شیوه‌های ارائه آیات و روایات (2)
اشاره:
آنچه پیش رو دارید سومین قسمت از مجموعه «روش تنظیم محتوا» به عنوان روشی نو در ارائه برنامه‌های جذّاب برای جوانان و نوجوانان است.
در قسمت اول با اشاره به مراحل پنجگانه اجرای برنامه برای نوجوانان و جوانان، مرحله نخست از این مراحل توضیح داده شد و بیان گردید كه در ابتدا، برنامه با یكی از شروع‌ها آغاز می‌گردد، و شروع‌ها عبارت بودند از: الف) شروع با بسم اللّه الرحمن الرحیم؛ ب) شروع با پرسش ها؛ ج) شروع با نكات اخلاقی؛ د) شروع با تشبیهات؛ ه) شروع با همخوانی سوره؛ و) شروع با بیان نعمت‌ها و پیام اعضاء؛ و ز) شروع با خواندن شعر.
در قسمت دوم از این بحث، مرحله دوم از اجرای برنامه كه «ارائه آیات و روایات» می‌باشد مورد بحث قرار گرفت. در این قسمت یكی از شیوه‌های ارائه آیات و روایات تحت عنوان «شیوه تنوّعی» بررسی شد.
در نوشتار حاضر، شیوه‌های دیگری برای ارائه آیات و روایات معرفی می‌گردد.
2 - شیوه تلخیصی (فرمول بندی مطلب)
یكی از شیوه‌های ارائه محتوای آیات و روایات برای نوجوانان و جوانان، شیوه تلخیصی است. در این شیوه روشن‌ترین پیام حدیث، آیه یا سوره‌ای كوتاه را به صورت فرمول درآورده و روی تخته می‌نویسیم. این فرمول جان كلام است كه به صورت جمله‌ای زیبا و دلنشین در آمده است.
پس از ترسیم فرمول بر روی تخته، آن را توضیح داده و پس از بیان نكات مختصری درباره هر یك از اجزای فرمول، از آن نتیجه می‌گیریم.
در این شیوه وارد اقوال و فروعات مختلف مسأله نمی‌شویم بلكه فقط اصل بحث را تبیین كرده و تلاش می‌كنیم مطلب مورد نظر به ساده‌ترین وجه و در كوتاه‌ترین زمان ممكن در ذهن مخاطب جای گرفته و اثر تربیتی و آموزشی مطلوب حاصل شود.
با این سبك می‌توان در كمتر از 5 دقیقه، محتوای یك آیه یا روایت را به مخاطب منتقل كرد.
این روش گرچه غالباً موفق است، اما در شرایط ذیل مفیدتر خواهد بود:
1 - حتماً تخته سیاه یا وایت برد یا دیگر ابزارهای كمك آموزشی موجود باشد.
2 - فرصت كم بوده و حوصله طول و تفصیل دادن مطالب وجود نداشته باشد.
3 - بنا باشد كه پیامی قرآنی به صورت مفید و مختصر گفته شود.
4 - سطح اطلاعات قرآنی نوجوانان و جوانان و انس آن‌ها با كتب تفسیر كم باشد.
5 - موضوع سخن ما قرآن و یا علوم قرآنی باشد.
نمونه اجرایی:
برای آشنایی مربیان محترم با شكل اجرایی قالب تلخیصی، سوره والعصر را با این قالب بررسی می‌كنیم.
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم «وَاْلَعصْر * اِنَّ الاِْنْسانَ لَفی خُسْرٍ * اِلَّا الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ * وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ»
فرمول سعادت:
ایمان + عمل صالح + سفارش به حق + سفارش به صبر = سعادت
امام هادی علیه السلام می‌فرمایند: «اَلدُّنْیا سُوقٌ رَبِحَ فیها قَوْمٌ وَ خَسِرَ الْاخَرُونَ؛ (1) دنیا بازاری است كه عده‌ای در آن سود می‌برند و عده‌ای دیگر زیان می‌بینند.»
فخر رازی در ذیل آیه از قول یكی از بزرگان پیشین می‌گوید: من معنی این سوره را از یك یخ فروش آموختم. او فریاد می‌زد و می‌گفت: «اِرْحَمُوا مَنْ یذُوبُ رَأسُ مالِهِ، اِرْ حَمُوا مَنْ یذُوبُ رَاْسُ مالِهِ؛ (2) « به كسی كه سرمایه‌اش ذوب می‌شود رحم كنید.»
امام صادق علیه السلام در دعای ماه مبارك رجب می‌فرماید: «خابَ الْوافِدُونَ عَلی غَیرِكَ وَ خَسِرَ الْمُتَعَرِّضُونَ اِلاَّ لَكَ؛ آن‌ها كه بر غیر تو وارد شوند مأیوس می‌شوند و آن‌ها كه به سراغ غیر تو آیند زیان می‌بینند.»
بهای عمر انسان:
امام علی علیه السلام می‌فرماید: «اِنَّهُ لَیسَ لاَِنْفُسِكُمْ ثُمَنٌ اِلَّا الْجَنَّةَ فَلا تَبیعُوها اِلاَّ بِها؛ برای وجود شما قیمتی جز بهشت نیست، مبادا آن را به غیر آن بفروشید.» (3)
بازار خرید سرمایه عمر
1 - خداوند خریدار است.
«اِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنینَ اَنْفُسَهُمْ... .» (4)
2 - سرمایه كم را هم می‌خرد.
«فَمَنْ یعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍّ خَیراً یرَهُ» (5)
3 - بهای عظیم می‌دهد.
«فی كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِأَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ یضاعِفُ لِمَنْ یشاءُ» (6)
4 - جالب این كه، خداوند این سرمایه را در اختیار انسان گذاشته و آن قدر بزرگوار است كه آن را با گرانترین قیمت خریداری می‌كند.
برنامه چهار ماده‌ای سعادت
اصل اول: ایمان
اصل دوم: اعمال صالح
اصل سوم: دعوت همگانی به سوی حق
اصل چهارم: سفارش و توصیه همدیگر به صبر
نكات آموزنده سوره
1 - سعادت انسان به تفكر و تلاش بستگی دارد و نباید گناه عدم موفقیت را به گردن شانس و اتفاقات روزگار بیندازیم.
2 - فرصت همیشه در اختیار نیست. باید از سلامتی، جوانی، فراغت و حافظه به بهترین وجه بهره گرفت.
3 - هیچ كس نمی‌تواند بدون انجام اعمال خوب به آرمان‌های بلندو مقدس دست یابد، پس هرگز نماز، دعا، زیارت و توسل به خوبان و پاكان را فراموش نكنیم.
4 - خواب بی اندازه، پرخوری، كار امروز را به فردا انداختن، شركت در مجالس بی محتوا، افراط در ورزش، بی نظمی، وفا نكردن به عهد، كم رویی بی جا، عادت نكردن به تلاش و تفكر و ابتكار و... از موانع بزرگ سعادت انسان است.
5 - ایمان، تقوی، توسل، تلاوت قرآن، مشورت، تفكر، شجاعت، نظم و انضباط، كسب دانش و تخصص، استقامت، تحمل مشكلات و حسن برخورد با دیگران، كلیدهای خوشبختی نسل جوان است.
پیام سوره:
انتخاب راه معنویت و پاكی و اخلاق، مایه محرومیت انسان از لذت‌ها نیست. این راه، آرامش روحی بیشتر و لذائذ عالی تری در پی دارد و امكان استفاده از نعمت‌ها را فراهم می‌كند.
نمونه‌های دیگر:
نمونه‌های دیگری از آیات و سوره‌های قرآن كریم كه می‌توان آن‌ها را به صورت فرمول درآورد، عبارتند از :
1 - سوره نصر: فرمول پیروزی پیروی از دین خدا + تسبیح و حمد خدا + استغفار + توبه = پیروزی 2 - سوره جمعه، آیه 3: فرمول رسالت بعثت + تلاوت قرآن + تزكیه نفس + تعلیم قرآن + تعلیم حكمت = رسالت
3 - سوره ماعون: فرمول دین
قبول دین + یتیم نوازی + حفظ مال یتیم + نماز خواندن + ریا نداشتن + زكات دادن = دین
4 - سوره حمد: فرمول بندگی
5 - پنج آیه اول سوره مؤمنون: فرمول ایمان
6 - سوره همزه: فرمول هلاكت
7 - سوره ناس: فرمول استعاذه
8 - سوره قارعه: فرمول دست یابی به بهشت
3 - شیوه شأن نزولی
یكی دیگر از شیوه‌های ارائه آیات قرآن كریم كه در علاقمند نمودن كودكان، نوجوانان و جوانان نقش اساسی دارد، بیان شأن نزول آیات است. تقریباً برای اكثر آیات قرآن شأن نزول‌هایی در تفاسیر معتبر با استناد به روایات وجود دارد. در این شیوه برای بیان محتوای آیات، جالب‌ترین و پر جاذبه‌ترین شأن نزول یكی از آیات را انتخاب كرده و پس از شروعی مناسب ارائه می‌كنیم.
با این شیوه ضمن بیان حادثه‌ای كه به مناسبت آن، آیه نازل شده است، سؤالات احتمالی مخاطبان در خصوص آیه مورد بحث، پاسخ داده می‌شود.
این شیوه در هر صورت مفید و دلنشین است، امّا زمانی مفیدتر است كه :
1 - موضوع كلاس ما تاریخ، علوم قرآنی و یا بیان تفسیر آیه مورد نظر باشد.
2 - نكته تربیتی و یا اطلاعات علمی به آن‌ها بدهد و حداقل آن‌ها را با قطعه‌ای از تاریخ اسلام آشنا كند.
3 - از شأن نزول‌هایی باشد كه الگوی رفتاری برای كودكان و نوجوانان ایجاد می‌كند.
4 - مخاطبان را با سیره گذشتگان آشنا كند.
5 - مربی اطلاع كافی از صحت سند روایتی كه به عنوان شأن نزول بیان می‌شود داشته باشد و صرفاً به شنیدن از دیگران اكتفا نكند.
6 - مربی خود را برای جواب دادن به هر گونه سؤال یا شبهه‌ای پیرامون آیه و شأن نزول آن آماده كرده باشد.
7 - هدف، ایجاد علاقه به تاریخ و علوم قرآن باشد.
8 - مربی نسبت به اقوال مختلف در شأن نزول آیه مورد بحث آشنایی داشته باشد.
9 - داستان شأن نزول آیه با سن و جنس مخاطبین هماهنگی و تناسب داشته باشد.
نمونه‌ها:
1 - شخصی به نام ثابت بن قیس، گوش هایش سنگین بود و هنگامی كه وارد مسجد می‌شد كنار پیامبرصلی الله علیه وآله جائی برایش باز می‌كردند تا سخن حضرت را بشنود. روزی دیر رسید. پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله بعد از نماز مشغول سخن گفتن بود.
ثابت صف‌های جماعت را یكی پس ازدیگری شكافت تا به صف اول رسید. وقتی كه خواست از این صف نیز بگذرد تا نزدیك پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله برود، شخصی به او گفت: همین جا بنشین. او در جواب گفت:ای فرزند فلان زن! ثابت در این جا آن شخص را با نام مادرش صدا زد كه در جاهلیت بر اساس رسم‌های جاهلی كارهای زشتی كرده و اینك بدنام بود، از این رو آن مرد شرمگین شد، لذا این آیه نازل شد كه:
«یا اَیهَا الَّذینَ اَمَنُوا لایسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسی اَنْ یكُونُوا خَیرَاً مِنْهُمْ....» (7)
2 - بعضی از همسران پیامبرصلی الله علیه وآله،ام سلمه را به خاطر لباس مخصوصی كه پوشیده بود یا به خاطر كوتاهی قدش مسخره كردند. آیه.».. وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ...» (8) نازل شد و آن‌ها را از این عمل بازداشت.
3 - روزی «صفیه» دختر حُیی ابن اخطب (همان زن یهودی كه بعد از فتح خیبر مسلمان شد و به همسری پیامبر اسلام درآمد) خدمت پیامبرصلی الله علیه وآله آمد در حالی كه اشك می‌ریخت. پیامبرصلی الله علیه وآله علت گریه‌اش را سؤال كرد، او گفت: عایشه مرا سرزنش می‌كند و می‌گوید: «ای یهودی زاده!» پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: چرا نگفتی پدرم هارون، عمویم موسی و همسرم محمدصلی الله علیه وآله است؟ در اینجا این قسمت از آیه نازل شدكه:.».. وَ لا تَنابَزُوا بِالاَْلْقابِ....» (9)
4 - دو نفر از اصحاب رسول خداصلی الله علیه وآله رفیقشان سلمان را خدمت پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله فرستادند تا غذایی از آن حضرت گرفته و برایشان بیاورد. پیامبرصلی الله علیه وآله سلمان را نزد اسامة ابن زید كه مسؤول بیت المال بود، فرستاد. اسامه گفت: الان چیزی نداریم.
سلمان برگشت و ماجرا را نقل كرد. آن دو نفر گفتند: اسامه بخل ورزید.
آن‌ها درباره سلمان هم گفتند: اگر او را به سراغ چاه سمیحه (چاه پرآبی بود) بفرستیم، آب فروكش خواهد كرد.
این دو نفر خودشان راه افتادند و نزد اسامه آمدند تا در مورد موضوع مورد نظر تجسس كنند. پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله آن‌ها را دید و فرمود: من آثار خوردن گوشت را در دهان شما می‌بینم. گفتند: ما امروز مطلقاً گوشت نخورده ایم. پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: آری گوشت سلمان و اسامه را می‌خوردید. در اینجا این آیه نازل شد:.».. لا یغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً اَیحِبُّ اَحَدُكُمْ اَنْ یأْكُلَ لَحْمَ اَخیهِ....» (10)
5 - مسكینی خدمت رسول الله صلی الله علیه وآله آمد و از فقر و گرسنگی شكایت كرد. پیامبرصلی الله علیه وآله در حجره خود چیزی نیافت تا به او بدهد. از این رو به اصحاب فرمود: آیا كسی هست كه این مسكین را اطعام كند؟ امام علی علیه السلام جواب داد : بله من هستم. آن حضرت مسكین را به خانه برد. حضرت زهراعلیها السلام عرض كرد‌ای علی! امشب غذای ما به اندازه یك نفر است و آن را برای دخترم زینب گذاشته‌ام، اما تو صاحب اختیار هستی.
حضرت فرمود: مصلحت آن است كه بچه را بخوابانی و چراغ را خاموش كنی تا میهمان متوجه كم بودن غذا نشود. مسكین از آن غذا خورد و در حالی از غذا دست كشید كه كمی از آن باقیمانده بود. باقی مانده غذا را حضرت علی، فاطمه، حسن، حسین، زینب علیهم السلام، فضه و همسایگان خوردند و سیر شدند.
فردای آن شب، رسول خداصلی الله علیه وآله از نحوه مهمانداری حضرت علی و زهراعلیهما السلام خبر داد. و از سوی خداوند این آیه نازل شد: «وَ یؤْثِروُنَ عَلی اَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ» (11) ؛ «هر چند در خودشان احتیاجی (مبرم) باشد، دیگران را بر خویش مقدم می‌دارند.»
4 - شیوه طرّاحی و نقّاشی
یكی از شیوه‌های دیگری كه می‌شود پیام آیات و روایات را از آن طریق انتقال داد، شیوه طرّاحی و نقّاشی است. به تجربه ثابت شده است كه این شیوه چنان دلنشین است كه اثرات آن در ذهن كودكان و نوجوانان سال‌ها می‌ماند.
مراد از طراحی در این شیوه تدریس، استفاده از كمترین پاره خطها جهت رساندن مطالب مورد نظر در كمترین فرصت ممكن به صورت سمعی و بصری، به مخاطب است. و منظور از شیوه نقّاشی، جهت دهی ذهن و استعداد كودكان و نوجوانان علاقمند به نقّاشی از راه ترسیم و یا ارائه نقاشی‌های زیبا و قابل توجه می‌باشد.
استفاده از شیوه طرّاحی و نقّاشی در صورتی مفیدتر است كه:
1 - تخته سیاه یا وایت برد، گچ و سایر ابزارهای اولیه نویسندگی را در اختیار داشته باشیم.
2 - در طرّاحی، مخاطبین ما جوانان و افراد تحصیل كرده باشند و در نقاشی، حضور كودكان در اكثریت باشد.
3 - در شیوه ارائه طراحی، حضور كودكان و نوجوانان در بین مخاطبان در اقلیت باشد.
4 - روایت و یا آیه مورد بحث را حتماً از قبل حفظ كرده و آن را چندین بار پیاده كرده باشیم.
5 - امكان دیدن و رسیدن صدا به همه شاگردان وجود داشته باشد.
6 - در طراحی، فرصت كافی برای توضیح جوانب مختلف طرح وجود داشته باشد.
7 - مخاطبین ما كم بوده و در محیطی بسته مانند كلاس باشند.
نمونه احادیث و آیات قابل طراحی:
1 - پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله می‌فرمایند: «مَنْ تَواضَعَ لِلَّهِ رَفَعَهُ اللَّهُ وَ مَنْ تَكَّبَرَ خَفَضَهُ اللَّهُ؛ (12) كسی كه به خاطر خدا تواضع كند، خداوند [متعال در دید خود و سایر مردم] او را بالا می‌برد [و بزرگ می‌نماید] و كسی كه تكبر ورزد، خداوند او را [با خفت و خواری در دید مردم] پایین می‌آورد.»
2 - انسان و انتخاب راه:
خداوند متعال می‌فرماید: «اِنَّا هَدَیناهُ السَّبیلَ اِمَّا شاكِراً وَ اِمَّا كَفُوراً» (13) ؛ «ما راه (راست) را به او نشان دادیم. یا شكر گذار است و یا كفر پیشه.»
3 - قال رسول الله صلی الله علیه وآله: «اَلنَّظَرَةُ سَهْمٌ مَسْمُومٌ مِنْ سِهامِ اِبْلیسَ (14) ؛ نگاه [به نامحرم] تیری زهرآگین از تیرهای شیطان است.»
4 - قال علی علیه السلام: «اِنَّما مَثَلُ الدُّنْیا مَثلُ الْحَیةِ لَینٌ مَسُّها، قاتِلٌ سَمُّها (15) ؛ حكایت دنیا، حكایت ماری است كه بدنی نرم و زهری كشنده دارد.»
5 - امام علی علیه السلام: «اَلْفُرْصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ فَانْتَهِزوُا فُرَصَ الْخَیرِ؛ فرصت همانند ابر می‌گذرد، پس فرصت‌های نیك را غنیمت شمارید.» (16)
6 - قرآن كریم می‌فرماید: «اَللَّهُ وَلِی الَّذینَ آمَنُوا یخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلَی النُّورِ وَ الَّذینَ كَفَرُوا اَوْلِیائُهُمُ الطَّاغُوتُ یخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ اِلی الظُّلُماتِ» (17) ؛ «خداوند سرور كسانی است كه ایمان آورده اند. آنان را از تاریكی‌ها به سوی روشنایی به در می‌برد. و كسانی كه كفر ورزیده اند، سرورانشان [همان عصیانگران] طاغوتند، كه آنان را از روشنایی به سوی تاریكی‌ها به در می‌برند.»
7 - پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه وآله می‌فرماید: «عمر انسان همانند خطوطی است كه انسان را در میان خود در برگرفته و از هر طرف بلاها او را احاطه نموده اند و آمال و آرزوهای او از محدوده عمرش جلوتر می‌باشد.» (18)
نمونه حدیث قابل نقاشی:
حضرت لقمان به پسرش فرمود: «فرزندم! دنیا دریای عمیقی است كه دانشمندان فراوانی در آن به هلاكت رسیده اند، پس تو كشتی خود را از ایمان بساز و بادبان‌های آن را از توكل به خدا قرار ده و توشه‌ای از تقوای الهی در آن ذخیره كن. اگر به سلامت به ساحل نجات رسیدی، به رحمت خدا نجات یافته‌ای و اگر هلاك شدی به گناهانت هلاك شده ای. (19) «
نمونه احادیث قابل طراحی و نقاشی
1 - قال رسول الله صلی الله علیه وآله: «كِتابُ اللَّهِ حَبْلُ مَمْدُودٌ مِنَ السَّماءِ اِلَی الاَْرْضِ؛ كتاب خدا ریسمانی است كه از آسمان تا زمین كشیده شده است.» (20)
2 - قال رسول الله صلی الله علیه وآله: «اِنَّ الشَّیطانَ اِذا سَمِعَ النِّداءَ بِالصَّلاةِ هَرَبَ؛ هرگاه شیطان آواز دعوت به نماز را بشنود بگریزد.» (21)
3 - قال رسول الله صلی الله علیه وآله: «اَلْوُضُوءُ یحْرِقُ الْخَطایا كَما تُحْرِقُ النَّارُ الْحَشیشَ؛ وضو گناهان را می‌سوزاند همان گونه كه آتش علف خشك رامی سوزاند.» (22)
4 - قال رسول الله صلی الله علیه وآله: «اَلصَّلاةُ حِصْنٌ مِنْ سَطَواتِ الشَّیطانِ؛ نماز دژی در برابر شبیخون‌های شیطان است.» (23)
5 - قال رسول الله صلی الله علیه وآله: «اَلصَّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ؛ روزه سپری در برابر آتش است.» (24)
6 - امام علی علیه السلام: «صاحِبُ السَّوءِ قِطْعَهٌ مِنَ النَّارِ؛ همنشین بد پاره‌ای از آتش است.» (25)
5 - شیوه قصه و داستان
قرآن كریم درباره اهمیت قصه از لحاظ تأثیری كه در ارشاد و اصلاح رفتار مردم دارد، می‌گوید: «لَقَدْ كانَ فی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لاُِولِی الاَْلْبابِ»؛ (26) «همانا در قصه‌های آنان برای خردمندان عبرتی است.»
وجود این همه قصه و حكایت در كتب آسمانی، بدان جهت است كه این كتب می‌خواهند مفاهیم و پیام‌های دینی را به زبانی برای انسان‌ها ابلاغ كنند كه موافق طبع و مورد علاقه آنان باشد، تا از این راه آن‌ها را بهتر هدایت كنند.
در استفاده از شیوه قصه و داستان باید اهل مطالعه بود و قصه‌های سازنده را به صورت موضوعی و متناسب با هر قشری از مخاطبان به تناسب سطح فكر، زمینه‌های روحی و شرایط سنی و... آنان دسته بندی و آماده اجرا نمود. اگر برای هر قشری داستان‌های خاص خودشان را كه برگرفته از محیط زندگی و مسایل محسوس و مأنوس آنان است بیان شود، تاثیر بیشتری خواهد داشت.
فوائد استفاده از شیوه قصه و داستان
1 - در تفهیم مطالب به كودكان و نوجوانان كمك می‌كند.
2 - مانع خستگی كودكان و نوجوانان می‌گردد.
3 - مطلب و پیام را در ذهن، ماندگار می‌كند.
4 - اجرای برنامه را برای گوینده آسانتر می‌كند.
5 - الگوی داستانی، در دل‌ها بیشترتأثیر می‌گذارد.
محورهای بحث داستانی
دامنه حكایت و داستان بسیار وسیع است و قصه‌ها و حاكیت‌ها را در كتاب‌های قصه و حكایت و نیز كتاب‌های دیگری كه به صورت ضمنی حكایتی را نقل كرده اند، می‌توان یافت.
قصه‌ها و داستان‌ها به محورهای مختلفی چون تخیلی، افسانه‌ای، حكایت‌های تمثیلی، حكایت‌های قدیم، حوادث جدید و... قابل تقسیم هستند. گرچه بیشتر انواع قصه و داستان در نوع خود مفید هستند، اما چون بنای ما ارائه محتوای آیات و روایات معصومین علیهم السلام است، فقط در دو محور زیر بحث خود را ارائه می‌كنیم.
1 - حكایت‌های مربوط به انبیاء، ائمه و صحابه كه بهترین منبع برای بدست آوردن آن‌ها، كتب روائی و تاریخ انبیاء می‌باشد.
قرآن كریم فلسفه بیان قصه‌های انبیاء و گذشتگان را تفكر در حالات آنان و سرنوشت تلخ و شیرینشان می‌داند و می‌فرماید: «فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یتَفَكَّروُنَ»؛ «این داستان‌ها را برای آن‌ها بازگو كن شاید بیندیشند.» (27)
همچنین قرآن كریم سرگذشت پیامبران الهی را مایه قوت قلب، یادآوری و پندآموزی از زندگی آنان می‌داند. (28)
2 - داستان‌های مربوط به اقوام پیشین، حكومت‌ها و تمدن‌های گذشته كه بهترین منبع برای این قسم، قرآن و قصه‌های قرآنی است.
امام علی علیه السلام درباره زندگی گذشتگان می‌فرماید:
«تَدَبَّروُا اَحْوالَ الْماضینَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ قَبْلَكُمْ؛ در احوال گذشتگان از مؤمنان قبل از خود تدبّر كنید.» (29)
این در صورتی میسر است كه از زندگی گذشتگان به زیبایی آینه‌ای بسازیم تا كودكان و نوجوانان با نگریستن در آن به خوبی راه را از چاه تمیز دهند و این تنها كار هنر قصه پردازی است.
شرایط داستان و قصه
در استفاده از شیوه قصه و داستان، حكایت و داستان باید دارای شرایط زیر باشد:
1 - درست و مستند باشد.
2 - بدآموزی نداشته باشد.
3 - حس كنجكاوی را تحریك كند.
4 - موجز، مختصر و دور از زواید و صحنه‌های غیر لازم و جزئیات بی فایده باشد.
5 - روشن، گویا و جذاب باشد.
6 - همراه با نتیجه گیری تربیتی و آموزش معنوی و قرآنی باشد.
6 - شیوه پرسش و پاسخ
طرح سؤال و ارائه جواب آن، یكی از شیوه‌های علاقمند نمودن نوجوانان و جوانان به قرآن، احكام و معارف دینی و ایجاد انگیزه در آن هاست.
البته طرح سؤال باید به گونه‌ای باشد كه انگیزه جواب خواهی را در كودكان و نوجوانان ایجاد كند و با آوردن جواب بتوان آن‌ها را در مسیر تربیتی و دینی هدایت كرد.
پرسش و پاسخ به شكل‌های مختلفی می‌تواند ارائه شود كه به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌كنیم:
1 - مطالب مورد نظر به صورت پرسش و پاسخ در جزواتی تدوین و سپس تدریس شود.
2 - فقط سؤال‌ها در برگه‌هایی مكتوب و جواب آن‌ها تدریس شود.
3 - سؤال از طرف مربّی مطرح شده و جواب از مخاطبان گرفته شود.
4 - سؤال و جواب به صورت شفاهی از طرف خود مربی باشد.
5 - سؤال از سوی مخاطبان و به صورت شفاهی مطرح شود و مربی پاسخ دهد.
6 - سؤالات در شكل‌های مختلف طراحی شده و از مخاطبین توضیح خواسته شود.
7 - سؤال و جواب به صورت تستی باشد.
8 - سؤال و جواب‌ها به صورت سریالی باشد و هر جواب خود به خود زمینه ساز سؤال بعدی گردد.
9 - پرسش و پاسخ به صورت تلفنی باشد.
10 - پرسش و پاسخ به صورت نامه‌ای و پستی باشد.
7 - شیوه جزوه درسی
با توجه به این كه تقریباً همه دروس آموزشی و تربیتی نوجوانان و جوانان در مراكز آموزشی به صورت مكتوب در كتاب‌ها و جزه‌ها بوده و ذهن كودكان، نوجوانان و جوانان به این شیوه انس گرفته است، بهترین شیوه برای ارائه آیات و روایات به كودكان و نوجوانان به صورت درس این است كه مستند و مكتوب در یك كتاب یا جزوه درسی باشد.
در كلاسداری معارف و علوم قرآنی برای كودكان و نوجوانان، تهیه متن درسی یكی از شاخص‌های مهم آموزشی است.
درس دادن به كودكان ونوجوانان بدون متن درسی موجب می‌شود كه هرگز درس برایشان جدی نباشد، زیرا میان این تعلیمات و تعلیمات مدرسه‌ای خود مقایسه كرده و به این باور می‌رسند كه آنچه در مدرسه با كتاب خوانده ایم درس است و بقیه، همه صحبت و حرف می‌باشد.
بهترین متن درسی برای تدریس مربی، جزواتی است كه خود مربی تهیه و تدوین كرده باشد، زیرا در این صورت تسلط كامل بر زوایای مختلف مطالب جزوه دارد. البته استفاده از متون استاندارد و كارشناسی شده موجود در بازار كتاب و یا دست نوشت سایر مربیان هم می‌تواند در شروع كار یك مربی مفید باشد، مشروط بر این كه مربی ضمن مطالعه دقیق، در هنگام تدریس توان دادن تغییراتی در بعضی از موضوعات، متناسب با استعداد خود داشته باشد.
ویژگی‌های جزوات درسی
جزوه درسی معارف و علوم قرآنی كودكان و نوجوانان باید دارای ویژگی‌های زیر باشد:
1 - بیان كننده نكات زیبای قرآنی، حدیثی و رفتار معصومین علیهم السلام باشد.
2 - حاوی راهكارهایی جهت رسیدن كودكان و نوجوانان به آنچه تدریس می‌شود، باشد.
3 - دارای طراحی مناسب، دارای پیام و جهت دهنده باشد.
4 - فاقد نقاشی‌های بی محتوا یا كم محتوا باشد.
5 - الگودهی و جهت دهی را به صورت غیرمستقیم مدّ نظر داشته باشد.
6 - كمتر به صورت مستقیم مواعظ و نصایح را بیان نموده باشد.
7 - حتماً مطالب آن برای خود مربی مستند و از مأخذی معتبر نقل شده باشد.
8 - مطالب آن مورد نیاز مخاطبان در زمان تدریس و متناسب با سن و جنس آن‌ها باشد.
9 - دارای زمان بندی و پرسش و پاسخ باشد.
10 - نیاز به مربی برای تدریس داشته باشد.
11 - حجم آن متناسب با زمان تدریس باشد. مثلاً اگر 20 ساعت برای درس در نظر گرفته شده است، حجم جزوه به اندازه 18 ساعت درسی باشد تا 2 ساعت برای امتحان و اعلام نتایج باقی بماند.
12 - از آنجا كه كودكان و نوجوانان از روح لطیفی برخوردارند، بیشتر بیان كننده زیبائی‌های دین باشد.
14 - متناسب با فهم و معلومات كودكان، نوجوانان و جوانان باشد.
16 - با شیوه‌هایی نو و در نوع خود كاملاً جذاب و بی نظیر نوشته شده باشد.
ادامه دارد...
پاورقــــــــــــــــــــی
1) تحف العقول، ص 361.
2) تفسیر فخر رازی، ج 32، ص 85.
3) نهج البلاغه، قصار 456.
4) توبه/111.
5) زلزال/7.
6) بقره/261.
7) حجرات/11.
8) همان.
9) همان.
10) حجرات/12.
11) حشر/9.
12) منشور تربیتی لقمان، ص 109 به نقل از میزان الحكمه، ج 10، ص 500.
13) انسان/ 3.
14) میزان الحكمه، باب 3889.
15) نهج البلاغه، نامه 6.
16) بحارالانوار، ج 71، ص 337.
17) بقره/ 257.
18) گنجینه كمال، ص 123.
19) منشور تربیتی لقمان، ص 134.
20) بحار، ج 1، ص 369.
21) میزان الحكمه، باب 76.
22) جامع الاحادیث، ص 128.
23) میزان الحكمه، باب 10534.
24) كافی، ج 2، ص 19.
25) غررالحكم، ح 5824.
26) یوسف/ 111.
27) اعراف/ 176.
28) هود/120.
29) نهج البلاغه، ح 192.