همان گونه كه در شماره پیشین گفته شد، «چلچراغ تبلیغ» مجموعه‌ای است متنوع، نو، جذاب و آموزنده و در بردارنده 40 آیه، 40 حدیث، 40 رهنمود از حضرت امام خمینی قدس سره، 40 رهنمود از مقام معظّم رهبری حضرت آیت الله خامنه‌ای مدظله العالی، 40 رهنمود از بزرگان دین و دانش، 40 نكته آموزشی، 40 شعر و سروده و 40 كتاب در زمینه آموزه‌های تبلیغی برای مبلّغان گرانمایه و گرانپایه است.

گفتنی است در هر مقاله، برای هر یك از عنوان‌های هشت گانه پیشین، پنج نمونه را به قلم می‌آوریم كه مجموعاً 40 نمونه خواهد شد. امید است صاحب نظران را مقبول و مبلّغان را مطبوع افتد.

آیات

1 - تبلیغ الهی با انگیزه الهی

«الّذین یبلّغون رسالات اللّه و یخشونه و لایخشون أحدا الّا اللّه و كفی باللّه حسیبا»؛ « (پیامبران پیشین) همانان هستند كه پیام‌های خدا را ابلاغ می‌كنند و از او می‌ترسند و از هیچ كس جز خدا نیز نمی‌ترسند و همین بس كه خداوند حسابگر (پاداش اعمالشان) است.‌» (1)

2 - مرزناپذیری تبلیغ

«و ما أرسلناك الّا كافّة للنّاس بشیرا و نذیرا ولكنّ أكثر النّاس لایعلمون» (2) ؛

«تو را جز مژده دهنده و هشدار دهنده برای همه مردم نفرستاده ایم؛ ولی بیشتر مردم نمی‌دانند.‌»

3 - خستگی ناپذیری در تبلیغ

«قال ربّ انّی دعوت قومی لیلا و نهارا» (3) ؛ «(حضرت نوح) گفت: ‌ای پروردگار من! من قوم خود را شب و روز دعوت كردم.‌»

4 - هماهنگی تبلیغات و مبلّغان

«و اذ قال عیسی ابن مریم یا بنی اسرائیل انّی رسول اللّه الیكم مصدّقا لما بین یدی من التّوریة و مبشّرا برسول یأتی من بعدی اسمه أحمد...‌» (4) ؛ «و [یاد كن] آن گاه كه عیسی پسر مریم گفت: ‌ای فرزندان اسرائیل! من فرستاده خدا به سوی شما هستم، تورات را كه پیش از من بوده است تصدیق می‌كنم و به فرستاده‌ای كه پس از من می‌آید و نام او «احمد» است مژده می‌دهم.‌»

5 - تشویق در تبلیغ

«هو الّذی یصلّی علیكم و ملائكته لیخرجكم من الظّلمات الی النّور و كان بالمؤمنین رحیما» (5) ؛ «اوست همان كس كه خود و فرستگانش بر شما درود می‌فرستند تا شما را از تاریكی‌ها به روشنی بَرَند و او به مؤمنان مهربان است.‌»

احادیث

6 - وظایف مبلّغ

امام امیرمؤمنان علی علیه السلام: «... یحتجّوا علیهم بالتّبلیغ و یثیروا لهم دفائن العقول...‌» (6) .

«... (خداوند بزرگ پیامبران را فرستاد تا با مردم) از راه تبلیغ با برهان سخن بگویند و گنجینه‌های پنهان خِرَدها را برای آنان آشكار كنند و به كار اندازند... .‌»

7 - خدا نكند كه چنین بشود...

امام امیرمؤمنان علی علیه السلام: «انّما زهّد النّاس فی طلب العلم كثرة ما یرون من قلّة عمل من عمل بما علم (7) ؛ جز این نیست كه مردم در پی دانش نرفتند چون بسیاری از كسانی كه دانش داشتند، كمتر به دانسته‌های خود عمل كردند.‌»

8 - نوجوانان و جوانان را دریابیم

امام صادق علیه السلام: «.‌.. علیك بالاحداث فانّهم اسرع إلی كلّ خیر (8) ؛

... (در تبلیغ) نوجوانان و جوانان را دریاب، زیرا آنان با شتاب بیشتری به سوی هر كار نیكی گام بر می‌دارند.

9 - شعار بدون عمل، هرگز!

حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام: «.‌.. لسنا نرعد حتّی نوقع و لانسیل حتّی نمطر (9) ؛

... ما خروش بر نمی‌آوریم مگر آن كه در میدان عمل قرار گیریم؛ و سیل جاری نمی‌كنیم مگر آن كه باران بباریم.‌»

10 - پرهیز از لاف زنی و خالی بندی

امام امیرمؤمنان علی علیه السلام: «ربّ صلف اورث تلفا (10) ؛ چه بسا لاف زنی كه جز از دست دادن چیزی را به دست نمی‌آورد.

رهنمودهای امام خمینی قدس سره

11 - ارزش و اهمیت تبلیغ

«تبلیغات مسأله‌ای است پر اهمیت و حساس، یعنی دنیا با تبلیغات حركت می‌كند. آن قدری كه دشمنانِ ما از حربه تبلیغات استفاده می‌كنند، از طریق دیگری نمی‌كنند؛ و ما هم باید به مسأله تبلیغات بسیار اهمیت دهیم و از همه چیزهایی كه هست بیشتر به آن توجه كنیم.‌» (11)

12 - معنویات: محور تبلیغات

«تبلیغات باید براساس معنویات باشد، معنویات اساس اسلام است. سعی كنید معنویات را زیاد كنید و از تشریفات تا آنجا كه مقدور است بكاهید. همه‌اش در فكر درست كردن سالن و ساختمان نباشید، بلكه در فكر معنویات اسلام باشید.‌» (12)

13 - تبلیغ: متناسب با شرایط و نیازها

«وضع تبلیغات باید متناسب با نیازها و وضع حوزه‌ها باشد.‌» (13)

14 - هماهنگی در تبلیغات

«ما باید در همه امور هماهنگی را حفظ نماییم، مخصوصاً هماهنگی در تبلیغات كه از اهمّ امور است باید بیشتر حفظ شود. باید سعی كنید وحدت و هماهنگی را به صورتی حفظ نمایید كه هر گونه تبلیغات سوء را از بین ببرید. می‌دانید كه سلاح تبلیغات، بُرنده‌تر از كاربرد سلاح در میدان‌های جنگ است.‌» (14)

15 - تبلیغ نوشتاری با مطالبی صحیح

«توجه داشته باشید كتاب‌ها و چیزهای دیگری كه از «قم» منتشر می‌شود، غیر از كتاب‌هایی است كه در سایر شهرها منتشر می‌شود. «قم» شهر علم و اسلام است. اگر خطایی از «قم» منتشر شود در دنیا عَلَم می‌شود. این موضوع هم باید مورد توجه باشد كه از «قم» چیز خلافی منتشر نشود.‌» (15)

رهنمودهای مقام معظّم رهبری مد ظله العالی

16 - اخلاص: شرط اصلی تبلیغ

«اخلاص شرط اصلی تبلیغات است. اگر از بالاترین سطوح تا پایین‌ترین سطوح ذرّه‌ای اغراض شخصی به میان آمد و من و ما مطرح شد، تبلیغات خراب می‌شود. ركن اوّل تبلیغات سرآغاز آن به نام خدا و اتمام آن برای خداست؛ و الّا اگر برخلاف این باشد، دیگر تبلیغ نیست. تنها كلامی كه از قلب خارج می‌شود به قلب خواهد نشست. كلامی كه برای خاطر خدا نباشد، به دل نیز نمی‌نشیند.‌» (16)

17 - چند بُعدی نگری در تبلیغ

«اخلاق خیلی لازم است؛ امّا این جور نباشد كه ما وقتی اخلاق می‌گوییم یا حدیث می‌خوانیم برای مردم، به طور كلی از مسائل روز، مسائل انقلاب، مسائل زندگی، تاریخچه پُر از حادثه انقلاب اسلامی، مسائل جهان بركنار باشیم... این افراط است. آن طرف در جهت سیاسی هم افراط، خطاست؛ یعنی در منبر و در سخنرانی، همه مطلب را من البدو الی الختم معطوف می‌كنند به امور سیاسی، یك كلمه اخلاق و نصیحت و تهذیب و احكام و این‌ها نیست.‌» (17)

18 - خِرَدورزی: از شرایط اصلی مبلّغ

«اگر چنانچه كسی برای ت بلیغ رفت، عالم و متدین هم بود، ولی عاقل نبود و در آنجا سفاهت به خرج داد، این خیلی مشكلات ایجاد می‌كند.‌» (18)

19 - عمل به گفته‌ها: از شرایط مهم تبلیغ

«تلاش تبلیغی باید به وسیله كسانی كه مورد اعتماد مردم هستند انجام گیرد؛ و برای جلب اعتماد مردم می‌بایست اعمال و رفتار دعوت كننده مطابق گفتار و پیامش باشد، چنان كه تمامی پیامبران و ائمه اطهارعلیهم السلام چنین بودند و به هر آنچه می‌گفتند خود عامل بودند.‌» (19)

20 - تبلیغ هنری در هنر تبلیغ

«هیچ سخنرانی پرشور و هیچ گفتار و كرداری، در صوررتی كه خالی از هنر باشد، نمی‌تواند آن تأثیری را در اعماق جان مستمع بگذارد، كه یك كار هنری می‌تواند بگذارد.‌» (20)

رهنمودهای بزرگان

21 - حاج شیخ عباس قمی قدس سره

«بر اهل منبر و روضه خوان هاست كه در كار خویش اموری را پاس دارند تا در زمره بزرگ شماران شعائر الهی قرار بگیرند و بر ارشاد و هدایت بندگان خدا توفیق یابند:

1. اباطیل را ترویج نكنند و فاجر و فاسق را مدح ننمایند.

2. بزرگان دین را سبك نشمرند.

3. اسرار آل محمدعلیهم السلام را در منبر فاش نكنند، زیرا ممكن است عامه مردم ظرفیت درك مقامات آنان را نداشته باشند و انكار آن كنند.

4. به گونه‌ای سخن نگویند كه باعث اختلاف و فساد در زمین و مایه نشر فتنه شود.

5. برای سخنان معصومین علیهم السلام توجیهات ناسالم و باطل نكنند و در آن‌ها تصرفات و تحلیل‌های خنك و ركیك ننمایند چنان كه در روزگار ما رواج دارد، اعاذنا الله تعالی.‌» (21)

22 - شهید مرتضی مطهری قدس سره

«من به عنوان یك فرد مسؤول به مسؤولیت الهی، به رهبران عظیم الشأن نهضت اسلامی كه برای همه شان احترام فراوان قائلم، هشدار می‌دهم و بین خود و خدای متعال اتمام حجت می‌كنم كه نفوذ و نشر اندیشه‌های بیگانه به نام اندیشه اسلامی و با مارك اسلامی، اعمّ از آن كه از روی سوء نیت و یا عدم سوء نیت صورت گیرد، خطری است كه كیان اسلام را تهدید می‌كند. راه مبارزه این خطر، تحریم و منع نیست. مگر می‌شود تشنگانی را كه برای جرعه‌ای آب له له می‌زنند، از نوشیدن آب موجود به عذر این كه آلوده است منع كرد؟ این ما هستیم كه مسؤولیم. ما به قدر كافی در زمینه‌های مختلف اسلامی، كتاب به زبان روز عرضه نكرده ایم. اگر ما به قدر كافی آب زلال و گوارا عرضه كرده بودیم، به سراغ آب‌های آلوده نمی‌رفتند:

گر نه تهی باشدی بیشتر این جوی‌ها خواجه چرا می‌دود تشنه در این كوی ها

راه مبارزه، عرضه داشتن صحیح این مكتب در همه زمینه‌ها با زبان روز است. حوزه‌های علمیه ما كه امروز این چنین شور و هیجان فعالیت اجتماعی یافته اند، باید به مسؤولیت عظیم علمی و فكری خود آگاه گردند. باید كارهای علمی و فكری خود را ده برابر كنند. باید بدانند كه اشتغال منحصر به فقه و اصول رسمی، جوابگوی مشكلات نسل معاصر نیست.‌» (22)

23 - خطیب نامور: مرحوم محمدتقی فلسفی رحمه الله:

«سخنران باید در گفته‌های خود، مقدار درك شنوندگان را رعایت نماید و در خور فهم آنان سخن بگوید.... گوینده در مقام سخن باید درجه عقل، نیروی درك، سطح فرهنگ، ظرفیت معنوی، استعداد فكری، قدرت فراگیری، طرز تفكر، و خلاصه، درجات صلاحیت و شایستگی مستمعین را بسنجد و مطالب خود را با رعایت استعداد آنان بیان نماید، نه آن كه مراتب علمی خود را معیار قرار دهد و هرچه را كه می‌داند بگوید.‌» (23)

24 - پاسكال:

«اگر می‌خواهید حرف شمار باور كنند، از خودتان حرف نزنید.‌» (24)

25 - اندره شینیه:

«وقتی حرفی برای گفتن نداریم، آن را كش می‌دهیم.‌» (25)

نكته‌ها

26 - اقسام تبلیغ

تبلیغ بر سه قسم است: یك. تبلیغ با گفتار؛ دو. تبلیغ با نوشتار؛ سه. تبلیغ با رفتار. بر ماست كه با قسم دوم بیش از قسم اول، و با قسم سوم بیش از قسم اول و دوم تبلیغ نماییم و بر آن‌ها تكیه كنیم.

27 - راه‌های تقویت نویسندگی

با كسب آگاهی از دستور زبان، آیین نگارش و ویرایش، و با مطالعه نثرهای فخیم و نظم و شعرهای زیبا، قلم و بیان خود را صحیح و شیوا و زیبا كنیم. مثلاً به جای واژه «كور» از واژه «نابینا» و یا «روشندل» استفاده كنیم، و یا املای كلمات «دوّم» و «سوّم» و «ذغال» را به صورت صحیح آن، یعنی «دوم» و «سوم» و «زغال» بنویسیم.

28 - دقت در تلفظ و معنی صحیح كلمات غیرفارسی

واژه‌ها و كلمات غیرایرانی و به ویژه واژه‌های انگلیسی را در صورت دانستن تلفظ و معنی صحیح آن‌ها به كار بریم. در غیر این صورت، جدّاً از به كارگیری این گونه كلمات خودداری كنیم، زیرا تأثیر منفی آن بیش از تأثیر مثبت آن است.

29 - توجه به آراستگی ظاهر

جدّاً به آراستگی ظاهر خود از قبیل شانه كردن موها، تمیز بودن و پاره نبودن جوراب‌ها و لباس‌ها، واكس داشتن نعلین و كفش‌ها، بدبو نبودن دهان و جوراب‌ها، خوشبو بودن بدن، باز نبودن دكمه‌های لباس‌ها و به ویژه قبا، اتو داشتن لباس‌ها، لكه نداشتن و درست پیچیده بودن عمامه‌ها و مانند آن توجه كنیم.

30 - نگاه در آینه

پیش از رفتن به كلاسِ درس و مجلسِ سخنرانی، خود را در آینه ببینیم. یكی از روحانیان می‌گفت: روزی به طرف كلاس درس می‌رفتم. در بین راه و به طور اتفاقی روی سرم دست گذاشتم و ناگهان متوجه شدم كه عمامه بر سرم نیست. برگشتم و عمامه خود را بر سر گذاشتم؛ اما همین اتفاق باعث شد تا همیشه یك آینه كوچكی را در جیبم بگذارم و پیش از رفتن به مجلس سخنرانی و كلاس درس، خودم را در آینه ببینم.

اشعار

31 - فردوسی:

سخن بهتر از گوهر آبدار                                                   چو بر جایگه بر بَرَندش به كار

32 - جامی:

سخن از چشمه جان گیرد آب                                             زر رخشان ز شرر گیرد تاب

33 - سعدی:

اگر چه پیش خردمند خامشی ادب است                                    به وقت مصلحت، آن بِه كه در سخن كوشی

دو چیز طَیره عقل است: دَم فروبستن                                        به وقت گفتن و، گفتن به وقت خاموشی

34 - سعدی:

عالِمی را كه «گفت» باشد و بس                                 هرچه گوید نگیرد انر كَس

عالِم آن كَس بُوَد كه بد نكند                                     نه بگوید به خلق و خود نكند

35 - فرخی سیستانی:

فسانه گشت و كهن شد حدیث اسكندر                        سخن نو آر كه نو را حلاوتی است دگر

كتاب‌ها

36 - روش تدریس

حسین دهنوی، چاپ اوّل، قم، انتشارات یمین، 1376.

37 - روشها

جواد محدّثی، چاپ سوم، قم، نشر معروف، 1376.

38 - اهمیت و ضرورت تبلیغات

احمد رزاقی، چاپ اوّل، تهران، مركز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، 1370.

39 - عطر اندیشه‌های بهاری (ضرب المثل‌ها و سخنان اندیشه مندان جهان)

حسین سیدی، چاپ اوّل، قم، مؤسسه فرهنگی - انتشاراتی نقش، 1378.

40 - قرآن و تبلیغ

محسن قرائتی، چاپ اوّل، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372.

• پاورقــــــــــــــــــــی

1) احزاب/ 39.

2) سبأ/28.

3) نوح/5.

4) صف/6.

5) احزاب/43.

6) نهج البلاغه، گردآوری سید ابوالحسن محمد شریف رضی، ترجمه سید علینقی فیض الاسلام، [بی چا] ، [بی جا] ، [بی نا] ، [بی تا] ، خطبه 1، ص 33.

7) غرر الحكم و دررالكلم، عبدالواحد آمُدی، ترجمه محمدعلی انصاری قمی، 2 جلد، [بی چا] ، [بی جا] ، [بی نا] ، [بی تا] ، ج 1، ص 300، ح 36.

8) سفینة البحار، حاج شیخ عبّاس قمی، 2 جلد، [بی چا] ، بیروت، دار المرتضی، [بی تا] ، ج 1، ص 232 (حَدَثَ) .

9) نهج البلاغه، همان، خطبه 9، ص 61.

10) غرر الحكم و دررالكلم، همان، ج 1، ص 415.

11) صحیفه نور، امام روح الله موسوی خمینی، تهیه و جمع آوری مركز مدارك فرهنگی انقلاب اسلامی، 22 جلد، چاپ اوّل، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1364، ج 17، ص 157، 61/11/3.

12) همان، ج 18، ص 80، 62/6/2.

13) همان، ج 18، ص 79، 62/6/2.

14) همان، ج 16، ص 81، ص 60/12/25.

15) همان، ج 18، ص 70، 62/6/2.

16) 61/2/27. (سخنان مقام معظّم رهبری از كتاب «اهمیت و ضرورت تبلیغات» به نوشته احمد رزاقی برگفته شده اند.

17) 69/1/7.

18) 62/1/16.

19) 63/7/5.

20) 61/6/17.

21) با اقتباس از: راه و رسم تبلیغ، تهیه و تنظیم: كانون نویسندگان فضلای قمی حوزه علمیه قم، چاپ اول، قم، دفتر نشر برگزیده، 1378، ص 69 - 79.

22) بررسی اجمالی نهضتهای اسلامی در صدساله اخیر، شهید مرتضی مطهری، چاپ بیست ویكم، قم، انتشارات صدرا، 1375، ص 90.

23) را و رسم تبلیغ، همان، ص 36 - 38.

24) عطر اندیشه‌های بهاری، حسین سیدی، چاپ اوّل، قم، مؤسسه فرهنگی - انتشاراتی نقش، 1378، ص 139.

25) همان، ص 138.