پرسش: آیا می‌توان تواناییهای روحی خاصی را از غیر طریق دینی مثل «یوگا» به دست آورد؟
پاسخ: چنانكه می‌دانید، انسان مركب از دو بعد است:
1. بُعد جسمانی.
2. بُعد روحانی.
«بُعد جسمانی» مربوط به همین جسم خاكی می‌باشد و در مقابلِ بعد روحانی ارزش و قدرت قابل توجهی ندارد.
اما «بُعد روحانی» ـ كه همه تواناییهای معنوی به واسطه آن امكان پذیر است و ارزش والای انسانی به آن بستگی دارد ـ قدرت عجیبی دارد و انسان می‌تواند به واسطه تربیت روح، كارهای شگفت انگیزی را به نمایش بگذارد. منتها مهم آن است كه انسان، روح خود را چگونه پرورش دهد و آن استعداد عجیب را در چه راهی مصرف كند.
البته از راههای غیردینی، مثل روش: یوگا، هیپنوتیزم، مرتاضی و غیر اینها نیز می‌توان به تواناییهای خاص روحی دست یافت و مانند مرتاضان، در اثر ریاضتهای خاص، قدرتهایی را پیدا كرده و چیزهای عجیبی كه نمونه هایش را شنیده ایم انجام داد. ولی این نوع كارها موجب كمال و ترقی انسان نمی‌تواند باشد، مثلاً بعضی از مرتاضان، بر اثر تمرینهای فراوان و ریاضتهای عجیب، مانند: خوابیدن چند ساعت یا چند روز، روی میخهای آنچنانی، اذیتهای طاقت فرسا به بدن و... ، حبس كردن نفس را یاد گرفته و با این گونه ریاضتهای بی ارزش، خود را در معرض نمایش مردم قرار می‌دهند، مدتها نفس خود را در سینه حبس می‌كنند؛ حتی گاهی، مردم برخی از آنان را در تابوت گذاشته دفن می‌كنند و بعد از یك هفته یا ده روز، قبر را شكافته و آنان را زنده می‌یابند!
به این نوع اشخاص نمی‌توان گفت كه به كمال معنوی رسیده اند؛ زیرا همه انسانها بدون استثنا؛ حتی بدترین و شقی‌ترین افراد و كافر مطلق هم می‌توانند بر اثر تمرین و ریاضت نَفْس به چنین كارهایی دست یابند. این نوع كارها فقط برای سرگرم كردن مردم ساده لوح است و الاّ هیچ گونه جنبه كمالِ معنوی و قرب الهی ندارد.
بنابراین، باید توجه داشت كه صحیح‌ترین شیوه كسب تواناییها و پرورشِ استعدادهای روحی و ارزش آن، در صورتی است كه این امور، در راستای اطاعت از امر پروردگار و كسب رضایت خداوند و تقرب به او بوده و در نهایت، موجب كمال و سعادت معنوی انسان گردد.
به عبارت دیگر، مطمئن‌ترین راه برای به فعلیت رساندن قوای روحی، همان ریاضتهای شرعی است كه از طریق تعالیم اولیای الهی و معصومین علیهم السلام ترسیم شده و از هر گونه افراط، تفریط، گوشه نشینی و انزوا منزه است.
در واقع، همه انبیا و ائمه علیهم السلام، برای شكوفا ساختن و از قوه به فعل رساندن همین استعداد شگفت انگیز انسانی و هدایت صحیح آن مبعوث شده اند. اساسا برنامه‌ها و تعالیم دین مقدس اسلام، برای تربیت و توانمند ساختن بعد روحانی بشریت می‌باشد و هدف نهایی از توانمند ساختن روح انسانی، تقرب معنوی به خداوند است و این تقرب، فقط با ریاضتهای شرعی امكان پذیر است.
ریاضت شرعی
ریاضت شرعی، همان انجام واجبات و ترك محرمات و مكروهات می‌باشد؛ نظیر نماز، جهاد با نفس، تقوا، زهد، ترك دنیا؛ كه در آیات و روایات فراوانی به این ریاضتها تأكید شده است.
در اینجا لازم است قبل از بیان نمونه‌ای از روایات، به مفهوم ریاضت و اهداف آن اشاره‌ای داشته باشیم.
مفهوم ریاضت
«ریاضت» در لغت به معنای جلوگیری و بازداشتن حیوانات از حركات آزاد و دلخواه است و در اصطلاح دینی عبارت است از: بازداشتن انسان از هواهای نفسانی خویش و فرمان دادن و وادار كردن آن برای اطاعت امر پروردگار. (1)
ریاضت شرعی همان ورزیدگی روحی، جهاد اكبر و خودسازی است. امام علی علیه السلام در نامه معروف به عثمان بن حنیف می‌نویسد: «وَ إنَّما هِی نَفسی أَرُوضُها بِالتَّقوی؛ (2) و جز آن نیست كه نفس خویش را با پرهیزكاری ریاضت می‌دهم.»
اهداف ریاضت
«ریاضت» برای به دست آوردن سه هدف است:
1. دوركردن غیر حق از سر راه: هدف اول از ریاضت، این است كه عارف، برای رسیدن به حق، هر گونه مانعی را از بین ببرد كه در اصطلاح «تزكیه» یا «تخلیه نفس» نامیده می‌شود؛ یعنی باید تلاش كرد تا هر آنچه كه غیر از خدا در دل وجود دارد، از آن بیرون و دل را تخلیه كرد.
2. مطیع ساختن نفس اماره: از آنجا كه انسان تركیبی از عقل و شهوت است، برای اینكه بتواند بدون مزاحم و مانع، به سوی خدا سیر كند، باید كاری كند كه نفس اماره را مطیع و تسلیم نفس مطمئنه سازد. در نتیجه، نفس شیطانی را تحت امر و اختیار نفس رحمانی قرار دهد.
3. لطیف و رقیق كردن روح: یعنی انسان به كمك این دو مورد یاد شده، با زهد در عمل و حضور قلب در عبادت، روح خود را برای قبول انوار الهی آماده سازد. (3)
حال با عنایت به مطالب گذشته، توجه خوانندگان عزیز را به نمونه‌هایی از روایات وارده از معصومین علیهم السلام در زمینه ریاضت شرعی جلب می‌كنیم:
1. امام امیرالمؤمنین علیه السلام درباره مبارزه با نفس (كه در واقع همان ریاضت شرعی است) می‌فرماید:
«رَحِمَ اللّه ُ امْرَأً نَزَعَ عَنْ شَهْوَتِهِ، وَقَمَعَ هَوَی نفسهِ، فَانَّ هذِهِ النَّفْسَ اَبْعَدُ شَی ءٍ مَنْزعا، وَاِنَّهَا لاتَنْزَعُ اِلَی مَعصیةٍ فِی هَوی. وَاعْلَمُوا ـ عِبادَاللّه ِ ـ انّ الْمُؤمِنَ لایصْبحُ وَلاَیمْسِی الاَّ وَنَفْسُهُ ظَنُونُ عِنْدَهُ، فَلاَ یزالُ زَارِیا عَلَیها وَمُستَزِیدا لَهَا؛ (4) خداوند رحمت كند بر كسی كه شهوت خود را مغلوب و هوای نفس را سركوب كند؛ زیرا این نفس دورترین چیز از نظر مغلوب شدن بوده كه پیوسته خواهان نافرمانی و معصیت است. بندگان خدا! بدانید كه انسان با ایمان، شب را به روز و روز را به شب نمی‌رساند، جز آنكه نفس خویش را متهم می‌داند، همواره نفس را سرزنش می‌كند و گنهكارش می‌شمارد.»
2. در كتاب مصباح الشریعه آمده است: «طُوبی لِعَبْدٍ جاهد للّه نَفْسَهُ وَهَواهُ وَمَنْ هَزَمَ جُنْدَ نَفْسِهِ وَهَواهُ ظَفِرَ بِرِضَا اللّه ِ وَمَنْ جَاوَزَ عَقْلُهُ نَفْسَهُ الامّارَةَ بِالسُّوْءِ بِالْجُهدِ وَالاِسْتِكانَةِ وَالْخُضُوع عَلی بِساطِ خِدْمَةِ اللّه تَعالی فَقَدْ فازَ فَوْزا عَظیما وَكانَ رَسُول اللّه صلی الله علیه و آله یصَلّی حَتّی یتَوَرَّمَ قَدَماهُ وَیقُولُ: اَفَلا اَكُونُ عَبْدا شَكُورا!؟ اَرادَ بِهِ أَنْ تَعْتَبِرَ بِها أُمَّتُه وَلا یغْفَلُوا عَنِ الاِْجْتِهادِ وَالتَّعَبُّدِ وَالریاضَةِ بِحالٍ؛ (5) خوشا به حال هر چند از راههای غیردینی، مثل روش: «یوگا» یا «مرتاضی» انسان می‌تواند به بعضی از تواناییهای روحی دست یابد، ولی این نوع تواناییها موجب معرفت، كمال و تقرب به خداوند نمی‌گردد
كسی كه برای تقرب به خداوند با نفس خود جهاد كند و هر كس سپاه نفس و هوای خویش را شكست دهد، به رضایت الهی دست یافته است و هر كس عقلش بر نفس امّاره او ـ با تلاش و سكونت گرفتن و خضوع در پیشگاه خداوند متعال ـ غالب شود، به رستگاری بزرگی رسیده است.
رسول خدا صلی الله علیه و آله از كثرت نماز، پاهای مباركش متورم می‌شد و با این حال می‌فرمود: آیا بنده شكرگزار نباشم؟! مقصود پیامبر صلی الله علیه و آله از آن عمل این بود كه امت او در عبادت به او اقتدا و تأسی كنند و از تلاش و كوشش، تعبد و ریاضت نفس در هیچ حالی غافل نشوند.»
خلاصه سخن
هر چند از راههای غیردینی، مثل روش: «یوگا» یا «مرتاضی» انسان می‌تواند به بعضی از تواناییهای روحی دست یابد، ولی این نوع تواناییها موجب معرفت، كمال و تقرب به خداوند نمی‌گردد؛ زیرا مقصود از ریاضت شرعی و دینی آن است كه انسان، برخلاف هواها و خواسته‌های نفسانی خویش عمل كند و نفس خود را به اطاعت خداوند وادار سازد.
مقصود از این نوع ریاضتها (یوگا و مرتاضی) معمولاً برای تشخص، جلب توجه مردم به سوی خود و یا ارتزاق می‌باشد، لذا این نوع ریاضتها، نوعی پیروی از هوای نفس و دوری از خداوند است، ولی در مقابل، از راه ریاضتهای شرعی می‌توان به بالاترین درجه كمال و معرفت و در نتیجه، تقرب به خداوند نایل گشت.
- پاورقــــــــــــــــــــی
1. ر. ك: سید یحیی یثربی، فلسفه عرفان، (قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ سوم، 1374 ه. ش) ، ص268 ـ 269.
2. نهج البلاغه، نامه 45.
3. ر،ك: شیخ ابو علی سینا، الاشارات والتنبیهات، نمط نهم، مرحله اول و دوم سیر و سلوك.
ـ استاد شهید مرتضی مطهری، مجموعه آثار، (قم: انتشارات صدرا، چاپ دوم، 1373 ه. ش) ج7، ص 126 ـ 133.
ـ سید یحیی یثربی، فلسفه عرفان، (پیشین) ص272 ـ 277.
4. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، خطبه 176.
5. عبدالرزاق گیلانی، شرح مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقة، مقدمه، تعلیقات و تصحیح، سید جلال الدین محدث، (تهران: نشر صدوق، چاپ سوم، 1366 ه. ش) ص441، باب هشتاد و دوم.