مسواك

مسواک نقش مهمی در سلامت بدن ایفا و از مبتلا شدن به بیماریهای گوناگون پیشگیری می‌کند. همه می‌دانند که اگر بهداشت دهان و دندان رعایت نشود، سلامت آدمی به خطر می‌افتد.

اگر دندانها فاسد شود یا چرک کند، خرابی و فساد به لثه‌ها نیز سرایت می‌کند و به کلی دندانها را نابود و افزون بر این، دهان را بدبو می‌سازد. در این هنگام است که دهان، محلّ پرورش میکروبهای گوناگون می‌شود. سپس میکروبها از راه معده با غذا وارد خون شده، بیماریهای گوناگون را به وجود می‌آورند و نیز سبب دندان درد، تورم لثه و لوزه‌ها و غدد زیر فکّ شده، عمل تنفسی و بلع را دچار اشکال می‌سازند.

از سوی دیگر، میکروبهای یاد شده، لثه را به بیماری «پیوره» مبتلا می‌کنند. این بیماری افزون بر اینکه به بدن و معده سرایت می‌کند، ممکن است به بینی و چشم نیز سرایت یابد و به‌ویژه باعث کم‌نوری چشم شود و اگر به مفاصل برسد، درد مفاصل تولید کند. (1)

دندانها به طور مستقیم در زیبایی، صحبت کردن، اعمال حیاتی و سلامت شخص دخالت دارند. ماندن ذرات غذا و مواد گلوسیدی (قندها) در لابه لای دندانها و فضای دهان، فرصت مناسبی برای رشد میکروبها و تشکیل پلاک دندانی (DentalPlague) است.

پلاک دندانی، توده‌ای نرم و ژلاتینی از رسوبات و باکتریهای درون آن است که روی مینای دندان و مخاط دهان تشکیل می‌شود. پلاک دندانی از طریق شست و شوی کامل با مواد شیمیایی، مانند فلوراید و روشهای مکانیکی (خلال، مسواک و نخ دندان) برطرف می‌شود. حذف پلاک دندانی و مقاوم کردن مینای دندان در مقابل اسید به وسیله فلوراید دو روش مهم در پیشگیری از پوسیدگی دندانهاست. (2)

مسواک زدن، ماساژ ملایمی بر مخاط نرم دهان است و باعث تسریع جریان خون در آن می‌شود. سه دقیقه پس از مصرف مواد غذایی، میکروبها تجزیه و تخمیر ذرات مانده غذا را شروع می‌کنند و پس از 20 تا 30 دقیقه، تمام مواد غذایی موجود در محیط دهان را تخمیر می‌کنند و پس از دو ساعت بوی متعفن این واکنشها متصاعد می‌شود. (3)

مسواک از منظر روایات

مسواک زدن اختیاری است و در قرآن کریم، یادی از آن به میان نیامده است؛ اما در احادیث بسیاری که از پیامبر اکرم‌صلی‌الله‌علیه‌وآله و ائمه اطهار‌علیه‌السلام نقل شده است، ایشان به مردم دستور داده‌اند که حتماً مسواک بزنند و دربارۀ آن تأکید و سفارشهای فراوان کرده‌اند. از قول رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله نقل شده است که فرمود: «لَولَا اَنْ أشُقَّ علی اُمَتی لاَمَرتُهُم بِالثَّوَابِ عَنْدَ وُضُوءِ کلِّ صَلاة؛ (4) اگر برای امّتم سخت نبود، هر آینه دستور می‌دادم که هنگام هر نماز مسواک بزنند.»

حضرت رضا‌علیه‌السلام از پدرانش از رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله روایت کرده است: «اَفْوَاهُکُمْ طُرُقٌ مِنْ طُرُقِ رَبِّکُمْ فَنَظِّفُوهَا؛ (5) دهانهای شما راههایی است از راههای [ارتباط] پروردگارتان، پس آن را پاکیزه کنید.»

امام صادق‌علیه‌السلام فرمود: «فِی السِّوَاكِ اثْنَتَا عَشْرَةَ خَصْلَةً: هُوَ مِنَ السُّنَّةِ وَ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ وَ مَجْلَاةٌ لِلْبَصَرِ وَ یرْضِی الرَّبَّ وَ یذْهَبُ بِالْبَلْغَمِ وَ یزِیدُ فِی الْحِفْظِ وَ یبَیضُ الْأَسْنَانَ وَ یضَاعِفُ الْحَسَنَاتِ وَ یذْهَبُ بِالْحَفْرِ وَ یشُدُّ اللِّثَةَ وَ یشَهِّی الطَّعَامَ وَ تَفْرَحُ بِهِ الْمَلَائِكَۀ؛ (6) در مسواک کردن دوازده خاصیت است: مسواک از سنت [رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله] است و سبب پاکی دهان و روشنایی بینایی می‌شود. پروردگار را خشنود می‌کند و بلغم را از بین می‌برد و حافظه را زیاد می‌نماید. دندانها را سفید می‌کند و [ثواب] نیکیها را افزایش داده و پوسیدگی دندان را برطرف می‌سازد و لثه را محکم ساخته و اشتهای به غذا را زیاد می‌کند و ملائکه با مسواک زدن شادمان می‌گردند.»

در برخی روایات، از مسواک کردن در حمام نهی شده است؛ چون باعث بیماری دندانها می‌شود.

در حدیثی از امام صادق‌علیه‌السلام نقل شده است: «... وَ إِیاكَ وَ السِّوَاكَ فِی الْحَمَّامِ فَإِنَّهُ یورِثُ وَبَاءَ الْأَسْنَانِ؛ (7) ... از مسواک زدن در حمام بپرهیزید که آن سبب بیماری دندانهاست.»

همچنین مسواک کردن در مستراح ممنوع اعلام شده است؛ زیرا سبب بدبویی دهان می‌شود. در حدیثی از امام کاظم‌علیه‌السلام نقل شده است: «... وَ السِّوَاكُ فِی الْخَلَاءِ یورِثُ الْبَخَرَ... مسواک زدن در مستراح، موجب شب بدبویی دهان است.» (8)

آنچه در این باره گفتنی است اینکه در برخی از روایات آمده است که پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌وآله مسواک خود را در پارچه‌ای می‌پیچید و در شب، بالای سر خود می‌گذاشت تا هنگام بیدار شدن مسواک کند. چنین به نظر می‌رسد که این کار از آن رو بوده است که مسواکِ آن حضرت از آلودگی یا تماس برخی از جنبندگان در امان بماند و این، عمق مقررات اسلامی را ثابت می‌کند.

حلبی از امام صادق‌علیه‌السلام روایت کرده است که آن حضرت فرمود: «إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ‌صلی‌الله‌علیه‌وآله كَانَ إِذَا صَلَّى الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ أَمَرَ بِوَضُوئِهِ وَ سِوَاكِهِ یوضَعُ عِنْدَ رَأْسِهِ مُخَمَّراً فَیرْقُدُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یقُومُ فَیسْتَاكُ وَ یتَوَضَّأُ وَ یصَلِّی أَرْبَعَ رَكَعَات...؛ (9) رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله هنگامی که نماز عشای آخر را به جا می‌آورد به [تهیه آب] وضویش دستور می‌داد [که آماده کنند] و مسواکش بالای سرش گذاشته می‌شد؛ در حالی که پارچه‌ای روی آن می‌افکند؛ آن گاه می‌خوابید به اندازه‌ای که خدا می‌خواست؛ سپس برمی‌خاست و مسواک می‌زد و وضو می‌گرفت و چهار رکعت نماز می‌گزارد... .»

در روایتی آمده است: «پیامبر اکرم‌صلی‌الله‌علیه‌وآله در هر شب، سه بار مسواک می‌زد: یک بار پیش از خواب و یک بار پس از بیدار شدن؛ موقعی که می‌خواست به عبادت بپردازد و یک بار هم پیش از آن که برای ادای نماز صبح، بیرون می‌رفت.» (10)

دندان پزشکان توصیه می‌کنند که حتماً هر شب پیش از خواب، مسواک بزنید؛ زیرا در آن هنگام دهان بسته و در حال سکون است و هیچ‌گونه حرکتی ندارد. اگر میکروبی در دهان باشد فعالیت می‌کند و باعث زیان می‌شود و همچنین پس از بیدار شدن از خواب، ممکن است بر اثر تنفس و تحرک نداشتن دهان در خواب، میکروبهایی از هوا وارد دهان شده باشند.

مسواک با چوب اراک

چوب اراک، در روایات اسلامی برای مسواک زدن معرفی شده است. صاحب مکارم الاخلاق مرحوم شیخ حسن بن طبرسی چنین نقل می‌كند:

«كَانَ النَّبِی‌صلی‌الله‌علیه‌وآله إِذَا اسْتَاكَ اسْتَاكَ عَرْضاً وَ كَانَ‌علیه‌السلام یسْتَاكُ كُلَّ لَیلَةٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مَرَّةً قَبْلَ نَوْمِهِ وَ مَرَّةً إِذَا قَامَ مِنْ نَوْمِهِ إِلَى وِرْدِهِ وَ مَرَّةً قَبْلَ خُرُوجِهِ إِلَى صَلَاةِ الصُّبْحِ وَ كَانَ یسْتَاكُ بِالْأَرَاكِ أَمَرَهُ بِذَلِكَ جَبْرَئِیلُ‌علیه‌السلام؛ (11) پیامبر اكرم‌صلی‌الله‌علیه‌وآله هنگام مسواك كردن، به پهنای دندان (از پایین به بالا) مسواك می‌كردند و هرشب سه بار مسواك می‌نمودند: یك بار قبل از خواب، یك بار هنگام بیدار شدن از خواب برای ذكر گفتن و یك بار قبل از خارج شدن برای نماز صبح. و همیشه با چوب اراك مسواك می‌كردند كه این مطلب را جبرئیل از او خواسته بود.» چوب اراك از نظر شیمی و دندانپزشکی، آزمایش شده و عالی‌ترین مسواک برای حذف پلاک دندانی و مقاوم کردن مینای دندان معرفی شده است. وزارت بهداشت کویت با تحقیقات خود این مطلب را تأیید کرده است. (12)

چوب درخت اراک که اسم علمی آن «Salvadora Persica» است، الیافی سلولزی دارد و پس از 3 - 5 دقیقه استفاده به صورت تارهای نازکی باز می‌شود و قابلیت پاک کردن تمام فواصل بین دندانها را دارد. (13)

تجارب حکما ودانشمندان طب سنتی نیز حاکی از آن است که این چوب، بهترین چوب برای مسواک کردن است. (14)

ترکیبات شیمیایی موجود در چوب درخت اراک عبارت اند از: تانن، کلرید سدیم، بیکربنات سدیم، کلرید پتاسیم، فلوراید، روغنهای معطر، تری متیل آمین، گوگرد، موسیلاژ (لعاب نباتی) و مواد ضد میکروبی. (15)

وجود مواد آنتی باکتریاتیک در چوب اراک، مانع رشد استرپتوکوکها در دهان می‌شود و از اثرات تخریبی آنها جلوگیری می‌کند. (16)

تانن موجود در چوب اراک باعث محکم شدن لثه و تحریک خون در آن می‌شود که به استحکام و شادابی رنگ لثه منتهی می‌شود. همچنین تانن در زدودن میکروبها و ضد عفونی کردن محیط دهان و دندانها نقش مؤثری دارد.

بنابراین، مسواک چوبی که شارع بر آن تأکید می‌کند، نه تنها در پاک کردن محیط دهان تأثیرات مکانیکی مناسبی دارد؛ بلکه از نظر ترکیب مواد شیمیایی در حفاظت دندانها مفید است و استفاده کننده را از به کار بردن خمیر دندان بی نیاز می‌سازد. (17)

حرکت مسواک بنابر تجارب علمی جدید باید از ریشه به طرف تاج دندانها باشد و هیچ‌گاه نباید به طور افقی مسواک زد؛ چون باعث زخم شدن لثه و ایجاد حفره‌هایی برای ماندن غذا می‌شود که زمینه ساز رشد میکروبها و ایجاد عفونت است.

شستن مسواکهای چوبی قبل از استفاده نه تنها در پاکیزگی آن مؤثر است بلکه در نرم ساختن الیاف آن و ممانعت از ایجاد خراش در لثه تأثیر زیادی دارد.

مسواک زدن زبان نیز لازم است و باعث پاک شدن پرزهای چشایی شده، در برطرف کردن بوی بد دهان تأثیر بسزایی خواهد داشت. (18)

پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:

(1). پاکیزگی و بهداشت در اسلام، مهدی صانعی، بوستان کتاب، چاپ اول، 1385 ش، ص 135.

(2). اصول خدمات بهداشتی، اذن اله آذرگشسب، لادن، تهران، 1375 ش، ص186.

(3). الطب الاسلامی بین العقیده و الابداع، سالم مختار، مؤسسة المعارف، بیروت، 1988م، ص427.

(4). وسائل الشیعه، حر عاملی، مؤسسه آل البیت‌علیه‌السلام لاحیاء الثرات، ج2، ص 17.

(5). همان.

(6). همان، ج2، ص18.

(7). همان، ج2، ص26.

(8). همان، ج 2، ص 26.

(9). همان، ج 2، ص 21.

(10). مکارم الاخلاق، حسن بن فضل طبرسی، تهران، 1376 ق، ص 41.

(11). بحارالانوار، مجلسی، اسلامیه، تهران، چ مكرر، ج73، ص 135.

(12). الموسوعۀ الطبیۀ الفقهیه، احمد محمد کنعان، دارالنفائس، بیروت، چاپ اول، 2000 م، ص578.

(13). الطب الاسلامی بین العقیدۀ و الابداع، ص 429.

(14). صیدنه، ابوریحان بیرونی، چاپخانه خرمی، تهران، 1352 ش، ص 75.

(15). الابداعات الطیبۀ لرسول الانسانیۀ، مختار سالم، مؤسسۀ المعارف، بیروت، 1995 م، ص 225.

(16). بهداشت اسلامی، مصطفی نورانی، دفتر مرکزی مکتب اهلبیت، 1369 ش، ص 82.

(17). الطب الاسلامی عبر القرون، الفاضل العبید عمر، دارالشواف، المملکه العربیه السعودیه، 1989 م، ص 329.

(18). فلسفه پزشکی احکام، محمد عزیز حسامی، پرتوییان، چاپ اول، 1381 ش، ص 46.