طلیعه
علم نور است و معلم اول خداست. تعلیم و تعلم از آموزه‌های انبیا و اولیاست و وظیفه معلم رسیدن و رساندن به خداست. علم جویی فریضه بر مسلمان هاست و دوستداری علم و علاقه به جویندگان علم از ارزش هاست.
تعلیم هر علمی دارای بسی نكته هاست و تدریس هر درسی، آشنایی با بسی تجربه هاست. و تدریس، دانش است و عشق است و روش است و بسیاری درس هاست و بدون آن، هرچه هست پوچ است و بی بهاست.
آنچه در پی آمده، «110» قطره از یك دریاست كه طبق حروف ابجد، برابر با نام مولا «علی علیه السلام» امیر مؤمن هاست، و برگرفته از دانش‌ها و كتاب‌ها و تجربه هاست، و همچون مشعلی در تاریكی هاست. و در هر قسمت، بسیاری از نكته‌های مهم آن در نگاشته ماست و با توجه به كلاس‌های آزاد و غیرآزاد و زمینه‌ها و شرایط ویژه هر كدام قابل اجراست.
1- شرایط تدریس
الف) شرایط زمانی تدریس
1 - برای رفتن به كلاس تاخیر نداشته باشید و از تز نادرست «نظم ما در بی نظمی ماست» جدا پرهیز كنید؛ زیرا چنانچه شاگردان كلاس شما 30 نفر باشند و شما 10 دقیقه تاخیر كنید، در حقیقت 300 دقیقه (5 ساعت) از وقت انسان‌ها را به هدر داده اید و این اتلاف وقت قابل جبران نیست. و نیز در موارد ضروری و غیر اختیاری بیش از 50 دقیقه تدریس نكنید، و زمان هر جلسه تدریس را درنظر داشته باشید تا با كمی یا زیادی وقت روبرو نشوید؛ یعنی درس را بموقع آغاز نمایید و بموقع نیز تمام كنید؛ زیرا بی نظمی استاد، شاگردان را نیز بی نظم می‌كند و به گفته «سعدی» :
اگر زباغ رعیت ملك خورد سیبی
برآورند غلامان او درخت از بیخ
2 - بین دو جلسه تدریس حد اقل 10 دقیقه استراحت كنید؛ این استراحت تاثیر بسزایی در تدریس‌های بعدی شما خواهد داشت. از استاد كهنسالی پرسیدند: «شما با این سن و سال زیاد، چگونه این همه تدریس می‌كنید؟» پاسخ داد: «من در برابر یك ساعت تدریس، یك ساعت نیز استراحت می‌كنم»
3 - هنگامی كه خودتان در اواخر درس اعلام می‌كنید وقت درس تمام شده است، دیگر آن را ادامه ندهید، مگر آن كه ادامه درس با مشورت خود شاگردان و بدون رودرواسی آنان انجام گیرد.
4 - در كلاس‌های اختیاری - تا آنجا كه امكان دارد - بكوشید زمان تدریس را تغییر ندهید و درس را بدون علت ضروری تعطیل نكنید. استادی می‌گفت: «به تجربه برای من ثابت شده است كه تغییر زمان كلاس و یا تعطیل كردن كوتاه مدت آن، باعث كم شدن تعداد شاگردان می‌شود»
5 - درس خود را با توجه به زمان پیش بینی شده و تعداد جلسات تدریس و روزهای تعطیل زمان بندی كنید تا از نظر زمانی در پایان دوره یا ترم و یا سال با مشكلی روبرو نشوید. این كار نوعی «برنامه ریزی آموزشی» است. استادی را می‌شناسم كه همیشه با شروع درس‌ها تقویمی تهیه می‌كند و با توجه به روزهای تعطیل و تعداد جلسات، برای درس خود برنامه‌ریزی دارد.
ب) شرایط مكانی تدریس
6 - سعی كنید مكان تدریستان دارای دما، روشنایی، مساحت، بهداشت، آرامش، میز و صندلی مناسب باشد.
7 - شاگردانی را كه گوش یا چشمشان ضعیف است در جلوی كلاس، و شاگردانی را كه قدشان بلند است در انتهای كلاس بنشانید. نیز فاصله شما با شاگردان، فاصله‌ای مناسب باشد به طوری كه صدایتان برای همه آنان به خوبی شنیده شود.
8 - در صورت امكان، محل كلاس را در جایی انتخاب كنید كه مورد سوء استفاده كسانی قرار نگیرد، و از محل سكونت شاگردان بسیار دور نباشد.
ج) شرایط آموزشی تدریس
9 - در پایان هر دوره آموزشی خود، با نظرخواهی از فراگیران به ارزیابی آموزشی و تاثیرات پرورشی درس خود بپردازید. برای این كار می‌توانید حد اقل سه سؤال را دراختیار آنان بگذارید: 1. نكات منفی كلاس؛ 2. نكات مثبت كلاس؛ 3. نظریات و پیشنهادها.
10 - در آغاز راه، هر درسی را به همان صورتی كه می‌خواهید تدریس كنید، در جای خلوتی و پیش از تدریس، تمرین كنید.
11 - در مواردی كه كتاب و یا متن درسی وجود ندارد، در صورت امكان به شاگردان خود، جزوه و متن درسی بدهید.
12 - مطالب درسی را دسته بندی كنید؛ زیرا دسته بندی مطالب در تفهیم درس و كیفیت تدریس بسیار مؤثر است.
بیار‌ای سخنگوی چابك سرای بساط سخن را یكایك به جای
13 - رؤوس مطالب درسی را روی یك كاغذ كوچك بنویسید و از روی آن تدریس كنید تا مطلبی فراموشتان نشود.
14 - یكی از مهم‌ترین اصول آموزشی، داشتن «تنوع» در هنگام آموزش است؛ پس بیشتر به آن توجه كنید.
15 - به حضور و غیاب شاگردان جز در موارد استثنایی، توجه داشته باشید. می‌توانید برای استفاده بیشتر از وقت، شخصی مطمئن را برای انجام این كار معین كنید.
16 - اگر سؤالی را در كلاس مطرح كردید، سرانجام جواب آن را بدهید و آن را بی جواب نگذارید.
17 -سعی كنید در هر جلسه تدریس، مطالب نو و تازه‌ای نیز برای شاگردان خود داشته باشید. این امر موجب پویایی و بالندگی كلاس شما خواهد شد.
18 - در صورت امكان، تعداد شاگردان كلاستان از 20 نفر بیشتر نباشند، اگرچه تغییر شرایط در تغییر تعداد شاگردان نیز تاثیر می‌گذارد.
19 - درس را از افراد مختلف و از جای جای كلاس و در اوقات گونه گون بپرسید تا همه شاگردان هماره از آمادگی درسی برخوردار باشند و احساس تبعیض هم نكنند.
20 - شاگردان را با روشهای گوناگون و مناسب، نسبت به یادگیری درس تشنه كنید؛ به گفته «مولانا»:
آب كم جو تشنگی آور به دست تا بجوشد آبت از بالا و پست
21 - در كلاس درس، سؤالات خود را به گونه‌ای مطرح كنید كه شاگردان را به اندیشیدن وا دارد و در حل آن سؤالات كمك كند، نه اینكه فقط نادانی آنان را ظاهر سازد.
22 - تا آنجا كه امكان دارد انجام تكالیف درسی را به عنوان مجازات و جریمه و تنبیه، از فراگیران نخواهید.
23 - سؤالات مناسب ولی خارج از موضوع درس را پس از پایان كلاس جواب دهید، نه این كه آنها را هنگام تدریس پاسخ دهید و نه این كه اصلا پاسخ ندهید.
24 - در صورتی كه خستگی را در وجود شاگردان احساس كردید، اگر می‌توانید از ادامه تدریس خودداری كنید. گاه این خستگی در شاگردان به صورت‌های گوناگونی مانند نگاه به ساعت، گذاشتن پلك‌ها روی هم، بستن كتاب و كلاسور با صدای بلند، سخن گفتن با یكدیگر، توجه نكردن به درس و نگاه به جاهای دیگر جلوه گر می‌شود.
25 - اگر متن درسی یا كتابی برای تدریس خود دارید، نخست مطالب آن را دسته بندی كنید، روی تابلو بنویسید و توضیح دهید و سپس آنها را با متن درسی و كتاب تطبیق دهید.
26 - موضوع و عنوان درس را در آغاز تدریس به طور مشخص بازگو كنید، و درصورت امكان آن را به صورت سؤال و طرح مسئله در آورید و روی تابلو بنویسید. یكی از استادان با تجربه و با سابقه همیشه در آغاز تدریس خود، موضوع و عنوان درس را روی تابلو می‌نوشت و سپس آن را برای فراگیران بیان می‌كرد.
27 - اگر شبهه‌ای را برای مخاطبان خویش مطرح می‌كنید، آن را بدون پاسخ نگذارید. در غیر این صورت، جدا از طرح این گونه شبهات بپرهیزید.
28 - خلاصه و جمع بندی و نتیجه درس را در پایان تدریس برای شاگردان خود بیان كنید.
29 - گاهی برخی از شاگردان، سؤال شاگردان دیگر و بویژه شاگردان ردیف‌های جلوی كلاس را نمی‌شنوند و یا متوجه نمی‌شوند؛ در این صورت، یك بار دیگر سؤال را تكرار كنید و توضیح دهید تا همه شاگردان، سؤال را در یابند و سپس آن را پاسخ دهید.
30 - بكوشید از طرح مطالب بدون مدرك و ماخذ و یا با مدرك و ماخذ نامعتبر خودداری كنید؛ بلكه مدرك و ماخذ مطالب را نیز به طور صحیح و دقیق ذكر نمایید.
31 - اگر از شاگردان سؤالی می‌كنید - تا آنجا كه امكان دارد - اجازه دهید خود شاگردان پاسخ آن را بیابند و بگویند و یا حتی زمینه پاسخ دادن را نیز برای آنان فراهم آورید، نه اینكه خودتان بی درنگ پاسخ آن را بدهید.
32 - اگر پاسخ سؤالی را به بعد موكول می‌كنید، آن سؤال را در ذهن خود داشته باشید و یا بر صفحه كاغذی یادداشت نمایید تا حتما پاسخش را در جلسات بعد به دانش آموختگان بدهید.
33 - جواب سؤالات شاگردان را با كلمات و عبارتی مانند «ظاهرا»، «احتمالا»، «فكر می‌كنم» و «تقریبا این طور است» ندهید؛ بلكه بكوشید پاسخ آنها را به طور صحیح بیابید و سپس به طور دقیق و قطعی به آنان بگویید.
34 - برخی از روانشناسان معتقدند كه اگر بخواهیم تمام اصول یادگیری را در یك اصل خلاصه كنیم، آن اصل عبارت از «توجه كردن به آموخته‌های قبلی فراگیران» است؛ پس به این اصل، بسیار توجه كنید.
35 - در صورت امكان از شاگردان خود، هم آزمون كتبی، هم آزمون شفاهی و هم آزمون عملی بگیرید.
36 - مطلبی را كه شاگردان با سعی و تلاش خود به دست می‌آورند، از آن خود می‌دانند و آن را با علاقه و بدون مقاومت می‌پذیرند.
پس زمینه دستیابی به مطالب به وسیله خود شاگردان را برای آنان فراهم آورید.
37 - پزشك روانشناسی می‌گفت: «شاگردان حدود 25 دقیقه می‌توانند روی یك موضوع خاص تمركز كافی داشته باشند. پس از آن، تمركز حواسشان سیر نزولی خواهد داشت» از این رو باید پس از این مدت، در كلاس درس «تنوع» ایجاد كنید.
38 - استادی می‌گفت: «تعلیم و تربیت هماهنگی می‌خواهد».
باید با مدیر، سرپرست، مسؤول، معاون، همكاران دیگر و یا حتی با پدر و مادر شاگردان هماهنگی داشته باشید تا تلاش شما بیهوده و آب در هاون كوفتن نباشد.
39 - تا آنجا كه امكان دارد، اوقات استراحت و زنگ تفریح دانش آموختگان را نگیرید؛ زیرا در چنین اوقاتی، فرآیند یادگیری سیر نزولی فراوانی خواهد داشت.
40 - به گونه‌ای تدریس كنید كه دانش آموختگان بااستعداد بپسندند و دانش آموختگان كم استعداد درك كنند.
د) شرایط روحی و عاطفی تدریس
41 - هنگامی كه نشاط روحی و عاطفی دارید تدریس كنید و این كار را با خوشرویی، نرمخویی، و خونسردی انجام دهید. تا آنجا كه ممكن است از تدریس به هنگام كسالت، عصبانیت، خواب آلودگی، اضطراب، نگرانی، ناراحتی و غمگینی بپرهیزید.
42 - خودتان در تدریس، شور و احساس داشته باشید تا بتوانید شور و احساس شاگردان را نیز برانگیزانید.
43 - تدریس نیازمند «تفریح» است و «تفریح» است و «تفریح» ! آن را فراموش نكنید.
44 - رابطه‌ای صمیمی و عاطفی با شاگردان برقرار كنید، و آنان را در حل مشكلات خانوادگی و گرفتاری‌های شخصی شان یاری دهید؛ عدم رسیدگی به این گونه مسائل، ممكن است باعث افت تحصیلی آنان شود.
2- ویژگی‌های مدرس
الف) ویژگی‌های علمی و آموزشی مدرس
45 - پیش از آغاز تدریس و از طریق مسؤولان مربوط، شناخت اجمالی از موقعیت محل و وضع شاگردان و سطح معلومات آنان به دست آورید.
46 - به شاگردان خود اجازه سخن گفتن و سؤال كردن را بدهید و سخنان آنان را بدون دلیل قطع نكنید. به راستی مگر تنها ما معلمان حق سخن گفتن و سؤال كردن داریم؟
47 - اگر بیرون از كلاس حادثه‌ای رخ داد، در صورت امكان آن را با مطالب درسی خود ارتباط دهید و یا به صورت كوتاه در باره آن سخنی بگویید تا آن حادثه، فكر و ذهن فراگیران را به خود مشغول نكند.
48 - برای تشویق شاگردان هدایا و جوایزی را - اگرچه اندك و مانند یك دفتر و خودكار باشد - درنظر بگیرید و در مناسبت‌های ویژه و مختلف به آنان بدهید.
49 - پزشك روانشناسی می‌گفت: «جاذبه پیش از ساختن است.» پس به این نكته مهم توجه كنید و تا ارتباط صحیح و با جاذبه‌ای بین خود و مخاطبانتان به وجود نیاورده اید، به تعلیم و تربیت و ساختن آنان كمتر رو بیاورید و یا حتی به این كار اقدام نكنید.
50 - هنگام تدریس از گروه گرایی و جناح بازی بپرهیزید و تدریس را فدای آن نكنید، بلكه حق مدار و حق گرا و مستقل و آزاداندیش باشید.
51 - یكی از ویژگی‌های هر استاد، تسلط علمی او بر موضوع و محتوای درس است. حتما برای تدریس خود، پیش مطالعه داشته باشید؛ زیرا چنانكه گفته اند: «بی مایه فطیر است» همچنین سعی كنید كه مشكلات روزمره زندگی مانند مشكلات اقتصادی، دلیلی برای مطالعه نكردن و مانعی برای علم اندوزی تان نگردد.
52 - با توجه به شرایط، از دادن سؤالات و تمرین‌های مناسب به دانش آموختگان غفلت نورزید تا بتوانید كیفیت آموزش و تدریس خود را ارزیابی كنید و ارتباط مستمر میان شاگردان با مطالب درسی شان برقرار بماند.
53 - در صورت امكان و پیش از آغاز هر درس، در مورد مطالب دروس قبلی، از دانش آموزان و دانشجویان خود - اگر چه از یك نفر باشد - سؤالاتی بكنید؛ زیرا این كار به رشد كیفی آموزش كمك می‌كند علاوه بر این، به تجربه ثابت شده است كه فراگیران معمولا درس استادان پرسشگر را مطالعه می‌كنند، ولی به مطالعه درس استادان دیگر كمتر توجه نشان می‌دهند.
54 - در زمان‌های مناسب از برگزاری آزمون‌های غیر موظف غفلت نورزید و پاسخ صحیح سؤالات آزمون و نتیجه آن را در اسرع وقت به شاگردان بگویید.
55 - كتاب‌های كمك درسی و منابعی را كه با موضوع و محتوای درسی شاگردان مرتبط است، به آنان معرفی كنید.
56 - برای تدریس خود طرح و برنامه‌ریزی درسی داشته باشید؛ این امر تاثیر بسزایی در كیفیت و كمیت آموزش و تدریس شما خواهد داشت.
ب) ویژگی‌های ادبی و هنری مدرس
57 - قلم و بیان خود را با كسب آگاهی از دستور زبان و آیین نگارش و با مطالعه نثرهای فاخر و نظم‌های زیبا، صحیح و زیبا كنید؛ زیرا قلم و بیان صحیح و زیبای شما در تدریستان تاثیر مثبت خواهد گذاشت؛ مثلا به جای واژه «كور» از واژه «نابینا» و یا «روشندل» استفاده كنید، و یا املای كلمات «دوّم» و «سوّم» و «ذغال» را به صورت صحیح آن یعنی «دوم» و «سوم» و «زغال» بنویسید.
58 - از خطی زیبا و یا خوانا برخوردار باشید؛ زیرا گاه دانش آموختگان از چگونگی خط معلم، به شخصیت وی پی می‌برند. و البته چگونگی خط، در تدریس انسان نیز بی تاثیر نیست. یكی از مدرسان خوش خط می‌گفت: «گاهی كه از شاگردان خود در مورد كلاس و تدریسم نظرخواهی می‌كنم، یكی از نكاتی را كه به آن اشاره می‌كنند این است كه خط زیبای شما در تفهیم مطالب به ما مؤثر بود»
59 - واژه‌های غیر ایرانی بویژه واژه‌های انگلیسی را در صورت دانستن تلفظ و معنای صحیح آنها به كار ببرید. در غیر این صورت، از به كارگیری آنها خودداری كنید؛ زیرا تاثیر منفی آن بیش از تاثیر مثبت آن است و باید عطایش را به لقایش بخشید.
ج) ویژگی‌های جسمی و ظاهری مدرس
60 - فراموش نكنید كه تدریس نیازمند تقویت جسمانی است؛ مثلا بین هر دو جلسه تدریس چیزی بخورید و یا بنوشید، اگر چه اندك باشد.
61 - به آراستگی ظاهر خود، از قبیل شانه كردن موها، تمیز بودن و پاره نبودن لباس‌ها، بدبو نبودن جوراب‌ها، واكس زدن كفش‌ها، بدبو نبودن دهان، مسواك زدن دندان‌ها، خوشبویی، پاكیزه بودن بدن، و جز آن توجه داشته باشید.
62 - پیش از رفتن به كلاس، خود را در آینه ببینید. حتی بهتر است یك آینه كوچك با خود همراه داشته باشید.
63 - اگر جراحت یا بیماری ظاهری و مانند آن دارید، پیش از آغاز تدریس در باره‌اش توضیح مختصری بدهید تا ذهن شاگردان در طول تدریس، به آن مشغول نشود.
64 - گاهی هنگام تدریس كمی راه بروید و تحرك و جابجایی داشته باشید و از نشستن در یك جا و به صورت یكنواخت پرهیز كنید.
د) ویژگی‌های اخلاقی و تربیتی مدرس
65 - اخلاص و تقوا و تواضع داشته باشید؛ از مرید بازی و مریدخواهی چشم بپوشید و كمتر بگویید: «فلانی از مریدان یا شاگردان من بوده است»
66 - برای خودتان نیز خودسازی داشته باشید تا بتوانید شاگردانتان را بسازید:
ذات نایافته از هستی بخش كی تواند كه شود هستی بخش
خشك ابری كه بود ز آب تهی ناید از وی صفت آب دهی
67 - در گفتن كلمه «نمی دانم» شهامت داشته باشید. شیخ مرتضی انصاری رحمه الله، از عالمان برجسته شیعه و با آن همه عظمت علمی، هنگامی كه مطلبی را از ایشان می‌پرسیدند و پاسخ آن را نمی‌دانست، با لهجه محلی سه بار می‌فرمود: «ندونم، ندونم، ندونم» (1)
68 - به وعده‌ها و قول‌هایی كه در كلاس می‌دهید بویژه در مورد دادن هدیه و جایزه، عمل كنید. استادی می‌گفت: «به بچه‌ای در برابر جواب صحیحی كه به سؤالم داده بود قول دادم جایزه‌ای به او بدهم، ولی آن را فراموش كردم. پس از یك سال، آن بچه را در كنار پدرش دیدم. همین كه چشمش به من افتاد، به پدرش رو كرد و گفت: این آقا به من جایزه نداد!»
69 - نسبت به شاگردان خود محبت داشته باشید؛ این امر باعث می‌شود كه شاگرد نیز به استاد خود محبت داشته باشد، و همین محبت دوسویه در تفهیم و تفهم نیز تاثیر خواهد گذاشت. از استادی پرسیدند: «چرا فلان شاگرد، درس شما را نمی‌فهمد؟ پاسخ داد: زیرا به من محبت ندارد.»
70 - به هیچ وجه به شاگردانتان توهین نكنید؛ آنان را مؤدبانه صدا بزنید، مثلا شاگردان را - اگر پسر هستند - با پیشوند «آقا» همچون آقای علوی، و - اگر دختر هستند - با پیشوند «خانم» همچون خانم فاطمی صدا كنید.
71 - هرگز بیجا نخندید، خنده بلند و با دهان باز نداشته باشید، و شاگردان را بیش از اندازه نخندانید تا هیبت و شخصیت شما نزد آنان كمرنگ یا بی رنگ نشود. شاگردی گفته بود: «ما هنگام خندیدن استادمان نگاه می‌كنیم كه چقدر دهان خود را باز می‌كند، ما نیز هنگام خندیدن به همان اندازه دهان خود را باز می‌كنیم»
72 - از داشتن «تیك» یا همان عادات نامطلوب، مانند بازی كردن با تسبیح، موی سر و صورت، ناخن، دكمه لباس، یقه، عینك، خودكار، گوش، بینی و جز آن بپرهیزید.
73 - در كلاس درس از گفتن كلمات و جملات ركیك و شوخی‌های خارج از ادب و نزاكت جدا پرهیز كنید، حتی اگر به بهانه‌هایی نظیر «بین الاحباب تسقط الآداب؛ میان دوستان، رعایت آداب فردی و اجتماعی ساقط می‌شود.» این كار را نزد دوستانتان و خودی‌ها انجام می‌دهید، دلیل بر آن نمی‌شود كه این كار را نزد غریبه‌ها و شاگردان خود نیز انجام دهید.
74 - اگر مطلبی را به صورت اشتباه برای دانش آموزان بیان كردید، آن اشتباه را در همان جلسه و یا در جلسات بعد برطرف نمایید.
75 - به شاگردان خود بویژه هنگام ورود به كلاس، سلام كنید و سلام آنان را نیز با گرمی بیشتر و به صورتی بهتر جواب دهید. هرگز نپندارید كه این كار از شخصیت معلم می‌كاهد. تجربه ثابت كرده است كه این رفتار او بر محبوبیت می‌افزاید.
76 - از گفتار خشن، تند، گوشخراش، نامفهوم، یكنواخت، كسل كننده و تكیه كلام‌هایی مانند «درواقع» ، «به اصطلاح» ، «به قول معروف» ، «این ها»، «عرض كنم به حضور شما»، و جز آن خودداری كنید.
77 - هنگام تدریس و در حضور شاگردان، دست در بینی و گوش خود نكنید.
78 - شاگردان غالبا رفتار و كردار معلم را زیر ذره بین قرار می‌دهند و از او الگو می‌گیرند و تقلید می‌كنند. پس كاملا مواظب رفتار و كردار خود باشید؛ زیرا یكی از معلمان ورزش بر اثر آسیب دیدگی زانوی چپ خود، زانوبندی به پایش می‌بندد. پس از چند جلسه تدریس، متوجه می‌شود كه تعدادی از شاگردان بدون هیچ گونه آسیب دیدگی، به زانوی چپ خود زانوبند بسته و از او تقلید كرده اند!!
79 - به سخنان شاگردان خود گوش فرا دهید و حتی به انتقادهای آنان توجه كنید. یكی از شاگردان علامه طباطبائی رحمه الله می‌گوید: «استاد بزرگوار ما بسیار مؤدب بود. به سخنان دیگران خوب گوش می‌داد. سخن كسی را قطع نمی‌كرد، و اگر سخن حقی را می‌شنید تصدیق می‌كرد.» (2)
80 - تنبیه تمام افراد یك گروه بر اثر رفتار بد یك فرد یا یك گروه كوچك، كار عاقلانه و خداپسندانه‌ای نیست؛ مواظب باشید‌تر و خشك را با یكدیگر نسوزانید.
81 - تا آنجا كه ممكن است از سرزنش و تهدید شاگردان بپرهیزید و این كار را بویژه نزد دیگران انجام ندهید.
82 - بكوشید كه شاگردان متخلف را به عذرخواهی از خودتان مجبور نكنید، و درصورت عذرخواهی، عذرشان را پذیرا باشید.
83 - اخلاص علمی ایجاب می‌كند كه به جهت كم بودن تعداد فراگیران، كلاس درس خود را تعطیل نكنید.
84 - از به كاربردن كلمه «من» تا آنجا كه می‌توانید اجتناب كنید. یكی از شاگردان علامه طباطبائی رحمه الله می‌گوید: «مدت سی سال در خدمت علامه بودم و یك بار كلمه «من» را از ایشان نشنیدم.»
ه) ویژگی‌های معنوی مدرس
85 - در تدریس بر خدا توكل كنید و پیش از آغاز هر كلاس به معصومان علیهم السلام و مخصوصا به حضرت فاطمه زهرا و حضرت مهدی علیهما السلام توسل بجویید؛ جمله «یا صاحب الزمان ادركنا» یا جمله «یا فاطمة الزهرا ادركینا» و مانند آن را بر زبان جاری كنید یا از دل بگذرانید.
86 - هنگام تدریس با طهارت باشید و درس خود را با نام خدا و یاد ولی خدا - عجل الله تعالی فرجه الشریف - آغاز كنید. می‌توانید مانند یكی از استادان، ثواب تدریس‌های خود را به معصومان علیهم السلام اهدا نمایید.
87 - پیش از هر دوره كلاسداری دو ركعت نماز بخوانید و سپس از خدا بخواهید كه شما را در تدریس موفق بدارد.
88 - با حمد خدا و درود و صلوات بر پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله و معصومان علیهم السلام درس را شروع كنید و پس از پایان هر دوره تدریس به شكرانه موفقیت در آن، دو ركعت نماز بخوانید.
3- روشهای تدریس
89 - بكوشید برای تدریس خود، «روش تدریس» داشته باشید. از این رو، شایسته و حتی بایسته است كه با روشهای كلی تدریس و روشهای اختصاصی تدریس هر درس آشنا شوید؛ زیرا گفته اند: «دنیای امروز دنیای یادگیری روش‌ها و به كار گیری آن هاست»
90 - معمولا هنرمندی هر استادی در جلسه اول و بر اساس روشی كه در تدریس خود بر می‌گزیند، مشخص می‌شود. در این باره بسیار بیندیشید و آن را دست كم نگیرید.
91 - روشهای تدریس، متنوع و متفاوت است؛ به صورت روش روخوانی و توضیح، روش سؤال و جواب، روش دسته بندی، روش عملی، روش سمعی و بصری و روش تلفیقی و آمیخته از روشهای پیشین شما می‌توانید این روش‌ها و بویژه روش آخر را در تدریس خود به كار گیرید.
92 - به خاطر داشته باشید كه طبق آمار ارائه شده از سوی برخی از روانشناسان حدود 80 علیه‌السلام یادگیری از راه چشم و بقیه آن از راه حواس دیگر انجام می‌گیرد. از این رو در تدریس، لازم است تا آنجا كه امكان دارد مواد و مطالب درسی خود را به صورت بصری نیز ارائه كنید؛ زیرا گفته اند: «یك تصویر، گویاتر از هزار كلمه است.»
4- فنون و مهارت‌های تدریس
93 - فنون و مهارت‌های پیش از تدریس مانند آماده كردن طرح درسی و یا ایجاد فضای مناسب آموزشی، و فنون و مهارت‌های ضمن تدریس مانند آماده سازی ذهنی شاگردان و یا استفاده از روش تفهیم و القای غیرمستقیم، و فنون و مهارت‌های پس از تدریس مانند ارزشیابی از تدریس خودتان و یا ارزشیابی از تحصیل شاگردان را در نظر داشته باشید و آنها را به كار گیرید.
5- مراحل تدریس
94 - مراحل تدریس عبارت اند از:
1- مقدمه؛
2- ارائه اطلاعات و تجزیه و تحلیل؛
3- جمع بندی و نتیجه گیری.
بكوشید این مراحل را در هنگام تدریس رعایت كنید.
6- مواد مورد استفاده در تدریس
95 - می‌توانید در تدریس خود و متناسب با شرایط آن، از مواد گوناگونی همچون آیات، روایات، اصول و قواعد عقلی، قوانین و نظریات علمی، سخنان بزرگان دین و دانش، آمار و اخبار صحیح و دقیق، شعر، داستان و خاطره، مثال و تشبیه، ضرب المثل، لطیفه‌های مفید و مؤدبانه، و جملات و قطعه‌های زیبای ادبی استفاده كنید.
7- ابزارهای تدریس (وسائل كمك آموزشی)
96 - در تدریس از ابزارهایی مانند گچ، تخته سیاه یا وایت برد، طرح و نمودار و لوحه، عكس و پوستر، فیلم و اسلاید، نوارهای صوتی و تصویری، كامپیوتر، بلندگو، اورهد، اپك، فیلم استریپ استفاده كنید تا بر ارتقای كیفیت آموزش خود بیفزایید.
97 - می‌توانید در آغاز تدریس، خلاصه درس را روی تابلو بنویسید و یك دید كلی نسبت به درس جدید برای شاگردان فراهم آورید.
98 - مواظب باشید هنگام نوشتن روی تخته سیاه یا وایت برد و یا مانند آن، در برابر مطالبی كه نوشته اید نایستید.
99 - روی تخته سیاه یا وایت برد و مانند آن هر مطلبی را ننویسید، بلكه فقط مطالب مهم و ضروری را، آن هم به صورت دسته بندی شده، بنویسید.
100 - هنگامی كه روی تخته سیاه مطلبی را می‌نویسید، آن را با صدایی رسا نیز بخوانید تا همه شاگردان آن مطلب را بشنوند و بدون درنگ بنویسند و منتظر كنار رفتن شما از جلوی تخته نباشند.
101 - عنوان و موضوع درس را در بالای تخته و در قسمت وسط یا سمت راست آن بنویسید و در صورت امكان، آن را تا پایان درس پاك نكنید.
102 - چیزهایی مانند گچ را به طرف شاگردان پرتاب نكنید و چنانچه گچ از دستتان افتاد، آن را بردارید. استادی در باره روش تدریس و كلاس خود از شاگردان نظرخواهی كرده بود. یكی از شاگردان تیزبین از ایشان انتقاد كرده و برای وی نوشته بود: «استاد! یك روز هنگام تدریس گچ از دستتان بر زمین افتاد و شما آن را برنداشتید و پایتان را روی آن گذاشتید و آن را از بین بردید و با این كارتان اسراف كردید.»
103 - تخته گچی را آهسته و از بالا به پایین پاك كنید تا فضای كلاس را گردآلود و غیربهداشتی نكنید.
104 - در صورت امكان، از تخته پاك كنی استفاده كنید كه هنگام پاك كردن مطالب درسی صدا ندهد و تخته را نیز سفید و كثیف ننماید.
105 - نوشتن عبارت‌های «بسم الله الرحمن الرحیم» و یا «باسمه تعالی» را روی تخته گچی و پیش از نوشتن هر مطلب فراموش نكنید.
106 - مطالب نوشته شده یا كشیده شده روی تخته سیاه را - هر چند اندك هم باشند - با دست و یا انگشت پاك نكنید.
107 - در صورت امكان، برای نوشتن مطالب و یا كشیدن شكل‌ها و بویژه مطالب و شكل‌های مهم درسی، از گچ رنگی - غیر از گچ قرمز و رنگ‌هایی مانند آن كه به وضوح دیده نمی‌شوند - استفاده كنید.
108 - برای نشان دادن مطالبی كه روی تخته گچی یا وایت برد و مانند آن نوشته و یا كشیده شده است، می‌توانید از یك چوب اشاره یا خط كش و یا آنتن رادیو استفاده كنید.
109 - مواظب باشید كه هنگام نوشتن مطالب روی تخته گچی، لباس و سر و صورت و موهای خود را سفید و گچی نكنید. و اگر سفید و گچی شدید، حتما آنها را پیش از بیرون رفتن از كلاس پاك كنید.
110 - توجه داشته باشید كه تخته گچی را پس از نوشتن مطالب روی آن پاك كنید.
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) نمی‌دانم، نمی‌دانم، نمی‌دانم.
2) یادنامه مفسر كبیر استاد علامه طباطبائی، ص 128