در قرآن كریم تصریح شده است كه: «مشرق و مغرب از آنِ خداست و به هر طرف كه رو كنید، خدا آنجاست»؛ «وَ لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأینَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ» (1) عده‌ای با توجه به این آیه شریفه، این سؤال را طرح می‌كنند كه اگر به هر سو رو كنیم آنجا محل حضور خداست، پس چه لزومی دارد كه نماز را رو به سوی قبله انجام دهیم؟! آیا مفهوم این كار محدود كردن ذات خداوند در جهت معینی نیست؟! در پاسخ به این پرسش می‌توان گفت:
1. توجه به قبله هرگز به معنای محدود نمودن ذات پاك الهی در سمت معینی نیست؛ بلكه هدف از این حكم، نظام مند كردن عبادت بندگان است. مسئله نظم در امور مادی و معنوی ـ علاوه بر اینكه مورد تأكید دین مبین اسلام است ـ در میان تمام ملل جهان نیز یك امر پسندیده و مطلوب می‌باشد.
2. توجه عموم مسلمانان جهان به یك مركز مقدس (كعبه) ، آن هم در هر شبانه روز پنج مرتبه، روح وحدت و یگانگی را در دل و جان آنان می‌پروراند؛ اجتماعات مختلف اسلامی را از شرق و غرب عالم به هم مربوط می‌سازد و اساس و جوهره تعلیمات جهان اسلام را به صورت «وحدت در هدف و عقیده» به دنیا نشان می‌دهد. این عمل آثار تربیتی، سیاسی، اخلاقی و اجتماعی خاصی را برای مسلمانان و جامعه اسلامی به ارمغان می‌آورد و در واقع، خانه كعبه و توجه همه به سوی آن رمز و اشاره‌ای به وحدت مسلمانان است.
كوتاه سخن اینكه فلسفه عبادت، توجه دادن بشریت به یك نقطه مركزی است، و آن نقطه مركزی به ظاهر و در عالم ماده، در كعبه متجلی است، و در عالم معنا و واقع، به خداوند یكتا منتهی می‌شود. به قول شاعر:
مقصود من از كعبه و بتخانه تویی تو مقصود تویی كعبه و بتخانه بهانه
3. نمازی كه رو به سوی كعبه صورت می‌گیرد، باعث تجدید خاطره ایثارگری و شرك ستیزی حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام است، تا بدین وسیله تنفر از كفر و شرك پیوسته در دلها زنده بماند و مسلمانان لحظه‌ای از ابراز نفرت و برائت از كافران و مشركان غافل نباشند.
4. خانه كعبه و توجه به آن، در واقع یكی از راههای آزمایش پایداری بندگان است و خداوند از این طریق انسانهای فرمانبردار را از انسانهای سركش و عصیانگر جدا می‌سازد؛ در قرآن كریم می‌خوانیم: «وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتی كُنْتَ عَلَیها إلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ یتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن ینْقَلِبُ عَلی عَقِبَیهِ»؛ (2) «و ما آن قبله‌ای را كه قبلاً بر آن بودی، تنها برای این قرار دادیم كه افرادی را كه از پیامبر پیروی می‌كنند از آنهایی كه به زمان جاهلیت باز می‌گردند، مشخص كنیم.»
اگر چه در آیه مذكور فلسفه تغییر قبله مطرح شده است؛ اما در نگاه دیگر، با بیان بسیار ظریفی حكمت توجه به قبله را نیز روشن می‌سازد، و آن این است كه اساس جعل قبله و هدف از آن، آزمایش بندگان است.
امام امیرمؤمنان علیه السلام در این باره می‌فرماید: «اِنَّ اللّه َ سُبْحانَهُ اختَبَرَ الأَوَّلینَ مِنْ لَدُنْ آدَمَ إِلَی الآْخرینَ مِنْ هذَا الْعالَمَ بِأَحجارٍ لاتَضُرُّ وَ لا تَنْفَعُ وَلاتُبْصِرُ وَلاتَسْمَعُ فَجَعَلَها بَیتَهُ الْحَرامَ «الَّذی جَعَلَهُ لِلنّاسِ قِیاما»؛ (3) همانا خداوند سبحان، انسانهای پیشین از آدم علیه السلام تا دیگران از این جهان را با سنگهایی آزمایش كرد كه نه زیان می‌رسانند و نه نفعی دارند، و نه می‌بینند و نه می‌شنوند. این سنگها را خانه محترم خود قرار داد؛ همان خانه‌ای كه آن را عامل پایداری مردم گردانید.»
5. خداوند خانه كعبه را مظهر تواضع بندگان در مقابل عظمت خویش و نشانه‌ای گویا برای اسلام قرار داده است. بنابراین، نماز خواندن به سوی كعبه، یعنی بندگی و كرنش در برابر عظمت خداوند و حفظ شعائر الهی و نشانه‌های دین مبین اسلام. امام علی علیه السلام فرمود:
«وَ فَرَضَ عَلَیكُمْ حَجَّ بَیتِهِ الْحَرامِ، الَّذی جَعَلَهُ قِبْلَةً لِلأْنامِ، یرِدوُنَهُ وُرُود الأَنْعامِ، وَ یأْلَهُونَ إلَیهِ وُلُوهَ الْحَمَامِ، وَ جَعَلَهُ سُبْحانَهُ عَلامَةً لِتَواضُعِهِمْ لِعَظَمَتِهِ وَ إذْعانِهِمْ لِعِزَّتِهِ... جَعَلَهُ سُبْحانَهُ وَتَعالی لِلإْسْلامِ عَلَما؛ (4) خداوند حجّ خانه محترم خود را بر شما واجب كرد؛ همان خانه‌ای كه آن را قبله گاه انسانها قرا داد، كه چونان حیوانات [تشنه] بر آن وارد می‌شوند، و مانند كبوتران به آن پناه می‌برند. خدای سبحان، كعبه را نشانه تواضع بندگان در برابر شكوه و عظمت خود، و اعتراف آنان به بزرگی و قدرت الهی... و نشانه‌ای گویا برای اسلام قرار داد.»
- پاورقــــــــــــــــــــی
1. بقره/ 115.
2. بقره/ 143.
3. نهج البلاغه، ترجمه دشتی، خ 112.
4. همان، خ1.