مقدمه
تمام اعمال و رفتار انسانها؛ چه فردی و چه اجتماعی، مشمول حكمی از احكام شرعی می‌باشد و تمام موضوعاتی كه به گونه‌ای با رفتار آدمی ارتباط پیدا می‌كند، در فقه اسلامی دارای قانون و مقرراتی است. عزاداری سالار شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین علیه السلام و امامان معصوم علیهم السلام نیز همچون سایر اعمال انسان دارای احكامی است كه در این مختصر بدان می‌پردازیم.
لازم به ذكر است كه برای جمع آوری این احكام، از فتاوا و سخنان مراجع معظم تقلید و عالمان بزرگوار تا آنجا كه مقدور بوده ست سود برده‌ایم و از آنجا كه دررساله‌های عملیه و استفتائات همه مراجع بزرگوار، درباره عزاداری در ابعاد مختلف بحث نشده است، فقط به فتاوا و استفتائات موجود بسنده كرده‌ایم.
احكام عزاداری
امام خمینی رحمه الله
«عزاداری برای سیدالشهداء از افضل قربات و مایه تقویت روح ایمان و شهامت اسلامی و ایثار و فداكاری و شجاعت در مسلمین است.» (1)
سؤال: آیا بر پا كردن مراسم عزاداری [توسط زن] بدون اذن شوهر جایز می‌باشد؟
آیت الله نوری همدانی
در صورتی كه از اموال شوهر باشد جایز نیست. (2)
سؤال: گاهی برخی از دسته‌ها كه وارد مسجد می‌شوند، با كفش وارد می‌شوند، كه نوعی بی احترامی به مسجد محسوب می‌شود، لطفا بفرمائید كه این مسئله چه حكمی دارد؟
آیت الله نوری همدانی
اگر موجب هتك شود اشكال دارد. (3)
سؤال: در مورد زنجیر زنی كه منجر به سیاه شدن یا مجروح شدن بدن می‌شود و همچنین غالبا پشت پیراهن افراد باز است و بیشتر درخیابان و معابر عمومی ظاهر می‌شوند، نظر شما چیست؟
امام خمینی رحمه الله
مانعی ندارد، مگر اینكه موجب ضرر فاحش بر بدن شود. (4)
سؤال: آیا برهنه شدن مردان با حضور زنان برای عزاداری عیب دارد یا خیر؟
آیت الله فاضل لنكرانی
مانعی ندارد و زنها نباید به بدن مرد اجنبی نظر كنند. (5)
سؤال: در مجالس زنانه، زنان مداحی و سخنرانی می‌كنند و صدای آنها به گوش مردان رهگذر می‌رسد. آیا این عمل جایز است؟
آیت الله فاضل لنكرانی
شنیدن صدای ایشان اگر در معرض ریبه و التذاذ نباشد حرام نیست. (6)
سؤال: سینه زدن با تیغ و یا زنجیر زدن با زنجیری كه دارای چاقو و یا تیغ می‌باشد و منجر به زخمی شدن بدن و جاری شدن خون می‌شود چه حكمی دارد؟
آیت الله مكاری شیرازی
كیفیت عزاداری باید چنان باشد كه بهانه‌ای به دست دشمنان اسلام ندهد و موجب سوء استفاده از آن نشود. (7)
احكام علامت
سؤال: بسیاری از تكایا در ایام عزاداریهای مذهبی، اقدام به حمل «علاماتی» می‌كنند كه به قیمت گزافی خریده شده و حمل آن نیز موجب اشكال است. این وسائل از نظر شرعی چه حكمی دارند؟
امام خمینی رحمه الله
اشكال ندارد. (8)
سؤال: حكم علمهایی كه در مراسم عزاداری امام حسین علیه السلام از آنها استفاده می‌شود و بعضی دارای نقش و نگارهایی نیز هستند چیست؟
آیت الله فاضل لنكرانی
استفاده از آنها در عزاداری جایز است. (9)
سؤال: آیا جایز است پارچه و دستمالهایی را كه در ایام محرم بر روی علم می‌بندند بفروش برسانند و در عزاداری و تعمیر حسینیه مصرف كنند؟
آیت الله فاضل لنكرانی
اگر در مراسم عزاداری محل حاجت نباشد و زاید بر متعارف باشد، می‌توانند بفروشند و به مصارف عزاداری و احتیاجات حسینیه‌ها برسانند. (10)
احكام تعزیه و شبیه خوانی
امام خمینی رحمه الله
تعزیه و شبیه خوانی اگر مشتمل بر حرام نباشد و موجب وهن مذهب نشود، اشكال ندارد ولی بهتر ست به جای آن، مجالس روضه خوانی برپا كنند. (11)
سؤال: آیا تعزیه و شبیه خوانی در مراسم عزاداری جایز است؟
آیت الله فاضل لنكرانی
اگر مشتمل بر حرام نباشد و موجب وهن مذهب نشود مانعی ندارد. (12)
آیت الله گلپایگانی رحمه الله
اگر تعزیه خوانی مشتمل بر استعمال آلات موسیقی نباشد و غنا و دروغ نخوانند و مرد لباس مختص به زن نپوشد، اشكال ندارد. (13)
سؤال: آیا تشبه به اهل بیت علیهم السلام در نمایش و تعزیه و غیر آن جایز است؟
امام خمینی رحمه الله
با مراعات احترام آنان جایز است. (14)
آیت الله فاضل لنكرانی و آیت الله صافی گلپایگانی
در صورتی كه مستلزم اهانت نباشد مانعی ندارد. (15)
آیت الله علوی گرگانی
اگر تعزیه و شبیه خوانی موجب هتك حرمت به ساحت مقدس بزرگان دین شود، باید اجتناب شود. (16)
احكام استفاده از لباس سیاه
سؤال: آیا پوشیدن لباس سیاه در عزاداری امام حسین علیه السلام جایز است و آیا رجحان دارد؟
آیت الله فاضل لنكرانی
پوشیدن لباس سیاه در عزای امام حسین علیه السلام و دیگر ائمه علیهم السلام چون از مصادیق تعظیم شعائر است، واجد رجحان شرعی می‌باشد و عملا بزرگانی چون مرحوم آیت الله بروجردی در روز عاشورا از قبای سیاه استفاده می‌كردند. (17)
آیت الله صافی گلپایگانی و آیت الله نوری همدانی
پوشیدن لباس سیاه به عنوان اعلان حزن و اندوه در مصیبت امام حسین علیه السلام و ائمه علیهم السلام رجحان دارد. (18)
سؤال: آیا نماز خواندن با لباس سیاه بر عزاداران امام حسین علیه السلام مكروه است؟
آیت الله صافی گلپایگانی
چون لباس سیاه علامت عزاداران سیدالشهداء است و عزاداری آن حضرت كمال رجحان را دارد، لذا نماز خواندن با آن نیز مكروه نمی‌باشد. (19)
احكام قمه زدن
علامه امین عاملی
«قمه زنی و اعمالی دیگر از این قبیل در مراسم عزاداری حسینی به حكم عقل و شرع حرام است و زخمی ساختن سر، كه نه سود دنیوی دارد و نه اجر اخروی، ایذاء نفس است كه خود در شرع حرام است و در مقابل این عمل، شیعه اهل بیت را در انظار دیگران مورد تمسخر قرار داده و آنها را وحشی قلمداد می‌كنند. شكی نیست كه این اعمال ناشی از وساوس شیاطین بوده و موجب رضایت خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت اطهار علیهم السلام نیست.» (20)
آیت الله حكیم رحمه الله
مرحوم آیت الله حكیم رحمه الله جواز قمه زنی را مقید به چهار شرط نموده است:
1- خوف ضرر وجود نداشته باشد.
2- عزاداری بر آن صدق كند.
3- باعث مسخره قرار گرفتن نشود.
4- عداوت و دشمنی دیگران را ایجاد نكند. (21)
سؤال: قمه زدن در عزاداری امام حسین علیه السلام چه حكمی دارد؟
امام خمینی رحمه الله
اگر موجب ضرر نباشد مانع ندارد، ولی در این زمان این عمل نشود. (22)
مقام معظم رهبری
اگر موجب وهن مذهب در زمان حاضر و یا مستلزم خوف خطر جان یا ضرر معتنی به باشد، جایز نیست. (23)
آیت الله جوادی آملی
چیزی كه مایه وهن اسلام و مایه هتك حرمت عزادارای است جایز نیست، انتظار می‌رود از قمه زنی و مانند آن پرهیز شود. (24)
سؤال: اگر قمه زدن در عزاداریها موجب مرگ كسی شد، آیا این عمل خودكشی و گناه محسوب می‌شود؟
مقام معظم رهبری
اگر با خوف خطر جان اقدام كرده باشد، حكم انتحار دارد. (25)
سؤال: آیا قمه زنی جایز است؟ چنانچه در این خصوص نذری وجود داشته باشد وظیفه چیست؟
آیت الله فاضل لنكرانی
با توجه به اینكه ایران اسلامی به عنوان‌ام القرای جهان اسلام شناخته می‌شود، و اعمال و رفتار ملت ایران به عنوان الگو و بیانگر اسلام است، باید با سوگواری و عزاداری امام حسین علیه السلام به گونه‌ای عمل شود كه موجب گرایش بیشتر به آن حضرت گردد.
مسئله قمه زدن نه تنها نقشی ندارد بلكه به علت عدم قابلیت پذیرش و نداشتن هیچگونه توجیه قابل فهم مخالفین، نتیجه سوء بر آن مترتب خواهد شد. لذا لازم است شیعیان از آن خودداری كنند. و چنانچه در این مورد نذری وجود داشته باشد نذرصحیح نیست. (26)
آیت الله نوری همدانی
اشكال دارد. (27)
احكام موسیقی
مرحوم شیخ انصاری در مكاسب محرمه در پاسخ به كسانی كه می‌گویند غنا می‌تواند زمینه گریه كردن را فراهم نماید، می‌فرماید: چنین شیوه‌ای نمی‌تواند مقدمه مستحب یا مباح قرار گیرد و باید به عموم ادله حرمت غنا تمسك نمود. (28)
مرحوم حاج شیخ عباس قمی رحمه الله در منتهی الآمال می‌فرماید: عزاداران امام حسین علیه السلام بر وجهی سلوك كنند كه زبان نواصب دراز نشود و از استعمال محرمات از قبیل غنا كه غالبا نوحه‌ها خالی از آن نیست و حكایات ضعیفه مظنونة الكذب احتراز نمایند و شیطان را در این عبادت بزرگ راه ندهند. (29)
سؤال: در رادیو مدح ائمه طاهرین علیهم السلام با واقعه كربلا را با وزن و ساز و با لحن خوب می‌خوانند. آیا استماعش جایز است یا خیر؟
امام خمینی رحمه الله
اگر غنا و موسیقی نباشد مانع ندارد. (30)
سؤال: هیئت‌های نوازنده و كسانی كه درمراسم تشییع جنازه شهداء موزیك عزا می‌زنند، از لحاظ شرعی چه حكمی دارد؟ و آیا خرید و فروش آن لوازم حرام است یا خیر؟
امام خمینی رحمه الله
خرید و فروش آلات لهو حرام است و موسیقی مطرب جایز نیست و صداهای مشكوك مانع ندارد. (31)
سؤال: آیا زدن طبل و شیپور در تعزیه حضرت سیدالشهداء علیه السلام جایز است یانه؟
امام خمینی رحمه الله
اگر از آلات لهو و لعب نباشد و وهن بر مذهب هم نشود مانع ندارد. (32)
سؤال: آیا در عزاداری سیدالشهداء استفاده از طبل و دهل جایز است؟
آیت الله فاضل لنكرانی
استفاده از آلات لهو و لعب حرام است ولی طبل و دهل و امثال آن جزء این آلات نیست. (33)
احكام عاشورا
1- روزه روز عاشورا و روزی كه انسان شك دارد روز عرفه است یا عید قربان مكروه است. در روایت آمده است كه امام صادق علیه السلام فرمود: بنی امیه نذر كردند كه اگر موفق به قتل امام حسین علیه السلام شوند، روز شهادت او را جشن بگیرند و مبارك بشمارند و روزه بگیرند و روزه در آن روز سنت آل امیه است، لذا ائمه اطهار علیهم السلام به جهت مخالفت با این طایفه تبهكار و عدم هماهنگی با آنان، روزه عاشورا را نهی كردند. (34)
2- در روز عاشورا مستحب است كه انسان تا عصر بدون قصد روزه از خوردن و آشامیدن خودداری كند. (35)
3- بسیار مناسب است كه در روز عاشورا كار و كسب تعطیل شود، مگر در حد ضرورت.
امام رضا علیه السلام فرمود: «من ترك السعی فی حوائجه یوم عاشورا قضی الله له حوائج الدنیا و الاخرة؛ (36) كسی كه كار و تلاش برای برآوردن حوائج خود را در روز عاشورا ترك كند، خداوند نیازهای دنیا و آخرت او را برطرف می‌سازد.»
سؤال: در ایام سوگواری امام حسین علیه السلام نماز مقدم است یا عزاداری؟
آیت الله فاضل لنكرانی
بهتر آن است كه نماز را مقدم دارند، همانطور كه امام حسین علیه السلام روز عاشورا هنگام ظهر نماز ظهر اقامه كردند. (37)
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) استفتائات امام خمینی، ج 2، ص 28 و استفتائات جدید آیت الله مكارم، ج 1، ص 158.
2) هزار و یك مسئله، آیت الله نوری همدانی، ج 2، ص 180.
3) هزار و یك مسئله فقهی، ج 2، ص 40.
4) استفتائات امام خمینی، ج 3، ص 580.
5) جامع المسائل، ج 1، ص 619، س 2162.
6) همان، ص 625، س 2183.
7) استفتائات جدید، ج 1، ص 158، س 57.
8) استفتائات امام خمینی رحمه الله، ج 2، ص 28، س 72.
9) جامع المسائل، ج 1، ص 623، س 2173.
10) همان، س 2179.
11) استفتائات امام خمینی رحمه الله، ج 2، ص 28، س 71 و ج 3، س 44 و 40 و 47 و 33.
12) جامع المسائل، ج 1، س 2165.
13) مجمع المسائل، ج 1، ص 559، س 77.
14) احكام خانواده، عبدالرحیم موگهی، طبق فتوای امام خمینی رحمه الله، ص 336.
15) جامع المسائل، آیت الله فاضل لنكرانی، ج 1، س 2166 و جامع الاحكام، آیت الله صافی، ج 2، ص 132.
16) اجوبة المسائل، ص 365.
17) جامع المسائل، ج 1، ص 621، س 2170
18) جامع الاحكام، آیت الله صافی، ج 2، ص 130، س 1590؛ هزار و یك مسئله، آیت الله نوری همدانی، ج 2، ص 180، س 602.
19) جامع الاحكام، ج 2، ص 130، س 1591.
20) اعیان الشیعه، ج 10، ص 363.
21) فتاوی العلماء والاعلام فی تشجیع الشعائر الحسینیه.
22) استفتاءات، ج 3، ص 581، س 38.
23) بیانات رهبری و استفتائات آیات عظام پیرامون عزاداری عاشورا، ص 35.
24) همان، ص 42.
25) همان، ص 35.
26) جامع المسائل، ج 1، ص 623، س 2172.
27) هزار و یك مسئله، ج 2، ص 179، س 597.
28) مكاسب محرمه، رحلی، ص 39.
29) منتهی الامال، ج 1، ص 468، آخر زندگی امام حسین علیه السلام.
30) استفتائات امام خمینی رحمه الله، ج 2، ص 16، س 36.
31) همان، ص 18.
32) همان، ج 3، ص 583، س 45.
33) جامع المسائل، ج 1، ص 623، س 2174.
33) تحریر الوسیله، ج 1؛ جواهر، ج 7، ص 107.
35) توضیح المسائل مراجع، ج 1، ص 906.
36) عیون اخبار الرضا، شیخ صدوق، ص 268.
37) جامع المسائل، ج 1، ص 623.