر شده اند. او می‌گوید: هنگامی كه رسول خداصلی الله علیه وآله از دنیا رفت، چهار نفر از اصحاب وی به عنوان شیعیان مخلص علی علیه السلام شناخته شدند كه عبارت بودند از: سلمان، ابوذر، مقداد و عمار و سپس 12 نفر دیگر به آنان پیوستند. شیعیان، همچنان در زمان خلفا كم و زیاد می‌شدند، تا اینكه در عصر عثمان، ابی ذر به ناحیه شام تبعید شد. معاویه، فرمانروای شام، او را به جبل عامل فرستاد و ابی ذر نیز با تلاشهای خود، بذر تشیع را در آنجا پاشید. او بیشترین فعالیت خود را در دو روستای صرفند در ساحل دریای مدیترانه و فعالیس در جنوب شرقی جبل عامل، بر فراز بلندیهای مشرف بر اردن متمركز نمود. بعدها، توسط مردم قدرشناس آن خطّه، در هر دو روستای یاد شده مسجدی به نام ابوذر ساخته شد و بدین گونه تشیع در منطقه جبل عامل نفوذ كرده، به دیگر مناطق راه یافت. (2)

جبل عامل در روایات

یكی از امتیازات منطقه جبل عامل را می‌توان جایگاه ممتازش در روایات اهل بیت علیهم السلام یاد كرد. با بررسی متون دینی و گفته‌های علما و محققان، این واقعیت روشن می‌شود. امام صادق علیه السلام در حدیثی به درخشش این نقطه از جهان اسلام در عصر غیبت اشاره كرده اند. ایشان بعد از ستایش شیعیان مقاوم و استوار آنجا می‌فرماید: «هؤُلاَءِ شِیعَتُنَا حَقّاً وَهُمْ اَنْصَارُنَا وَاِخْوَانُنَا وَالْمُوَاسُونَ لِغَریبِنَا وَالْحَافِظُونَ لِسِرِّنَا وَاللِّینَةُ قُلُوبُهُمْ لَنَا وَالْقَاسِیةُ قُلُوبُهُمْ عَلَی اَعْدَائِنَا وَهُمْ كَسُكَانِ السَّفِینَةِ فِی حَالِ غَیبَتِنَا تُمُحِّلَ الْبِلاَدُ دُونَ بِلاَدِهِمْ وَلاَ یصَابُّونَ بِالصَّوَاعِقِ یأمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَیعْرِفُونَ حُقُوقَ اللّهِ وَیسَاوُنَ بَینَ اِخْوَانِهِمْ اُولَئِكَ الْمَرْحُومُونَ الْمَغْفُورُ لِحَیهِمْ وَمَیتِهِمْ وَذَكَرِهِمْ وَاُنْثَاهُمْ وَلِاَسْوَدِهِمْ وَاَبْیضِهِمْ وَحُرِّهِمْ وَعَبْدِهِمْ وَاِنَّ فِیهِمْ رِجَالاً ینْتَظِرُونَ وَاللّهُ یحِبُّ الْمُنْتَظِرِینَ؛ (3) آنان شیعیان حقیقی ما هستند و یاران و برادران ما محسوب می‌شوند، با غریبان ما برادری و مواسات كرده و اسرار ما را حفظ می‌كنند دلهایشان برای ما نرم و بر دشمنان ما سخت است. آنان همانند ساكنین كشتی در حال غیبت هستند [كه اهل نجات اند] . شهرها خشك و قحطزده می‌شود؛ امّا آنجا سرسبز است و در معرض بلایای طبیعی قرار نمی‌گیرد. امر به معروف و نهی از منكر می‌كنند، حقوق خدا را شناخته، در بین برادرانشان مساوات را رعایت می‌كنند. آنها مورد رحمت الهی هستند و زنده و مرده، مرد و زن، سیاه و سفید و آزاد و بنده شان آمرزیده می‌شوند و در میان آنان مردانی است كه انتظار [ظهور دولت حقه را] می كشند و خداوند منتظران را دوست دارد.

نهضت فرهنگی شیعه، در جبل عامل پیشنه‌ای عمیق دارد و به قرنهای چهارم و پنجم هجری قمری برمی گردد. زمانی كه باورهای شیعی در آن منطقه بارور شد، جنبشهای علمی و فرهنگی نیز به تدریج شكل گرفت؛ چرا كه فرهنگ تشیع همواره با خیزشهای علمی و فرهنگی همراه بوده است. هنگامی كه شیخ مفید، متفكر بزرگ شیعی در سال 413 ق در عراق وفات یافت، شخصیت وی شیعیان جبل عامل را به شدت تحت تأثیر قرار داد. عبد الحسین بن غلبون صوری (متوفی به سال 419 ق) ، از شاعران پرشور جبل عاملی، در سوگ وی اشعاری سرود و پیوند عمیق خود و همشهریان شیعه‌اش را با آن عالم برجسته اعلام نمود. سید مرتضی، شاگرد شیخ مفید نیز برای مردم صیدا كتابی در زمینه فقهی نوشت و آن را مسائل صیداویه نامید. ابو الفتح كراجكی، شاگرد دیگر شیخ مفید، به شام، طرابلس، صیدا و صور سفر نمود و برای مردم صیدا، كتاب «انتفاع المؤمنین‌» و برای اهل صور، كتاب «الاصول فی مذهب آل رسول‌» را در هنگام اقامتش در آن دو شهر تألیف كرد. (4)

در اثر همین پیوندهای مردم جبل عامل با مراكز فرهنگی شیعه بود كه نخبگان شایسته‌ای به عراق آمده، به تحصیلات علوم دینی پرداختند. اسماعیل بن حسن عودی جزّینی (متوفی به سال 580 ق) بعد از كسب علم در دانشگاه حلّه، به زادگاهش جزّین بازگشت و معارف اهل بیت علیهم السلام را در آنجا ترویج نمود. طومان بن احمد مناری، یوسف بن حاتم و صالح بن مشرف، از شاگردان علامه حلّی و عز الدین حسن بن حسام، شاگرد فخر المحققین، از جمله عالمان پرتلاشی بودند كه از خطّه جبل عامل به عراق هجرت كردند و به نهضت فرهنگی شیعه در زادگاه خود غنا بخشیدند.

شیخ طه بن محمد بن فخر الدین، جدّ شهید اوّل، از عالمان مورد اعتمادی بود كه تأثیر به سزایی در شكوفایی مكتب جبل عامل داشت. (5)

هنگامی كه فقیه بزرگ شیعی، ابو القاسم بن حسین بن عود اسدی، در اواخر قرن هفتم در جبل عامل درگذشت، زمینه‌های یك نهضت فكری شیعی در آنجا به وجود آمد و بستر پرورش عالمان بزرگی در آینده نزدیك در آن ناحیه فراهم شد. (6)

در آن هنگام، جبل عامل افق علمی روشنی را فرا روی خود داشت كه پدید آمدن مكتب فعّال فقهی و اعتقادی شیعه را نوید می‌داد. همین زمینه‌ها از عواملی بود كه بزرگ رهبر جهان تشیع و بنیانگذار نهضت فرهنگی و سیاسی امامیه كه در منطقه جبل عامل در اوایل قرن هشتم متولد شد، بعد از نیل به درجات عالیه علمی و معنوی، مدرسه تحوّل آفرین و سرنوشت ساز جزّین را تأسیس كند كه بعدها آثار و بركاتش بر سرتاسر مناطق اسلامی، به ویژه كشور ایران ظاهر گردید. حتی امروزه بعد از گذشت 7 قرن، تأثیر عمیق مدرسه جزّین كه شهید اوّل، به راه انداخت، به وضوح در پویایی، بالندگی و رشد اندیشه‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی جوامع شیعی كاملاً نمایان است.

چهره‌های ماندگار شیعی كه از جبل عامل برخاستند، در قرنهای دهم و یازدهم و بعد از آن به دیگر مناطق به ویژه ایران مهاجرت كردند و مكتبهای مختلفی را در سایر مناطق بنیان نهادند، آثار ارزشمندی از خود به جای گذاشتند و شاگردان ممتازی را تربیت كردند كه نمونه دیگری از بركات مدرسه جزّین (7) در قرن هشتم می‌باشد.

حوزه علمیه جبل عامل در قرن هشتم آن چنان اوج گرفت كه شیخ حرّ عاملی می‌نویسد: در یكی از روستاهای جبل عامل در زمان نزدیك به عصر شهید اوّل، هفتاد مجتهد در تشییع جنازه‌ای شركت داشتند. (8) بعد از شهادت شهید اوّل مدارس متعددی در شهركهای جبل عامل تأسیس گردید كه از میان آنها می‌توان به مدرسه میس، كرك، نوریه در بقاع و مدارس دیگری در بعلبك و جیع و عیناثا و نبطیه اشاره كرد. (9)

دانشمندان و شعرای زیادی از این خطّه برخاسته اند كه همچون ستارگان پرفروغی در آسمان تشیع می‌درخشند و فضای معنوی این شهركِ مرتبط با قدس را زینت می‌بخشند. یكی از شعرای نامدار جزّین، عبد اللّه بن ایوب جزّینی است كه در زمان امام هشتم علیه السلام از شعرا و یاران آن حضرت بود. از فقها و دانشمندان این شهرك، می‌توان به اسد الدین صائغ جزّینی و شیخ احمد بن طی جزّینی (جد بزرگ شهید اوّل) و شیخ محمد مكی جزّینی (پدر شهید) اشاره كرد. (10)

شهید اوّل كیست؟

محمد بن مكی عاملی جزّینی معروف به شهید اوّل، در سال 734 ه. ق در شهرك جزّین در كشور لبنان متولد شد. (11) او فرزند شیخ جمال الدین مكی بن شیخ شمس الدین محمد بن حامد بود و لقب شیخ كه پدران او داشتند، گواهی می‌دهد كه آنان اهل علم بوده اند، شیخ حرّ عاملی، از جدّ وی به عنوان عالم ثقه یاد می‌كند (12) و در مورد پدرش می‌گوید: او از استادان فاضل زمان خود بود. (13)

محمد بن مكی بعد از فراگیری دروس موجود در منطقه، به حلّه، مركز علمی شیعه در آن عصر شتافت و نزد اساتید آن سامان به ادامه تحصیل پرداخت و به مقامات عالیه علمی دست یافت.

شهید بعد از اخذ اجازه نامه از اساتید خویش همچون فخر المحققین، محمد بن معیه، شمس الائمه كرمانی و محمد بن سعید قرشی به دمشق و مصر رفت. آنگاه در مكه و مدینه حضور یافته، نزد چهل تن ا ز دانشمندان اهل سنت درس خواند و اجازه روایت گرفت.

شهید اوّل در رتبه علمی خود، به مرجعیت فقهی مذاهب پنجگانه نایل گردید. او نخستین فقیه شیعه است كه از جبل عامل برخاسته، در جهان اسلام به مقامات عالیه علمی، اجتماعی و سیاسی دست یافت و پایگاه بزرگ علمی شیعه را بنیان نهاد.

به راه انداختن جنبش علمی مستقل شیعه، تأثیر فكری و اجتماعی عمیق در افكار عمومی و پرورش فقیهان و دانش اندوختگان كم نظیر، از دست آوردهای مدرسه جزّین جبل عامل است. شهید اوّل با ایجاد این حوزه عظیم بسیاری از دانش دوستان را به جبل عامل كشاند و در چشمه سار معارف اهل بیت علیهم السلام سیراب ساخت.

ستاره درخشان جبل عامل، آن چنان به معارف اهل بیت و فقه امامیه تسلط داشت كه در پاسخ نامه حاكم خراسان، علی بن مؤید، كه حضور وی را در خراسان درخواست كرده بود، با یگانه منبع فقهی در دسترسش كه همان مختصر نافع محقق حلی بود، در مدّت هفت روز كتاب ارزشمند «اللمعة الدمشقیة‌» را تألیف كرد (14) و آن را به عنوان مرجع فقه شیعی به آن دیار فرستاد. حركتی كه توسط شهید در مدرسه جزّین آغاز شد، به سرعت رشد نمود و با تلاشهای شاگردان شهید كه نمایندگان وی بودند، در نقاط دیگر منتشر گردید.

در اینجا به برخی از اساتید، شاگردان، تألیفات و اقدامات شهید اول كه همه در راستای نشر معارف اهل بیت علیهم السلام انجام شده است، نظری می‌اندازیم:

پاسداری از ارزشهای دینی

شهید اوّل به عنوان مدافع اهل بیت علیهم السلام در صحنه‌های سیاسی و اجتماعی حضور می‌یافت و از مرزهای عقیدتی شیعه به نحو شایسته‌ای پاسداری می‌كرد كه اقدامات تبلیغی وی به چند بخش تقدیم می‌شود:

1. مبارزه با بدعت گزاران

محمد یالوشی عاملی، در اوایل از شاگردان شهید اوّل به شمار می‌آمد. وی در سخنوری بیانی شیرین و جذّاب داشت؛ امّا به جای ادامه تحصیلات و كسب دانش از محضر پرفیض شهید اوّل، به علوم سحر و كهانت و شعبده روی آورده و از این راه ادعای نبوت كرد و مردم ساده لوح را به مذهب جدیدی فراخواند. شهید اوّل، برای دفع تفرقه و بدعت، اوّل سحر او را با سحر باطل كرد و آنگاه با حمایت حكومت وقت پایگاه یالوشی را در نبطیه جبل عامل نابود ساخته، عوامل فتنه را ریشه كن نمود.

امّا دو نفر از یاران وی به نامهای یوسف بن یحیی و تقی الدین جبل الخیامی القاضی كه با او همدست و هم عقیده بودند و قبلاً از دروس شیخ نیز استفاده می‌كردند، از ماجرای سركوب یالوشی جان سالم به در بردند. چندی بعد، آن دو علیه شهید توطئه كرده، با سعایت و سخن چینی در شهادت شهید دست داشتند. (15) به این ترتیب باقیمانده فتنه گران با شكست خوردگان صحنه‌های علمی در مقابل عظمت و شكوه مقام شهید دست به دست هم داده، زمینه شهادت آن بزرگوار را فراهم آوردند.

2. حمایت از جنبشهای انقلابی شیعه

هنگامی كه آوازه جنبش علمی و دینی شهید در جبل عامل به سراسر جهان اسلام رسید، مشتاقان معارف اسلامی و فرهنگ اهل بیت علیهم السلام با او ارتباط برقرار كردند و رهنمود خواستند. یكی از كسانی كه با شهید اوّل ارتباط داشت و از او به عنوان مرجع دینی شیعیان راهنمایی می‌خواست، امیر علی موید، آخرین امیر سلسله سربداران خراسان بود. او كه با اعتقادات شیعی بر خراسان حكومت می‌كرد، نهایت تلاش خویش را در ترویج و تثبیت آیین اهل بیت علیهم السلام به كار گرفته بود. خواجه مؤید هر صبح و شب به انتظار حضرت صاحب الزمان علیه السلام بود و نامهای دوازده امام را بر روی سكّه‌ها ثبت كرده بود.

او در مقابل جناح درویشان تندرو، قصد داشت تا اسلام فقاهتی را در جامعه حاكم سازد؛ به همین منظور از تمام دانشمندان و فقیهان شیعه دعوت به عمل آورد. او در همین راستا، از شهید اوّل، مرجع بزرگ شیعیان در جبل عامل، برای سفر به خراسان دعوت نمود و پیكی را به نام شمس الدین محمد آوی به همراه یك جلد كلام اللّه و نامه‌ای مكتوب به نزد وی فرستاد. در فرازی از نامه خواجه مؤید آمده بود: «محضر مبارك مولای ما، آن پیشوای بلند همت و با اراده، دانشمند وظیفه شناس، علامه روزگار، رهبر ملتها، سرمشق دانشمندان عمق نگر، دارنده انواع فضایل و دانشها و هنرها، احیا كننده رسم امامان، پیشوای ما، خورشید راستی و دین، كه خداوند متعال سایه‌اش را بر سر دولتی خوش بنیان و نعمتی بیكران بگستراند. به عرض آن جناب می‌رسانم كه شیعیان خراسان تشنه دیدار و فیض بردن از دریای فضل و دانش شمایند. از وضع بد روزگار بزرگان علمی این دیار پراكنده گشته و بیشترشان از میان رفته اند. امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمود: «ثُلْمَةُ الدِّینِ مَوْتُ الْعُلَماءِ؛ مرگ دانشمندان لطمه و شكست دین است.‌» ما در میان خود كسی را نمی‌یابیم كه به فتوایش از لحاظ علمی اعتماد كرده یا عقاید درست را از او فرا بگیریم. از خدای متعال مسئلت داریم كه حضرتت به ما افتخار حضور و افشاندن نور بخشد تا از علمش پیروی كرده و از راه و رسمش رفتار آموزیم.» (16)

دانشمند فرزانه جبل عامل، بنابر عللی از پذیرش دعوت سلطان خراسان خودداری كرد؛ امّا این دعوت را بدون پاسخ نگذاشت. متن پاسخ نامه شهید گرچه الآن موجود نیست، امّا كتاب ارزشمند اللمعة الدمشقیة كه یك دوره فقه جامع شیعی و احكام عملی اسلام را در بر دارد، هدیه جاویدانی بود كه شهید اوّل در پاسخ دعوت خواجه علی مؤید تألیف و ارسال نمود تا مردم آن سامان از راهنماییهای آن استفاده كرده، به فتاوای فقهی‌اش عمل نمایند.

به این ترتیب، شیخ شهید از لحاظ فكری و عقیدتی، جنبش سربداران را در آن وضعیت بحرانی پشتیبانی نمود و چراغ راه گردید.

3. تلاش برای وحدت مسلمانان

شهید اوّل به عنوان یك مصلح بیدارگر در راه تحكیم پیوند مسلمانان از هیچ كوششی فروگذاری نمی‌كرد. او كه به شكوه و عظمت اسلام و مسلمانان در مقابل دشمنان می‌اندیشید، رمز توفیق را در وحدت كلمه و كلمه توحید می‌دانست. مجلس درس وی همواره از دانشمندان شیعه و سنی موج می‌زد و آنان برای استفاده، مباحثه، حل مشكلات و مناظره در جلسات او حضور می‌یافتند. دوراندیشی و ژرف نگری این عالم مصلح موجب شده بود كه از طرح مسائل اختلافی بپرهیزد. او حتی در هنگام حضور اهل تسنن، كتابهای ویژه شیعیان را مخفی می‌كرد. برخی گفته اند كه علت عدم پذیرش پاسخ حاكم سربداران برای حضور در خراسان، حفظ وحدت مسلمانان، تداوم حركت بیدارگرانه و وحدت آفرین او در منطقه شامات بوده است؛ اما برنامه‌های اصلاحی و انقلابی شهید اوّل طوری تنظیم شده بود كه در فاصله دو قرن آینده، جبل عامل وظیفه خود را در پرورش علمای برجسته و فرزانگان نستوه شیعی به خوبی انجام داد و همشهریان شهید اوّل با كوله باری از دانش و تجربه و اطلاعات برای استوار ساختن بنیادهای تشیع به ایران آمدند و دودمان صفوی را از لحاظ علمی و معنوی غنی كردند. (17)

اساتید شهید اوّل

در این بخش به اساتید ممتاز شهید اوّل اشاره می‌كنیم:

1. اسد الدین صائغ جزّینی: وی از دانشمندان معروف آن عصر می‌باشد و علاوه بر سمت استادی شهید اوّل، پدرزن و عموی او نیز بود. این دانشمند جبل عاملی در سیزده رشته علوم به ویژه ریاضیات مهارت و تخصص شایانی داشته است؛ (18)

2. جمال الدین ابو محمد مكی بن محمد بن حامد عاملی جزّینی: پدر و استاد شهید اوّل و از بزرگان علمای امامیه در منطقه جبل عامل و از شاگردان نجم الدین طومان عاملی بود كه در سال 728 درگذشت؛ (19)

3. فخر المحققین فرزند علامه حلّی؛

4. سید تاج الدین بن معیه حسنی: وی به شهید اوّل اجازه اجتهاد و نقل حدیث هم داده است؛

5. عبد الحمید بن فخار موسوی؛

6. سید عمید الدین حسینی حلّی (خواهرزاده علامه حلّی كه به شهید اجازه اجتهاد و روایت داد)؛

7. سید ضیاء الدین حسینی حلّی (ایشان نیز خواهرزاده علامه حلّی بود كه به وی اجازه اجتهاد و روایت داد)؛

8. نجم الدین جعفر بن نما؛

9. سید علاء الدین علی بن زهره حسینی حلّی؛

10. سید مهنّا بن سنان المدنی صاحب «المسائل»؛

11. قطب الدین رازی: از نخبگان فقه و الهیات و علوم عقلی و نقلی و شاگرد برجسته علامه حلّی كه شهید در مورد وی گفته است: «او دریای بی كران علم بود و در تمام زمینه‌ها به من اجازه داد.»

تربیت مبلغان دانشمند

همچنان كه اشاره شد، شهید اوّل در حوزه درسی خویش شایستگان و نخبگان فراوانی را تربیت كرد كه برخی از آنان از مفاخر علمی جبل عامل به شمار می‌آیند و برخی دیگر نیز پرورش یافتگان این منطقه در نقاط دیگر هستند. در اینجا به مهم‌ترین شاگردان وی اشاره می‌كنیم:

1. شیخ رضی الدین ابوطالب محمد بن محمد بن مكی جزینی عاملی: او فرزند ارشد شهید اوّل و دانشمندی جلیل القدر بود كه از پدر بزرگوارش روایاتی نقل كرده است؛ (20)

2. شیخ ضیاء الدین ابو القاسم علی بن محمد بن مكی عاملی جزّینی: وی یكی دیگر از فرزندان شیخ شهید بود. شیخ حرّ عاملی در مورد وی می‌گوید: «او فاضلی محقق، شایسته، پارسا و مورد اعتماد است.‌» (21)

3. شیخ جمال الدین ابو منصور حسن عاملی جزّینی، فرزند كوچك شهید اوّل: وی محققی بزرگوار و فقیهی فاضل بود كه شهید اوّل برای وی و برادرانش ارزش ویژه‌ای قائل بود؛

4.‌ام علی، همسر شهید اوّل: ایشان نیز از بانوان دانشمند و مروج معارف اهل بیت علیهم السلام بود. او بانویی دانشمند، پارسا، فقیه و عابد بود و مورد تمجید و ستایش شهید اوّل قرار گرفته بود. شهید همواره مسائل بانوان و پرسشهای مذهبی آنان را به‌ام علی همسر با فضل خود ارجاع می‌داد؛ (22)

5. ست المشایخ‌ ام الحسن فاطمه دختر شهید اوّل: او نیز از بانوان دانشمند جبل عامل و از دست پروردگان شهید اوّل می‌باشد. او را می‌توان الگوی بانوان شیعه در جبل عامل قلمداد كرد. این بانوی فقیه مورد احترام و عنایت فقهای عصر و عموم مردم بوده است، تا جایی كه در تشییع جنازه‌اش بیش از هفتاد مجتهد مسلم از جبل عامل در قریه جزّین شركت كردند. (23)

اگر چه از آثار قلمی این بانوی متفكر جبل عاملی چیزی در دست نیست، امّا نامه‌ای كه وی در مورد بخشش ارثیه پدر شهیدش به برادران خود نوشت، در دست است كه نشانگر مایه‌های علمی و آگاهیهای عمیق او در مورد معارف قرآن و اهل بیت علیهم السلام می‌باشد. او اموال خویش را به صورت هبه معوضه به برادرانش هدیه می‌كند و در مقابل، كتابهای فقهی و علمی را از آنها دریافت می‌دارد. و این موضوع نهایت علاقه ایشان را به علم و دانش می‌رساند.

این نوشته كه حاوی موضوعات مهمی از جمله اطلاعات گسترده دختر شهید به احكام شرعیه، اشتیاق وی به كتاب و علم و دانش، خبر از سلسله نسب خاندان شهید اوّل و تجلیل از پدر و برادران می‌باشد، امروزه در نزد آل شمس الدین عیناً موجود بوده و صاحب تكمله امل الآمل آن را مشاهده كرده است؛ (24)

6. سید ابو طالب احمد بن قاسم بن زهره حسینی؛

7. سید بدر الدین حسن بن ایوب مشهور به ابن اعرج اطراوی عاملی: وی از شاگردان معروف شهید و از مفاخر جبل عامل محسوب می‌شود؛

8. شیخ عبد الرحمن العتائقی: وی نویسنده كتابهای متعدد است كه از شهید اوّل بیشترین بهره‌ها را در كسب علوم اسلامی برده است؛

9. شیخ شرف الدین ابو عبداللّه المقداد معروف به فاضل مقداد سیوری؛

10. شیخ محمد بن تاج الدین عبد علی مشهور به «ابن نجده‌» كه از محضر شهید بهره‌ها برد؛

11. شیخ حسن بن سلیمان حلّی صاحب مختصر بصائر الدرجات؛

12. شیخ شمس الدین محمد بن عبد الفانی كركی عاملی: شیخ شهید به مناسبت بازگشت وی از زیارت بیت الحرام قصیده‌ای سرود كه مطلع آن چنین است:

قدمت بطالع السعد السعید                                                  و حیّاك القریب مع البعید

13. شیخ زین الدین علی بن خازن حائری: اجازه نامه‌ای مدوّن با عبارات عالی از شهید به این شاگرد شایسته‌اش موجود است. (25)

آثار قلمی

آثار قلمی شهید اوّل نیز كه همه در راستای نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام و گسترش اندیشه‌های شیعی ایجاد گشته، دلیل دیگری بر عظمت و شكوه مكتب جبل عامل در قرن هشتم می‌باشد. در اینجا به فهرست مهم‌ترین آثار منتشره شهید اوّل اشاره می‌كنیم:

1. اللمعة الدمشقیة: این كتاب مشهورترین اثر شهید و از ارزشمندترین گنجینه‌های فقهی شیعه و محكم‌ترین متن فقهی می‌باشد كه در طول قرنها در حوزه‌های شیعی تدریس شده و فقه جویان مشتاق را سیراب نموده است؛

2. الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة؛

3. الالفیة؛

4. النفلیة؛

5. البیان؛

6. ذكری الشیعه فی احكام الشریعه؛

7. غایة المراد فی شرح نكت الارشاد؛

8. القواعد الفقهیه كه در حدود 300 قاعده فقهی را شرح كرده است؛

9. اربعون حدیثاً؛

10. خلاصة الاعتبار فی الحج والاعتمار؛

11. جواز ابداع السفر فی شهر رمضان؛

12. جوابات الفاضل المقداد؛

13. احكام الاموات؛

14. مجموعة الشهید الاول؛

15. جوابات مسائل الاطراوی؛

16. مسائل ابن مكی؛

17. جامع البین من فوائد الشرحین؛

18. حاشیه علی الذكری؛

19. العقیدة الاسلامیة؛

20. اختصار الجعفریات،

21. مزار الشهید؛

22. المقالة التكلیفیة،

23. مجموعه الاجازات.

كتابهای شهید اوّل بیش از سی مورد است كه درموضوعات مختلف علوم مانند: فقه، اصول، كلام، حدیث، ادبیات و شعر تألیف شده است.

شهادت در راه تبلیغ

در سال 784 (ه. ق) حكومت شامات در دست فردی به نام «بیدمر‌» بود كه توسط «برقوق»، اولین پادشاه سلسله چراكسه به این منصب گمارده شده بود. در آن سال شهید اوّل بر اثر حسادت و دشمنی بدخواهان به زندان افتاد و مدت یك سال شاگردان و دوستانش از فیض حضورش بی نصیب ماندند. او در زندان از خود دفاع كرد و در ضمن اشعاری به شاه چنین گفت: «به جانم قسم! هیچ گاه جنایتی را مرتكب نشده‌ام و كسی كه ظلم و جنایتی را مرتكب نشده است، چرا عذرخواهی كند؟ شما نباید به گفتار سخن چینان كه به دروغ و از روی دشمنی گفته اند ترتیب اثر دهید! خدا را گواه می‌گیرم كه من از این اتهامات به دور هستم. عقیده خالص من دوستی و محبت پیامبرصلی الله علیه وآله و عشق ورزیدن به كسانی است كه پیامبرصلی الله علیه وآله را دوست دارند و دوستدار صحابه و همراهان راستین پیامبرصلی الله علیه وآله می‌باشم.

او سپس آزادی خویش را درخواست كرد؛ امّا مورد موافقت قرار نگرفت. عاقبت، مجلس محاكمه اسوه ایمان و تقوا و قلّه فقاهت و دانش با حضور شاه و عباد بن جماعه قاضی القضاة دمشق و سایر قضاة درباری برگزار شد و دفاع شهید نیز سودی نبخشید. بالاخره حكم از پیش تعیین شده قاضی مبنی بر قتل آن راد مرد الهی اعلام شد. لباس او را از بدن مطهرش بیرون آوردند و لباس شهادت پوشاندند. بعد از شهادت بدن را به دار زدند و سپس سنگسارش كردند و آنگاه جسم بی جان را سوزاندند تا آثاری از آن باقی نماند.

پیوند با ابدیت

گرچه معاندان و مخالفان فرهنگ اهل بیت علیهم السلام جسم شهید را به دار زدند و سوزاندند تا به خیال خام خود اندیشه‌های اهل بیت علیهم السلام را از میان بردارند؛ امّا افكار ناب محمدی صلی الله علیه وآله و معارف اهل بیت علیهم السلام با تلاشهای آن مجاهد خستگی ناپذیر در مناطق وسیعی از جهان اسلام انتشار یافته و ابدی گشته بود.

شاید آن روز دستان پلیدی كه او را به شهادت رساندند، تصور نمی‌كردند كه با شهادت مجسمه تقوا و استاد فقیهان، او را جاودانه كرده، با ابدیت پیوند می‌دهند؛ آری، محمد بن مكی تمام نوشته‌ها، افكار و عقاید خود را با خون خویش امضا كرد و جاودانگی‌اش را اثبات نمود.

امروزه شهید اوّل در قلب شیفتگان دانش و معرفت اهل بیت علیهم السلام جای دارد.

هرگز نمیرد آنكه دلش زنده شد به عشق                                 ثبت است در جریده عالم دوام ما

گـو نـام مـا زِ یـاد به عمداً چـه می‌بـری                              خود آید آنكه یاد نیاری ز نام ما

• پاورقــــــــــــــــــــی

1) تاریخ جبل عامل، محمد جابر آل صفا، بیروت، 1981 م، ص 24.

2) امل الآمل، شیخ حرّ عاملی، بغداد، نشر اندلس، ص 11؛ مهاجرت علمای شیعه، مهدی فرهانی، تهران، نشر امیر كبیر، 1377، ص 59.

3) امل الآمل، ج 1، ص 15.

4) التشیع بین جبل عامل و ایران، علی مروه، لندن، 1987 م، ص 16.

5) امل الامل، ج 1، ص 105.

6) مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران، ص 65.

7) جزّین بر وزن سكّین، یكی از شهركهای جبل عامل در جنوب لبنان، زادگاه و محل نشو و نمای شهید اوّل است.

8) امل الآمل، ج 1، ص 15.

9) تاریخ جبل عامل، ص 236.

10) شهید اوّل، محمدحسن امانی، پژوهشكده باقر العلوم، نشر سازمان تبلیغات اسلامی، ص 23.

11) فوائد الرضویه، شیخ عباس قمی، بی نا، بی تا، ص 645.

12) امل الآمل، ج 1، ص 105.

13) همان، ص 186.

14) اللمعة الدمشقیة، محمد بن مكی عاملی، قم، نشر علمیه، 1395 ق، ج 1، ص 101.

15) مدارك الاحكام، سید محمد موسوی عاملی، قم، مؤسسه آل البیت، 1310 ق، ج 1، ص 15.

16) اللمعة الدمشقیة، ج 1، ص 134.

17) مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران، ص 76.

18) اعیان الشیعة، سید محسن امین عاملی، بیروت، دار التعارف، ج 3، ص 281.

19) همان، ج 10، ص 134.

20) امل الآمل، ج 1، ص 179.

21) همان، ص 134.

22) همان، ص 193.

23) الدروس الشرعیة، ج 1، ص 40.

24) تكملة امل الآمل، سید حسن صدر، قم، نشر كتابخانه آیة اللَّه مرعشی، 1406 ق، ص 151.

25) روضات الجنات، ج 7، ص 7، مقدمه الدروس الشرعیه، ص 42.