پرسش: آیا ازدواج ام کلثوم دختر امام علی علیه السلام با عمر نشانه دوستی و روابط حسنه میان امام علی علیه السلام و عمر نیست؟
پاسخ: موضوع ازدواج ام کلثوم با عمر از دو دیدگاه قابل بحث و بررسی است:
الف. از منظر منابع اهل سنّت؛
ب. از منظر منابع شیعه.
منابع اهل سنت
در بین اهل سنت، مشهور است كه امیرالمؤمنین علی علیه السلام دختر خود ام کلثوم را به ازدواج خلیفه دوم، عمر بن خطاّب، در آوردند. آنها این ازدواج را نشانگر دوستی و روابط حسنه میان علی علیه السلام و خلیفه دوم قلمداد می‌كنند.
در نقد و بررسی این موضوع به چند نكته اشاره می‌شود:
1. مسئله ازدواج ام کلثوم در هیچ یك از دو كتاب معتبر نزد اهل سنت، یعنی صحیح بخاری و صحیح مسلم - كه در نزد اهل سنت معتبرترین كتابها بعد از قرآن شمرده می‌شوند - ذكر نشده است. (1)
هیچ یك از صحاح ششگانه اهل سنّت ازدواج ام کلثوم را ذكر نكرده‌اند.
2. برخی از مسانید معتبر نزد اهل سنت، مانند: مُسند احمد بن حنبل نیز این رویداد را بیان ننموده‌اند.
3. برخی از منابع تاریخی و روایی اهل سنّت، مانند: «طبقات» ابن سعد (2) و «المستدرك» حاكم نیشابوری (3) ، ازدواج ام کلثوم با خلیفه دوم را مطرح نموده اند. در این باره، دو نكته شایان ذكر است:
الف. براساس مبانی رجالی اهل سنّت، تمام راویان این روایت، متّهم به صفات «كذّاب»، «وضّاع»، و «ضعیف» و «مدلَّس» می‌باشند؛ (4) لذا براساس منابع اهل سنت، موضوع ازدواج ام کلثوم با عمر بن خطّاب به لحاظ سندی فاقد اعتبار و ارزش می‌باشد.
ب. صرف نظر از ضعف سندی، این روایت به لحاظ دلالت و معنی نیز دچار تعارض، چندگانگی و تشویش در نقل می‌باشد؛ به گونه‌ای كه برخی از نقلها برخی دیگر را تكذیب می‌نمایند. به عنوان مثال، در برخی نقلها این گونه آمده است كه وقتی عمر به خواستگاری ام کلثوم آمد، علی علیه السلام مسئله كوچكی سنّ ام کلثوم را مطرح نمودند و در برخی نقلها آمده است كه حضرت فرمودند: «من او را برای فرزندان برادرم جعفر بن ابی طالب نگه داشته‌ام.» در نقل دیگری بیان شده است كه علی علیه السلام بدون درنگ ام کلثوم را نزد عمر فرستاد تا او را نگاه كند.
دیدگاه شیعه
در مورد ازدواج ام کلثوم با خلیفه دوم، در میان دانشمندان شیعه دیدگاه‌های متفاوتی مطرح است كه در ذیل به برخی از آنها اشاره می‌شود:
1. برخی از دانشمندان شیعه از جمله شیخ مفید، این تزویج را به شدّت انكار نموده و بر این باورند كه چنین ازدواجی اساساً رخ نداده است. (5)
2. دیدگاه دیگر این است كه ام کلثوم دختر واقعی علی علیه السلام نیست؛ بلكه ربیبه - دختر خوانده - علی علیه السلام بوده است. براساس این دیدگاه، ام کلثوم دختر واقعی ابوبكر بوده، مادرش أسماء بنت عمیس است. پس از مرگ ابوبكر، اَسماء به همسری علی علیه السلام در آمد و ام کلثوم همراه مادرش به خانه علی علیه السلام آمدند.
این دیدگاه متعلّق به آیت اللَّه العظمی مرعشی نجفی رحمه الله است. ایشان در این باره می‌فرمایند: «امّ كلثوم كه با عمر ازدواج كرد، ربیبه علی علیه السلام و دختر اسماء بنت عمیس از ابوبكر بود. او كودك بود و با ازدواج اسماء با علی علیه السلام پس از مرگ ابوبكر به خانه علی علیه السلام آمد و بزرگ شد و با عمر ازدواج كرد. او را همه جا ام کلثوم بنت علی علیه السلام می‌گفتند. او با پسرش زید بن عمر در زمان امام مجتبی علیه السلام فوت كردند. امام علیه السلام بر او و پسرش یك نماز میت خواند و همین دلیل بر جواز نماز بر دو میت در یك نماز شد.
امّ كلثوم دختر فاطمه علیها السلام در كربلا با خواهرش زینب علیها السلام بود و در شب یازدهم تا صبح مواظب اطفال امام حسین علیه السلام بود كه خود دلیل دیگری بر نفی ازدواج او با عمر است؛ زیرا اگر زن عمر بود و فرزندی داشت، در جریان كربلا منعكس می‌شد، در اسارت كوفه و شام مطرح می‌گشت. اصولاً برای او حرمتی قائل می‌شدند.» (6)
3. دیدگاه دیگر این است كه این ازدواج صورت گرفت؛ ولی از روی تهدید و اكراه و اجبار. در منابع حدیثی شیعه روایاتی وجود دارد كه نشانگر وقوع این ازدواج از روی تهدید و ارعاب می‌باشد. در ذیل به نمونه‌ای اشاره می‌شود:
محمد بن ابی عمیر از هشام بن سالم از امام صادق علیه السلام نقل می‌كند كه فرمود: «هنگامی كه عمر [از ام کلثوم] نزد علی علیه السلام خواستگاری نمود، حضرت در پاسخ او فرمودند: او كم سنّ و سال است. عمر با عباس - عموی علی علیه السلام - ملاقات كرد و گفت: آیا در من عیبی هست؟»
عباس گفت: چه شده؟ عمر گفت: به خواستگاری دختر برادرزاده ات رفتم؛ [ولی او پاسخ منفی به من داد و] من را ردّ نمود. به خداوند سوگند! چاه زمزم را پُر می‌كنم و هیچ نشانه بزرگی و كرامت برای شما نیست، مگر آنكه آن را از بین خواهم برد و هر آینه دو شاهد برای او اقامه كرده، به اتّهام سرقت دست راست او را قطع خواهم نمود. پس عباس نزد علی علیه السلام آمد و او را [از تهدیدهای عمر] آگاه ساخت و از ایشان درخواست نمود تا امر [این ازدواج] را به او واگذار نماید. علی علیه السلام نیز مسئله ازدواج ام کلثوم را به عموی خود عباس سپرد.» (7)
در مورد این روایت، چند نكته دارای اهمیت می‌باشد:
1. در وهله اوّل، علی علیه السلام به درخواست عمر پاسخ منفی دادند و فرمودند: ام کلثوم هنوز به سنّ ازدواج نرسیده است. این پاسخ، خود بیانگر ناخرسندی علی علیه السلام از این پیوند بوده است.
2. عمر از تهدیدهای شدیدی مانند نابود ساختن نشانه‌های بزرگی و كرامت اهل بیت علیهم السلام و اتّهام سرقت بهره برده است. این تهدیدها از یك سو، جان علی علیه السلام و خاندان و شیعیان ایشان را به مخاطره انداخت و از سوی دیگر، كیان دین و جامعه اسلامی را مورد تهدید و بی ثباتی قرار می‌داد.
3. علی علیه السلام، به منظور احترام گذاشتن به درخواست عموی خود، تصمیم گیری نهایی در مورد این ازدواج را بر عهده عباس گذاشتند.
با توجه به آنچه ذكر شد، چگونه این پیوند می‌تواند از روی رضایت و خشنودی علی علیه السلام صورت گرفته باشد؟ ازدواجی كه آغازش با انكار و مخالفت علی علیه السلام بود و منجرّ به تهدیدهای شدید از سوی خلیفه دوم گردید، چگونه می‌تواند نشانگر دوستی و روابط حسنه میان علی علیه السلام و خلیفه دوم باشد؟
مخصوصاً از این جهت كه اصلِ این ازدواج و اصل وجود فردی از فرزندان علی علیه السلام به نام ام کلثوم كه با عمر ازدواج نمود، مورد نفی و انكار برخی از دانشمندان بزرگ شیعه است.
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) برخی از دانشمندان سنّی، بسیاری از حقایق تاریخی را صرفاً به دلیل اینكه در صحیح بخاری و مسلم بیان نشده، مورد انكار و تردید قرار می‌دهند.
2) الطبقات الكبری، محمد بن سعد بن منیع الزهری، دار احیاء التّراث العربی، بیروت، لبنان، چاپ اوّل، 1416 ق، ج 8، ص 462 - 465.
3) المستدرك علی الصحیحین، حاكم نیشابوری، دار الكتب العلمیة، بیروت، لبنان، چاپ اوّل، 1411 ق، ج 3، ص 153.
4) برای آگاهی بیشتر از احوال راویان این حدیث، به كتاب «الرسائل العشر» تألیف سیدعلی حسینی میلانی، انتشارات یاران، قم، چاپ اوّل، 1418 ق، رساله هشتم مراجعه نمایید.
5) مسارُّ الشّیعه (مجموعه مصنّفات شیخ مفید) ، دار المفید، بیروت، لبنان، چاپ دوم، 1414 ق، ج 7، ص 87؛ همچنین، مرحوم سید ناصر الحسین الموسوی اَلّكنوی الْهندی، نوه صاحب كتاب «عبقات الانوار»، كتابی در انكار این تزویج تحت عنوان: «إفحام الأْعداء والخصوم فی نفی تزویج ام کلثوم» نگاشته است. مرحوم محمدجواد بلاغی، صاحب تفسیر «آلاء الرَّحمن» نیز رساله مفصلی در نفی این تزویج دارد.
6) تاریخ تحلیلی و سیاسی اسلام، دكتر علی اكبر حسنی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اوّل، 1379 ش، ج 2، ص 59.
7) فروع كافی، محمد بن یعقوب كلینی، دار الاضواء، بیروت، لبنان، چاپ اوّل، 1413 ق، كتاب نكاح، بابُ تزویج ام کلثوم، ح 9470، ص 347.