چنان كه درك شب قدر، كاری است مشكل، بیان جایگاه و «قدر» شب قدر عملی است دشوار كه تنها راه یافتگان به آن شب عزیز می‌توانند واقعیت و حقیقت آن را بیان دارند؛ چراكه قرآن به پیامبر خدا فرمود: «وما ادراك مالیلة القدر»؛ «و تو چه دانی شب قدر چیست؟»
در وصف آن همین بس كه «خیر من الف شهر»؛ «از هزار ماه برتر است » و مسائلی بر قدر و منزلت این شب افزوده است، از جمله:
1. نزول قرآن:
نزول جامع ترین، كامل‌ترین و ماندگارترین كتاب الهی برعظمت و منزلت شب قدر افزوده است. قرآن خود می‌گوید: «شهر رمضان الذی انزل فیه القران » (1) ؛ «ماه [مبارك] رمضان ماهی است كه در آن قرآن نازل شده است.» اما در چه شبی از شبهای آن ماه، قرآن نازل شده است؟ آیه دیگر بیان می‌كند كه «انا انزلناه فی لیلة مباركة » (2) ؛ «به راستی، آن [قرآن] را در شبی پربركت نازل كردیم.» و این شب مبارك را در سوره قدر مشخص فرموده كه «انا انزلناه فی لیلة القدر» (3) ؛ «به حقیقت ما آن [قرآن] را در شب قدر فرود آوردیم.» پس باید گفت نزول قرآن در چنین شبی بر عظمت آن می‌افزاید. این نكته را هم اضافه كنیم كه این نزول، نزول دفعی است بر قلب رسول گرامی اسلام، نه نزول تدریجی كه آغاز آن با آغاز بعثت یعنی بیست و هفتم رجب همراه است.
2. تقدیر امور:
در نام گذاری شب قدر بیانهای مختلفی وارد شده است: برخی آن را به معنای شبی با عظمت و بزرگ «لیلة العظمة (4)» گرفته اند؛ چراكه قدر در قرآن به معنای منزلت و بزرگی خداوند آمده، در آیه‌ای می‌خوانیم: «ماقدروا الله حق قدره » (5) ؛ «قدر ندانستند [و نشناختند] خدا را آنگونه كه حق عظمت او بود.»
«قدر» به معنای تقدیر و اندازه گیری و تنظیم است. این معنی را هم لغت تایید می‌كند و هم قرآن و روایات. راغب اصفهانی می‌گوید: «لیلة القدر‌ای لیلة قیضها لامور مخصوصة (6) ؛ شب قدر یعنی شبی كه [خداوند] برای [تنظیم و تعیین] امور مخصوصی آن را آماده [و مقرر] نموده است.» و قرآن كریم می‌فرماید: در آن شب «یفرق كل امر حكیم » (7) ؛ «هركاری بر طبق حكمت [خداوند] جدا [و تعیین و تنظیم] می‌گردد.»
و امام صادق علیه السلام فرمود: «التقدیر فی لیلة القدر تسعة عشر، والابرام فی لیلة احدی و عشرین والامضاء فی لیلة ثلاث و عشرین (8) ؛ تقدیر امور [و سرنوشتها] در شب قدر، یعنی شب نوزدهم، تحكیم آن در شب بیست و یكم، و امضا [ی آن] در شب بیست و سوم [صورت می‌گیرد] .» و امام هشتم علیه السلام فرمود: «... یقدر فیها ما یكون فی السنة من خیر او شر او مضرة او منفعة او رزق او اجل و لذلك سمیت لیلة القدر (9) ؛ در آن شب [قدر آنچه كه در سال واقع می‌شود، تقدیر و اندازه گیری می‌شود، از نیكی و بدی و زیان و سود و روزی و مرگ. به همین جهت نیز شب قدر [شب اندازه گیری] نامیده شده است.»
و طبق روایات فراوانی (10) سرنوشت افراد برای سال بعد، مانند: رزق و روزی، مرگ و میرها، خوشی و ناخوشیها، حج رفتن و حوادث دیگر زندگی، براساس استعدادها و لیاقتها، رقم می‌خورد، و این تقدیر حكیمانه هم، در انسان هیچ گونه «اجبار» و «سلب اختیاری » به وجود نمی‌آورد. می‌توان بین تمام اقوال این گونه جمع كرد كه در این شب با عظمت و بزرگ، با فرود ملائكه آسمانی، تقدیرات یك سال مشخص و بر قلب حجت زمان علیه السلام عرضه می‌شود.
3. سند امامت:
شب قدر بزرگ‌ترین سند امامت و تداوم آن در طول زمان است. در روایات فراوانی، وجود شب قدر را در هر زمان دلیل لزوم امامت و بقای آن دانسته اند، لذا سوره قدر به منزله شناسنامه اهل بیت علیهم السلام شمرده شده است كه به برخی روایات اشاره می‌شود:
از امام صادق علیه السلام نقل شده است كه فرمود: علی علیه السلام زیاد می‌فرمود: هیچ گاه تیمی و عدوی [ابوبكر و عمر] خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله جمع نشدند مگر آنكه آن حضرت [سوره] «انا انزلناه...» را با خشوع و گریه می‌خواند، سپس آن دو عرض می‌كردند چقدر رقت شما نسبت به این سوره شدید است. پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله می‌فرمود: به جهت آنچه چشمم دیده و دلم فهمیده است و به جهت آنچه دل این شخص [یعنی علی علیه السلام] پس از من خواهد دید. آن دو می‌گفتند: مگر شما چه دیده‌ای و او چه می‌بیند؟
فرمود: پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله برای آن دو نوشت «تنزل الملائكة والروح فیها باذن ربهم من كل امر»؛ «ملائكه و روح در آن شب با اذن پروردگارشان برای (تقدیر) هر كاری نازل می‌شوند.» آن گاه می‌فرمود: آیا بعد از «كل امر؛ تمام امرها» كه خداوند می‌فرماید، چیزی باقی خواهد ماند؟ می‌گفتند: نه. سپس حضرت می‌فرمود: آیا می‌دانید آن كسی كه هر امری بر او نازل می‌شود كیست؟ می‌گفتند: تو هستی‌ای رسول خدا! آن گاه می‌فرمود: بله [ولی] آیا شب قدر بعد از من هم ادامه دارد؟ می‌گفتند: بله. می‌فرمود: آیا [در شبهای قدر] بعد از من هم آن امر نازل می‌شود؟ می‌گفتند: بله. سپس می‌فرمود: بر چه كسی؟ می‌گفتند: نمی‌دانیم. سپس آن حضرت از سر من [علی] می‌گرفت (و دست را روی سر من قرار می‌داد) و می‌فرمود: اگر نمی‌دانید بدانید، آن شخص پس از من این مرد است.
فرمود: پس آن گاه آن دو نفر همیشه این گونه بودند كه شب قدر را بعد از پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله به سبب هراسی كه بر دل آن دو می‌افتاد، می‌شناختند. (11) »
و در جای دیگر علی علیه السلام فرمود: «به حقیقت شب قدر در هر سال وجود دارد و امر سال در آن شب نازل می‌شود و به راستی برای آن امر صاحبان امری است. عرضه شد آنان چه كسانی هستند؟ فرمود: «انا و احد عشر من صلبی ائمة محدثون (12) ؛ من و یازده [امام] از نسل من كه [همه] امامانی محدث می‌باشند [كه ملائكه را نمی‌بینند ولی صدای آنها را می‌شنوند] .»
و در برخی روایات آمده كه خود ولایت علی علیه السلام و ائمه علیهم السلام جزء تقدیرات آن شب است (13) و دستور داده اند كه با مخالفان برای اثبات امامت و بقای آن و زنده بودن مهدی علیه السلام به شب قدر استدلال كنید. (14) آری، بقای شب قدر دلیل محكمی است بر بقای امامت و بقای امامت اقتضا می‌كند حیات و زنده بودن مهدی علیه السلام را و حیات مهدی علیه السلام نشانه حیات مذهب پیشتاز و همیشه در صحنه تشیع است. لذا اسلام اصیل و قرآن تا ابد زنده است.
از اینجا روشن شد كه شب قدر، یعنی شب ولایت و امامت (15) و معنای روایاتی كه شب قدر را به فاطمه زهرا علیها السلام تفسیر نموده (16) است، روشن شد كه حقیقت شب قدر امامت و ولایت است و حقیقت ولایت و امامت زهرای مرضیه علیها السلام است.
4. بخشش گناهان:
یكی دیگر از ویژگیهای شب قدر بخشش گناهان و عفو عاصیان و مجرمان است، لذا باید تلاش نمود تا این فیض عظمای الهی شامل حال انسان شود. وای به حال انسانی كه در شب قدر مورد غفران الهی قرار نگیرد؛ چنان كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله می‌فرمود: «من ادرك لیلة القدر فلم یغفر له فابعده الله (17) ؛ كسی كه شب قدر را درك كند، پس بخشیده نشود [و مورد حمت بی پایان الهی واقع نشود] پس خدا او را [از رحمت خویش] دور می‌سازد.»
و در جای دیگر فرمود: «من حرمها فقد حرم الخیر كله ولایحرم خیرها الا محروم (18) ؛ هركس كه از فیض شب قدر محروم گردد، از تمام خیرات محروم [و بی نصیب] شده است و محروم نمی‌ماند از [بركات و] خیرات شب قدر، مگر كسی كه [با اعمال خویش] خود را محروم نموده باشد.»
لذا باید تلاش مضاعف نمود تا غفران الهی در این شب بخشش گناهان شامل حال انسان گردد.
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله می‌فرمود: «من قام لیلة القدر ایمانا واحتسابا، غفر له ما تقدم من ذنبه (19) ؛ كسی كه در شب قدر به پاخیزد [و آن شب را] از روی ایمان و محاسبه [و اخلاص بیدار باشد،] گناهان گذشته اش بخشوده می‌شود.»
در بحارالانوار در ذیل این روایت اضافه شده: «من صلی لیلة القدر ایمانا واحتسابا غفرالله ماتقدم من ذنبه (20) ؛ هركس در شب قدر، از روی ایمان و محاسبه [و اخلاص] نماز گذارد، خداوند گناهان گذشته او را می‌بخشد.»
پی نوشـــــــــــــــــــت:
1) بقره/185.
2) دخان/3.
3) قدر/1.
4) تفسیر نوین، محمد تقی شریعتی، ص 275؛ مجمع البیان، ابوعلی طبرسی، ج 1، ص 518.
5) حج/74.
6) المفردات فی غریب القرآن، دفتر نشر الكتاب، ص 395.
7) دخان/4.
8) وسائل الشیعه، حر عاملی، داراحیاء التراث، ج 7، ص 259؛ تفسیر نور الثقلین، ج 5، ص 627؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص 487.
9) عیون اخبارالرضا، ج 2، ص 116.
10) ر. ك: تفسیر نورالثقلین، ج 5، ص 631؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص 486؛ بحار الانوار، ج 94، ص 141 - 18.
11) اصول كافی، محمد بن یعقوب كلینی، ترجمه سید جواد مصطفوی، تهران، كتابفروشی اسلامیه، ج 1، ص 363 - 364.
12) اثباة الهداة، شیخ حر عاملی، قم مطبعة العلمیة، ج 2، ص 256؛ بحارالانوار (همان) ، ج 94، ص 15، ح 26.
13) همان، ص 18.
14) اصول كافی (همان) ، ج 1، ص 353 - 362 - 364، روایت 6.
15) مبلغان عزیز توجه داشته باشند كه یكی از شبهای قدر را حتما به صحبت و سخنرانی در مورد امام زمان علیه السلام اختصاص دهند كه هم تناسب دارد و هم لازم است و هم عنایاتی را به دنبال دارد.
16) تفسیر فرات كوفی، مؤسسه نشر، ص 581.
17) بحارالانوار (همان) ، ج 94، ص 80، ح 47.
18) كنز العمال، علی متقی هندی، بیروت، مؤسسه الرساله، ج 8، ص 534، ح 28. 24.
19) وسائل الشیعه، ج 10، ص 358، ح 13601.
20) بحارالانوار، ج 93، ص 366، ح 42.