اشاره
نوشته‌ای كه پیش رو دارید، متن سخنرانی حضرت آیت الله العظمی مكارم شیرازی در همایش سراسری مساجد است كه پس از اندكی تلخیص و تبویب، تقدیم خوانندگان ارجمند می‌گردد. این همایش در تاریخ 26/8/1379 توسط معاونت تبلیغ و آموزش‌های كاربردی حوزه علمیه قم با هدف فرهنگ سازی نسبت به مساجد، استفاده مناسب‌تر از امكانات، گردآوری تجربیات مسؤولان و دست اندركاران مساجد و ایجاد ارتباط سازمانی بین حوزه و این مكان مقدس ترتیب یافت.
اهمیت مسجد در صدر اسلام
«انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الاخر و اقام الصلوة و اتی الزكوة و لم یخش الا الله»
در اهمیت مسجد همین بس كه در آغاز اسلام مسجد همه چیز مسلمان‌ها بود.
مسجد دانشگاه، ستاد ارتش، كانون عبادت، محل استقرار بیت المال و دادگاه اسلام بود. آن هم مساجدی ساده به صورتی كه درباره مسجد النبی نوشته اند: در ابتدا یك چهار دیواری از گل به ارتفاع قامت انسان بود. فرش و سقف و چراغی نداشت. روی همان شن‌ها روزها در روشنایی روز و زیر آفتاب و شب‌ها در تاریكی نماز می‌خواندند. در اواخر عمر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله از تنه درختان نخل ستون و از برگ درختان نخل سقف درست كردند و تا آخر عمر پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله از این فراتر نرفت، اما همین مسجد با همین سادگی دنیا را تكان داد.
از این پایگاه، مبارزان و مجاهدانی تربیت شدند كه كاخ‌های قیصرها و كسراها و فراعنه را تسخیر كردند. همین مسجد دوران جاهلیت را به دوران اسلامی مبدل ساخت. مسجد پایگاه علم و دانش و مجاهدان و مبارزان بود.
افول اقتدار مسجد
در طول تاریخ آهسته آهسته مراكز از مساجد جدا شد. به واسطه گسترش علوم و فنون، مراكزی برای دانش و قضاوت و ارتش و... دایر شد و با جدا شدن این امور از مسجد، آهسته آهسته، مسجد شكل خود را از دست داد و به مركزی برای نماز تبدیل شد آن هم در بعضی از جاها فقط مركزی برای نماز بازنشستگان و از كارافتادگان و افرادی كه جای دیگری نداشتند.
مسجد در قرآن
قرآن كریم درباره مسجدالحرام و خانه كعبه می‌فرماید: «ان اول بیت وضع للناس..» از عبارت «اول بیت» استفاده می‌شود كه بیوت دیگری نیز برای مردم قرار داده شده است كه اولین آن خانه‌ها، خانه كعبه است و الا تعبیر به اول معنا نداشت. و معلوم است كه بیوت دیگر، همان مساجد دیگر است كه آن‌ها هم برای مردم بوده و باید باشد.
آنچه از محتوای «للناس» می‌فهمیم این است كه مسجد باید پایگاه مردمی باشد، در شعاع بسیار وسیعی مسجدالحرام و بیت الله و در شعاع‌های دیگری همه مساجد.
از سوی دیگر قرآن مجید می‌گوید: «انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الاخر و اقام الصلوة و اتی الزكوة و لم یخش الا الله» برای آن‌ها كه عمران مسجد می‌كنند، پنج شرط قائل شده است: 1- ایمان به خدا 2- ایمان به قیامت 3- اقامه نماز 4- ایتای زكات 5- شجاعت در حد بالا (لم یخش الا الله)
آیا این شرایط برای عبادت ساده است؟ اگر بنا باشد كه چند نفر پیرمرد و پیرزن به مسجد بروند و نماز بخوانند و بیرون بیایند، دیگر «لم یخش الا الله» را برای چه می‌خواهد؟ معلوم می‌شود كه مسجد كانونی است كه باید شجاعان از آن پاسداری كنند.
عمران مسجد نیز فقط عمران به معنای بنا نیست. صاحب مجمع البیان در ذیل این آیه شریفه می‌گوید: «عمرانه بالصلوة و العبادة و البناء» یعنی اول آباد ساختن به وسیله عبادت و سپس آباد ساختن از طریق بنا را مطرح می‌كند. متولیان، حامیان، پاسداران و مدیران مساجد باید دارای شرایط پنجگانه فوق باشند.
ایمان قرص و محكم داشته باشند تا در مقابل همه چیز بایستند؛ ایمان به روز قیامت داشته باشند تا تخلف نكنند؛ اهل عبادت و نماز باشند تا پیوندشان با خداوند محكم باشد؛ و زكات بدهند تا پیوندشان با مردم محكم باشد و از هیچ چیز جز خدا نترسند.
چنین مسجدی با مسجدی كه در فرهنگ قبل از انقلاب پیدا شده بود، خیلی فاصله داشت و با مسجدی كه امروز هم در جامعه ما وجود دارد، خیلی فرق دارد.
مسجد در آینه روایات
1- نشستن در مسجد
امیرالمؤمنین علی علیه السلام می‌فرماید: «الجلسة فی الجامع خیر من الجلسة فی الجنة فان الجنة فیها رضا نفسی و الجامع فیها رضا ربی؛ نشستن در مسجد از نشستن در بهشت بهتر است. چون در بهشت رضای نفس من است ولی در مسجد رضای پروردگار من.»
البته بیكار نشستن در مسجد بدون تعقیب، برنامه و نداشتن هیچ نقشی تاثیر ندارد بلكه نشستی بالاتر از نشستن در بهشت است كه سرچشمه حركت‌ها در جامعه اسلامی باشد.
2- شكایت مسجد
امام صادق علیه السلام می‌فرماید:
«ثلاثة یشكون الی الله عزوجل یوم القیامة: مسجد خراب لا یصلی فیها اهله و عالم بین جهال و مصحف معلق قد وقع علیه غبار لا یقرا فیه؛ در روز قیامت سه چیز در نزد خداوند شكایت می‌كنند: مسجد خرابی كه اهلش در آن نماز نمی‌خوانند و عالمی كه در بین جاهلان است و مصحف [و كتابی] كه به حالت تعلیق درآمده و غبار بر آن نشسته و خوانده نمی‌شود.»
نكته قابل توجه این كه عطف مسجد، عالم و قرآن بر یكدیگر نشانگر وجود پیوندی در میان آن‌ها است. عالم، مسجد و قرآن در روز قیامت از كسانی كه از آن‌ها بهره گیری نكرده اند، شكایت می‌كنند.
عالم مبدا پرورش انسان‌های باارزش است. قرآن مبدا همه حركت‌ها در جامعه اسلامی است. مسجد نیز كه به آن‌ها عطف شده بلكه اول قرار گرفته، باید چنین باشد. نه این كه فقط موقع نماز در آن باز شود و بعد از نماز تعطیل شود.
3- روشن كردن چراغ مسجد
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود:
«من اسرج فی مسجد سراجا لم تزل الملائكة و حملة العرش یستغفر له مادام فی ذلك المسجد ذوقه؛ كسی كه در مسجدی چراغی روشن كند، مادامی كه نور این چراغ فضای مسجد را روشن می‌كند، ملائكه و حاملان عرش خدا [كه در صف اول فرشتگان قرار دارند] برای او استغفار می‌كنند.»
آیا استغفار حاملان عرش الهی و فرشتگان برای نور چراغی است كه در فضای مسجد بدرخشد و در پرتو این نور هیچ كاری انجام نشود و یك عده بیایند و بخوابند و یا فقط یك نماز دست و پا شكسته بخوانند و بروند؟ یا برای چراغی استغفار می‌كنند كه می‌درخشد و در پرتو آن علوم اسلامی تدریس می‌شود؛ ارزش‌های اسلامی زنده می‌گردد؛ مجاهدان و مبارزان پرورش می‌یابند؛ مشكلات مردم حل می‌شود و افراد رمیده از اسلام به سوی اسلام بر می‌گردند؟
راه‌های ایجاد جاذبه برای مساجد
مسجد باید كانون جذب باشد و مثل یك آهنربا، جمعیت را به سوی خودش بكشاند نه این كه مردم با كراهت و فقط به نیت بردن ثواب، دندان بر جگر گذاشته و به مسجد بیایند.
مسجد باید برای همه قشرها جاذبه داشته باشد و افراد با شنیدن «حی علی الصلوة» ، واقعا برای نماز بشتابند. در «حی علی الصلوة» و «حی علی خیر العمل» تعبیر از حركت نیست بلكه شتاب است و شتاب، ب دون جاذبه نیست. باید كاری كرد كه مردم به سوی مساجد شتاب كنند. برای رسیدن به این مقصود می‌توان و باید برنامه‌هایی را پیاده كرد:
1- نظافت
با دیدن هر تشكیلات و یا هر فردی اول چیزی كه نظر شما را به خود جلب می‌كند، نظافت محل یا لباس و بدن و... است. متاسفانه مساجد ما نظافت لازم را ندارند. مساجد ما باید مثل مسجدالحرام و مسجدالنبی كه امروزه به آن‌ها خوب رسیدگی می‌شود، تمیز و مرتب باشد.
در حدیث آمده است: «من كنس مسجدا یوم الخمیس لیلة الجمعه فاخرج منه التراب ما یضر فی العین غفر له؛ كسی كه روز پنجشنبه (شب جمعه) مسجدی را جارو كند، پس به اندازه یك ذره خاك كه اگر در چشم رود، ضرر می‌رساند، از مسجد خارج سازد، خداوند او را می‌آمرزد.»
آیا معنی این حدیث این نیست كه به اندازه یك غبار هم نباید در مسجد باشد؟ امام جماعت، متولیان، هیئت امنا و مدیران مساجد باید اولین وسوسه و دغدغه شان نظافت مسجد باشد. مساجد بزرگ باید نظافت شبانه روزی داشته باشد نه هر روز یك مرتبه. باید عده‌ای دائما در آن‌ها در حال نظافت باشند. و جاهای دیگر نیز باید مرتب نظافت شود.
شما می‌خواهید جوان را از دانشگاه به مسجد بكشانید، سجده كه می‌كند، بوی عرق‌های پایی كه قبلا روی این فرش بوده است و ماه‌ها شسته نشده، او را آزار می‌دهد. این مسجد چه جاذبه‌ای دارد؟
2- نظم
مسجد باید منظم باشد. معلوم باشد چه ساعتی در مسجد باز و چه ساعتی بسته می‌شود تا مردم سرگردان و بلاتكلیف نباشند. در همه برنامه‌های مسجد باید نظم برقرار باشد.
3- عدم مزاحمت
مسجد نباید برای همسایه هایش مزاحمت ایجاد كند. متاسفانه بعضی از مساجد به شكلی است كه اگر كسی بخواهد خانه بخرد، خانه كنار مسجد را نمی‌خرد. برای این كه بلندگو را روی پشت بام گذاشته اند و تا ساعت 12 شب برنامه از آن پخش می‌شود. مگر مستمعین روی پشت بام هستند كه این كار لازم باشد؟ ما فقط موقع اذان می‌توانیم صدای اذان را با بلندگو به همه شهر برسانیم و خوش آمدن و بدآمدن مردم در این حكم تاثیری ندارد. اذان را باید گفت و البته با یك صوت معقول باید گفت.
بلند كردن صدای بلندگو برای برنامه‌های مختلف، عدم وجود پاركینگ برای مسجد، بد بودن وضعیت فاضلاب مسجد و... از عوامل ایجاد مزاحمت برای مردم است.
مسجد برای مردم قرار داده شده است (وضع للناس) نه بر علیه مردم (وضع علی الناس) .
4- برنامه‌ریزی
مسجد برای هر سلیقه و جمعیتی باید برنامه مناسب داشته باشد. برای هر یك از كودكان، بزرگسالان، دانشجویان، جوانان و... باید برنامه خاصی داشت. برای آن‌ها كه اهل دعا هستند برنامه دعا، برای آن‌ها كه اهل كتاب هستند، كتابخانه و برای جوانان آنچه مناسب سلیقه جوانان است، برنامه‌ریزی شود.
بعضی می‌گویند: نگذارید بچه‌ها مسجد بیایند، چون شلوغ می‌كنند. زن‌ها نیز مسجد نیایند چون مسجد زن خانه اوست. ولی ما می‌گوییم: بچه‌ها واجب است به مسجد بیایند. زن‌ها هم واجب است و اجازه شوهر هم شرط نیست. برای این كه كانونی برای آموزش اسلام (كه واجب است) جز مسجد نیست. اگر مسجد نیاید اصلا از اسلام بریده می‌شود.
در مستحبات اجازه شوهر شرط است ولی در واجبات كه اجازه شوهر شرط نیست. اگر این خانم مسجد نیاید، پس اسلام را از كجا یاد بگیرد؟
بگذارید بچه‌ها مسجد بیایند، شلوغ بكنند، یادشان می‌دهیم كه شلوغ نكنند، بشكنند، می‌خریم و جای آن می‌گذاریم. یواش یواش یاد می‌گیرند. ولی اگر پای بچه را از مسجد بریدیم، بزرگ هم كه شد نمی‌آید.
مادر بزرگم - خدا رحمتش كند - مرا از بچگی به مسجد می‌برد و می‌گفت: برای من مهر بیاور. و بعد مرا تشویق می‌كرد. وقتی مسجد می‌آمدیم، آنجا به عنوان یك مكان محبوب در اعماق روح ما جا داشت و این‌ها مؤثر بود.
5- خوش‌رفتاری
امام جماعت، هیئت امنا، خادم و همه باید با احترام با مردم برخورد كنند. اگر بچه‌ای به صف اول جماعت آمد، اشكالی ندارد، دو تا هم اشكال ندارد. اگر او را بگیرند و به صف دیگر پرت كنند، دیگر مسجد نمی‌آید. بچه‌ها را می‌شود با احترام جابجا كرد.
همه مردم از كوچك و بزرگ بنده محبتند. متاسفانه خشونت در برخوردها و عدم رعایت آداب، باعث فرار بعضی از مردم از مساجد شده است.
6- پرهیز از افراط و تفریط
در برنامه مسجد بعضی می‌خواهند فیلم و وسایل ورزشی و... به مسجد بیاورند. به آن‌ها می‌گوئیم: این‌ها خوب است ولی جایی غیر از مسجد برای آن‌ها انتخاب كنید. و بعضی نیز در مقابل آن‌ها تفریط می‌كنند.
خاتمه
مسجد باید از صورت كنونی در آمده و همان بشود كه مورد توجه اسلام و قرآن است. ما باید بتوانیم همان گونه كه انقلابمان را از مسجد شروع كردیم، آن را با مسجد حفظ كنیم. انقلاب از مسجد شروع شد اما از مسجد بریده شد و این خیلی ضایعه است. بدانید غیر از مسجد پاسدار دیگری برای انقلاب نخواهد بود و دشمنان انقلاب هم به همین دلیل اصرار دارند مسجدها را خلوت كنند.
مسجد از زمان پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و در عصر امام راحل قدس سره پایگاه اصلی انقلاب بود. الان نیز باید نماز جمعه‌ها، مسجدها، جماعت‌ها و... پایگاه انقلاب باشند.
در مورد مساجدی كه امام ندارد و این روزها از غیر روحانیین در آن‌ها استفاده می‌شود، از ما سؤال می‌شود كه در این موارد آیا غیر روحانی اقامه جماعت كند یا نه؟ چه جواب بدهیم؟ تعطیل كنیم؟ می‌گوئیم: مادامی كه دسترسی به روحانی هست (روحانی جامع الشرایط) نماز خواندن پشت سر غیر روحانی جایز نیست. برای این كه نكند نقشه‌ای باشد، همان گونه كه امام قدس سره هم همین را می‌فرمود و می‌گفت: می‌خواهند مساجد را از دست روحانیین درآورند. ما باید جوابگو باشیم، به اندازه كافی امام جماعت در مساجد داشته باشیم تا مجبور نشوند از غیر روحانی استفاده كنند.ای بسا غیر روحانیینی كه نماز می‌خوانند آدم‌های خوبی هم هستند ولی برای این كه دشمن سوء استفاده نكند، باید جلو این كار را گرفت.