شرایط سخنرانی
155 - بكوشید كه از آداب، رسوم، عرفیات، عادات و سنن شنوندگان خود با اطلاع شوید و در سخنرانیهایتان به آنها توجه كنید. مثلا چنانچه می‌خواهید بگویید: «دختر در برابر پسری هم كه نامزد اوست، باید حجاب شرعی خود را رعایت كند»، باید بدانید كه در برخی از مناطق كشور، دوران پس از عقد شرعی و پیش از عروسی را «دوران نامزدی» می‌گویند و در چنین دورانی عایت حجاب شرعی، دیگر واجب نیست. و در برخی از مناطق، دوران پیش از عقد شرعی را «دوران نامزدی» می‌دانند و البته در چنین دورانی رعایت حجاب شرعی واجب است.
156 - چنانچه مطالبی - هرچند آموزنده و مهم باشند - با موضوع و محتوای سخنرانی تان ارتباطی ندارند، نباید آنها را به كار برید. به طور نمونه، اگر موضوع سخنرانی تان «ناجی موعود در شعر حافظ» است و این شعر را می‌خوانید: «مژده‌ای دل كه مسیحا نفسی می‌آید/كه ز انفاس خوشش بوی كسی می‌آید»، دیگر نباید آیه یا حدیث و یا داستانی مربوط به حضرت عیسی مسیح علیه السلام را كه ارتباطی هم با موضوع سخنرانی تان ندارد، ذكر نمایید.
157 - همراه خود «ساعت» داشته باشید و هنگامی كه احساس می‌نمایید به پایان سخنرانی تان نزدیك شده اید، یكی - دوبار و نه بیشتر، به آن نگاه كنید تا سخنرانی خود را در زمان تعیین شده خاتمه دهید؛ اگرچه سخنوران زبردست بدون نگاه كردن به ساعت نیز می‌دانند كه چه هنگام به پایان سخنرانی شان نزدیك شده اند.
158 - اگر در جایی به مدت چند روز سخنرانی می‌كنید، خوب است پس از گذشت سه - چهار روز از برگزاری سخنرانی تان و یا حتی در همان روز آغاز آن، از مخاطبان خود بخواهید كه چنانچه انتقاد و یا پیشنهادی نسبت به خود شما یا سخنانتان و یا روش سخنرانی تان دارند، آن را به شما گوشزد نمایند. مثلا ممكن است زیر بغل پیراهن یا كت و یا قبای شما پاره شده و توجه شنوندگان را به خود جلب كرده باشد و شما نیز از آن اطلاع نداشته باشید و این نقیصه تا پایان آن مدت در شما باقی بماند و این برای شما چقدر زشت خواهد بود؛ ولی با گوشزد كردن این نقیصه به شما در همان جلسات آغازین، خودتان چقدر خوشحال خواهید شد.
159 - تعداد پذیرش سخنرانی در هر روز یا هفته و یا ماه باید متناسب با شرایط شما، مانند شرایط جسمانی، مطالعاتی و اجتماعی تان باشد، اگر شرایط جسمانی تان به شما اجازه نمی‌دهد كه در هر روز سه سخنرانی انجام بدهید، نباید به آن تن دهید تا به سردرد و ناراحتی اعصاب و بیماری قلب و حنجره و گرفتگی صدا و مانند آن دچار نشوید. یا چنانچه شرایط مطالعاتی و مسئولیتهای اجرایی و گرفتاریهای اجتماعی تان برای انجام دادن پنج سخنرانی در هفته پاسخگو نیست، نباید آن را بپذیرید تا به سخنرانیهای بی محتوا و سردادن شعارهای فراوان و تكراركردن مطالب كهنه و نخ نما و سرهم بافی آنها گرفتار نیایید. و تا آنجا كه امكان دارد از سخنرانی اجباری و تحمیلی خودداری كنید. به طور مثال، چنانچه بیمار یا عازم مسافرت هستید و یا آرامش روحی و فرصت مطالعه ندارید، و به طور كلی نمی‌توانید سخنرانی خوب و جذابی را ارائه دهید، از پذیرش سخنرانی پرهیز نمایید.
160 - در صورتی كه قرار است اطلاعیه‌ای در مورد سخنرانی شما چاپ شود، از دست اندركاران آن بخواهید كه موضوع سخنرانی تان را نیز در اطلاعیه ذكر كنند. و سعی نمایید كه آن را پیش از چاپ ببینید؛ زیرا گاه نكاتی در اطلاعیه فراموش می‌گردد و یا به صورت اضافه یا اشتباه آورده می‌شود. مثلا فامیل شما آقای «حسینی» است، ولی در اطلاعیه به صورت آقای «حسنی» حروفچینی می‌گردد. یا سخنرانی تان در تاریخ 12 مهر است، اما در تاریخ 13 مهر ذكر می‌شود.
161 - در سخنرانی فقط به «توصیف» وقایع و حوادث نپردازید، بلكه به «تحلیل» آنها نیز بپردازید. به طور مثال، چنانچه بگویید: «امام حسن علیه السلام در سال... و بناچار با معاویه صلح كرد»، فقط این واقعه را توصیف كرده اید؛ اما اگر علتهای صلح حضرت را برای شنوندگان خود تبیین و تفسیر نیز كنید، این واقعه را تحلیل نیز نموده اید. و آیا غالبا «تحلیل» ، بهتر و جذاب‌تر از «توصیف» نیست؟
162 - یكی از شرایط اساسی در سخنوری اثبات مدعا و حل اشكالات و رد اعتراضات و دفع شبهات و پاسخ به سؤالات در زمینه آن موضوع و مدعاست؛ زیرا دنیای امروز - بویژه دنیای جوانان - دنیای «اشكال» و «اعتراض» و «شبهه» و «سؤال» است. از اینرو، پیش از سخنرانی درباره هر موضوعی بكوشید كه اشكالات و شبهات و سؤالات در زمینه آن موضوع را نیز بیابید و در سخنرانی تان به آنها پاسخ دهید؛ آن گاه خواهید دید كه سخنرانی تان چقدر جذاب و مستدل و قابل قبول می‌شود. مثلا چنانچه در زمینه «علم امام معصوم علیه السلام» سخن می‌گویید، خودتان این سؤال را مطرح كنید كه آیا امام علیه السلام «علم غیب» نیز دارند و آیا امام حسین علیه السلام می‌دانستند كه در كربلا شهید می‌شوند و سپس پاسخ آن را بدهید.
163 - جدا از مطرح كردن شبهات در سخنرانی پرهیز كنید، مگر آنكه پاسخ آنها را بخوبی بدهید و جای هیچ گونه شبهه‌ای را باقی نگذارید؛ زیرا هنر در «طرح شبهه» نیست؛ بلكه هنر در «رفع شبهه» است. مثلا این شبهه را مطرح نكنید كه چگونه ممكن است حضرت فاطمه زهرا علیها السلام پس از مرگشان، دستان خود را از كفن بیرون بیاورند و امام حسن و امام حسین علیهما السلام را در آغوش بگیرند و پاسخ آن را هم ندهید؛ هرچند برخی از محققان بر این عقیده اند كه اصلا سند این سخن مجعول و دلالت آن نیز مخدوش است.
164 - چنانچه می‌خواهید مطلبی را برای مخاطبان خود «توضیح» دهید، بكوشید كه نخست، آن را برای خودتان «واضح» كنید تا دچار وقفه و تپق زدن در هنگام سخنرانی نشوید. مثلاببینید كه آیا قلبا و واقعا خودتان این توضیحات را كافی می‌دانید و قبول دارید، یا اینكه خودتان نیز نسبت به آنها شك و ابهام دارید.
165 - اگر می‌خواهید در دو جا سخنرانی كنید، برای هركدام از آنها مطالب تازه‌ای داشته باشید؛ زیرا ممكن است برخی از شنوندگان در هر دو جا شركت نمایند و سخنان شما برای آنان تكراری شود. برای گریز از چنین تكراری، یكی از بهترین راهها این است كه دو موضوع جداگانه را برای دو سخنرانی خود برگزینید. مثلا برای سخنرانی ظهر یك موضوع «اجتماعی» و برای سخنرانی شب یك موضوع «اخلاقی» را بیان كنید.
166 - هنگام سخنرانی از كسی انتقاد شخصی نكنید، بلكه به انتقاد اصولی و كلی بپردازید، مگر در مواردی كه ضرورت ایجاب نماید. مثلا اگر شهردار شهری ساده زیستی را كنار گذاشته و تجمل گرا شده است، در مراحل اولیه چنین بگویید: «از مسئولان شهر می‌خواهیم ساده زیستی را سرلوحه زندگی خود قرار دهند و از تجمل گرایی و زندگی تشریفاتی دوری كنند». و در كرسی سخن بدون دلیل و مدرك از افكار و یا سخنان كسی خرده نگیرید و بكوشید كه نام آن شخص را جز در موارد خیلی ضرور، بر زبان نیاورید و فقط به نقد افكار و سخنان او بپردازید. به طور نمونه، اگر كسی برای توجیه بی نظمی و ولنگاری خود می‌گوید: «نظم ما در بی نظمی ماست» ، شما چنین بگویید: «برخیها می‌گویند: نظم ما در بی نظمی ماست، و حال آنكه حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام در نهج البلاغه می‌فرمایند: «اوصیكما و جمیع ولدی و اهلی و من بلغه كتابی بتقوی الله و نظم امركم؛ شما (امام حسن و امام حسین علیهما السلام) و همه فرزندان و خاندانم و هركس كه نوشته من به دست او می‌رسد را به تقوای الهی و نظم در كارتان سفارش می‌كنم.»
167 - می‌توانید برای تفهیم مطالبتان، از روش مقایسه و سنجش مطالب با یكدیگر استفاده نمایید. به طور مثال، چنانچه می‌خواهید این واقعیت تلخ را بیان كنید كه جوانان نسبت به امر «ازدواج» كم اشتیاق شده اند، می‌توانید از مقایسه و سنجش كم شدن آمار ازدواج در هر سال نسبت به سالهای گذشته استفاده نمایید.
168 - گاهی پس از بیان نكات مهم و اساسی، اندكی سكوت و درنگ نمایید تا این نكات، در ذهن شنوندگانتان بهتر باقی بمانند. مثلا اگر موضوع سخنرانی شما درباره «دروغ» است، پس از ذكر این نكته مهم كه «موارد دروغ مصلحت آمیز را شارع مقدس تعیین می‌كند نه ما»، اندكی سكوت و درنگ نمایید و سپس به ادامه سخنرانی خو د بپردازید.
169 - جز در موارد ضرور، بیش از 40 دقیقه سخنرانی نكنید؛ زیرا طبق حدیثی شنوندگان شما زودتر از خود شما خسته می‌شوند، البته از مختصركردن بیش از حد سخنرانی نیز باید دوری بجویید؛ زیرا ممكن است به اهداف و مقاصد درنظر گرفته برای سخنرانی خود دست نیابید. و اگر خستگی را در چهره شنوندگان دیدید، یا مطلب را از یكنواختی بیرون آورید و متنوع كنید و یا به سخنان خود پایان دهید. از نشانه‌های وجود خستگی در مخاطبان، بیرون رفتن آنان از محل سخنرانی و یا سخن گفتن با یكدیگر است.
170 - كلمات و جملات مهم را محكمتر ادا كنید و با تاكید بیشتری بیان نمایید. به طور مثال، چنانچه سخنرانی شما درباره «حجاب» است، جمله مهم و زیبای زیر را با تاكید بیان كنید: «من به بانوان محترم عرض می‌كنم كه زن در حجاب چون مروارید در صدف است»
171 - به گونه‌ای سخنرانی كنید تا انتظارات بحق «اكثر» شنوندگانتان برآورده شود، هرچند ممكن است كه انتظار «برخی» از آنان برآورده نگردد. البته می‌توانید به گونه‌ای نیز سخنرانی كنید كه حتی «همگی» مخاطبان شما از سخنرانی تان خرسند و بهره مند شوند.
172 - هوای محل سخنرانی باید معتدل، پاك و سالم باشد. در غیر این صورت، باید این امر را به مسئولان آنجا تذكر دهید تا موجب سردرد و ناراحتی و خستگی شنوندگان نشود. مثلا در فصل بهار به آنان بگویید كه در و پنجره‌های سالن سخنرانی را باز نگه دارند. و اگر نور محل سخنرانی متوجه چهره شما باشد بهتر است؛ زیرا نمایان بودن چهره سخنور تاثیری مثبت در ذهن شنوندگانش خواهد گذاشت، اما نباید به گونه‌ای نیز باشد كه شما را آزرده نماید.
173 - تلاش كنید كه سخنان خود را در قالبهای محسوس و ملموس و بصری نیز ارائه دهید. برای این منظور، استفاده از فیلم، اسلاید، اپك، اورهد و مانند آن بسیار كارساز است.
174 - میزان صدای شما باید متناسب با تعداد جمعیت شنوندگانتان باشد. اگر تعداد آنان كم است، صدایتان را آهسته تر، و اگر تعداد آنان زیاد است، صدایتان را بلندتر كنید. در هر صورت، باید از زیر لب سخن گفتن و برای خود سخن گفتن بپرهیزید و میزان صدایتان را با افرادی كه در انتهای محل سخنرانی حضور دارند، تنظیم نمایید.
175 - در سخنرانیهای سنتی سخن گفتن از روی كاغذ چندان شایسته نیست، ولی منافاتی با شخصیت علمی سخنور نیز ندارد و او را كم مایه و كم سواد جلوه نمی‌دهد؛ البته در سخنرانیهای علمی و آكادمیك، سخن گفتن از روی كاغذ گاه یك ضرورت است.
176 - می‌توانید رؤوس مطالب خود را روی كاغذ كوچكی بنویسید و هنگام سخنرانی از آن استفاده كنید. و چنانچه در آغاز راه سخنوری هستید، این كار شایسته‌تر است. مثلا می‌توانید رؤوس مطالب در زمینه «محیطهای تربیت» را این گونه بنویسید:
یك. تعریف محیط؛
دو. ارزش و اهمیت محیط؛
سه. اقسام محیط؛
ا. محیط درونی؛
ب. محیط بیرونی؛
1. عوامل محیطی پیش از تولد؛
2. عوامل محیطی پس از تولد؛
ا. محیط طبیعی و جغرافیایی؛
ب. محیط خانوادگی؛
ج. محیط اجتماعی؛
د. محیط علمی؛
ه محیط سیاسی؛
و. محیط اقتصادی.
177 - اگر برای سخنرانی شما مدت خاصی درنظر گرفته شده است، در همان مدت تعیین شده سخنرانی كنید؛ یعنی سخنرانی را بموقع آغاز كنید و بموقع پایان ببرید. و چنانچه خودتان گفتید: «عرض من تمام شد»، سخنان خود را دیگر ادامه ندهید؛ زیرا از این پس، خستگی شنوندگان دو چندان می‌شود.
178 - مواظب باشید كه در مجالس ختم و سوگواری نخندید و از بیان لطیفه و مطالب خنده دار خودداری كنید. و مواظب باشید كه دروغی را به عنوان زبان حال نقل نكنید. معمولا این گونه دروغها در هنگام خواندن مرثیه گفته می‌شود و از كسانی نقل می‌گردد كه هدفشان از مرثیه خوانی فقط و فقط اشك گرفتن از مردم و گریه انداختن آنان به هر وسیله مشروع و نامشروعی است.
179 - توجه شنوندگان را به سخنرانی خود جلب كنید. یكی از راههای ساده جلب توجه این است كه به همه شنوندگان نگاه كنید و فقط قسمت یا عده خاصی را مورد توجه خود قرار ندهید.
180 - هیچ گاه جمعیت كم شنوندگان موجب یاس و دلسردی شما در سخنرانی نشود؛ بلكه در پی علت آن باشید و در رفع آن بكوشید. به طور مثال، گاه ممكن است اطلاعیه مربوط به سخنرانی شما به طور كامل پخش نشده و خبر آن به گوش مردم نرسیده باشد.