عاقبت عالم ما صلح و صفا خواهد شد قلب معشوق پر از مهر و وفا خواهد شد
شام هجران و غم دل سپری خواهد گشت یار بی پرده نمایان ز خفا خواهد شد
قدم از پرده غیبت به برون خواهد زد خضر ما ساقی صهبای بقا خواهد شد
عالم پیر جوان گردد و سر مست سرور مشك ریزان نفس باد صبا خواهد شد
شب ظلمانی غم مهر رخش بشكافد روشنی بخش به خورشید و سما خواهد شد
همه آفاق پر از زمزمه عشق شود خود بیندیش در آن روز چه‌ها خواهد شد (1)
مهدویت یكی از اندیشه‌های ریشه دار فرهنگ غنی اسلام است كه ابتدا از سوی پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله مطرح شده و همواره مظلومان عالم را امیدوار به حاكمیت مستضعفان نموده است. از این رو، همواره این پرسش در ذهن مسلمانان شكل گرفته كه زمان ظهور آن موعود كی خواهد بود؟ به گونه‌ای كه حتی قبل از ولادت آن حضرت برخی از پیروان اهل بیت علیهم السلام از ائمه معصومین علیهم السلام درباره زمان آغاز آن تحول بزرگ و قیام جهانی پرسشهای فراوانی نموده اند.
و البته، همواره ائمه معصومین علیهم السلام مسائل مربوط به حضرت مهدی علیه السلام به ویژه زمان ظهور آن حضرت را از اسرار الهی ذكر كرده، وقتگذاران را تكذیب كرده اند.
با سیری كوتاه در بوستان كلام الهی و بیانات نورانی ائمه اطهار علیهم السلام درباره وقت ظهور به مطالب ذیل برخواهیم خورد:
1. علم و آگاهی از زمان دقیق ظهور تنها به خداوند متعال اختصاص دارد.
2. همواره معصومین علیهم السلام مردم را از تعیین وقت و وقتگذاری درباره ظهور حضرت مهدی علیه السلام برحذر داشته و وقتگذاران را تكذیب كرده اند.
3. روایات فراوانی رخداد ظهور را ناگهانی ذكر كرده و احادیث فراوانی اصلاح امر فرج را یك شبه ذكر نموده اند كه البته این نیز با تعیین وقت ظهور منافات دارد.
4. اگرچه پنهان بودن زمان ظهور از اسرار الهی است و حكمت الهی اقتضا نموده آگاهی به هنگام ظهور مهدی علیه السلام نزد مردم مجهول و مكتوم باشد، ولی در برخی روایات نیز به پاره‌ای از حكمتهای آن اشاره شده است و تا حدودی محدوده زمانی آن معین شده است.
5. و بالاخره با مراجعه به كلام نورانی معصومین علیهم السلام می‌توان چگونگی آگاه شدن حضرت مهدی علیه السلام از هنگام ظهور را به راحتی دریافت كه اشاره خواهد شد.
در این نوشتار كوتاه به اختصار موارد فوق مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
فقط خدا می‌داند
از روایاتی كه علم به زمان ظهور را ویژه خداوند دانسته، می‌توان به موارد ذیل اشاره كرد:
- در روایت مشهوری است كه وقتی شاعر بلندآوازه شیعی در محضر هشتمین آفتاب برج امامت، امام رضا علیه السلام در ضمن قصیده خود سخن از ظهور و قیام حضرت مهدی علیه السلام بر زبان جاری ساخت، آن حضرت در حالی كه سرشك از دیدگانش جاری بود رو به دعبل كرده، فرمود: «یا خزاعی! نطق روح القدس علی لسانك بهذین البیتین. فهل تدری من هذا الامام ومتی یقوم؟؛
ای خزاعی! همانا روح القدس بر زبانت این دو بیت را جاری ساخت. آیا می‌دانی این امام كیست و چه زمانی قیام می‌كند؟»
آنگاه خود آن حضرت به معرفی آن امام پرداخته، سپس درباره زمان ظهورش چنین فرمود: «واما «متی» فاخباره عن الوقت. فقد حدثنی ابی عن ابیه عن آبائه علیهم السلام ان النبی صلی الله علیه و آله قیل له یا رسول الله متی یخرج القائم من ذریتك؟ فقال علیه السلام: مثله مثل الساعة التی «لا یجلیها لوقتها الا هو ثقلت فی السماوات والارض لا تاتینكم الا بغتة» (2) ؛ (3) و اما اینكه چه زمانی [ظهور خواهد كرد،] این خبر دادن از وقت است. پدرم از پدرش و ایشان از پدرانش از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل كرده اند كه وقتی از آن حضرت پرسیده شد:ای رسول خدا! چه زمانی قائم از ذریه شما ظهور می‌كند؟ آن حضرت فرمود: مثل او مثل قیامت است كه [خداوند درباره زمان وقوع آن چنین فرمود] : هیچ كس جز او به هنگامش آن را آشكار نمی‌سازد. این امر بر [اهل] آسمانها و زمین دشوار است. جز به صورت ناگهانی به سراغ شما نمی‌آید.»
از آنجایی كه حضرت مخفی بودن زمان ظهور را همانند زمان قیامت و رستاخیز قلمداد فرموده است، می‌توان نتیجه گرفت كه:
- با مخفی بودن قیامت یك نوع آزادی عمل برای همگان پیدا می‌شود و از سوی دیگر چون وقت آن دقیق معلوم نیست و در هر زمان محتمل است، نتیجه‌اش حالت آماده باش دائمی است و همین طور درباره قیام حضرت مهدی است؛ چرا كه اگر تاریخ تعیین می‌شد و زمان ظهور دور بود، همه در غفلت و غرور و بی خبری فرو می‌رفتند و اگر زمانش نزدیك بود، ممكن بود آزادی عمل را از دست بدهند و اعمالشان جنبه اضطراری پیدا كند.
- همان گونه كه علم به زمان قیامت فقط در اختیار خداوند است، علم به زمان ظهور حضرت مهدی علیه السلام نیز در عهده خداوند است. بعلاوه در سخنان فراوانی در بیانات معصومین علیهم السلام از ظهور حضرت مهدی علیه السلام در كنار قیامت یاد شده است و از این رو، برخی از ویژگیهای آن همانند رستاخیز است.
خداوند در ادامه آیه فوق علم به قیامت را حتی از پیامبر خود منتفی ساخته، آنجا كه می‌فرماید: «یسئلونك كانك حفی عنها قل انما علمها عند الله» ؛ از تو می‌پرسند، چنان كه گویا تو از چون و چند آن آگاهی، بگو همانا علم آن نزد خداوند است.»
از اینجا می‌توان نتیجه گرفت كه حتی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نیز به زمان دقیق ظهور حضرت مهدی علیه السلام آگاه نیست و اینكه عده‌ای به خود جرات داده، به راحتی وقت ظهور را تعیین می‌كنند، جای بسی تامل است.
نه تنها این سؤال از اولین معصوم پرسیده شد و ایشان این گونه جواب فرمودند كه علم به زمان ظهور نزد خداست، بلكه وقتی از آخرین معصوم علیهم السلام نیز چنین سؤالی را پرسیدند، در ضمن توقیعی این سان جواب دادند:.».. واما ظهور الفرج فانه الی الله تعالی ذكره وكذب الوقاتون (4) ؛ و اما ظهور فرج همانا در اختیار خداوند متعال است و وقتگذاران دروغ گفتند.»
و هم آن حضرت در آخرین توقیع به آخرین سفیر خود، ظهور را تنها در اراده و اختیار خداوند دانسته، چنین فرمود: «ولا ظهور الا بعد اذن الله تعالی؛ (5) و ظهوری نخواهد بود مگر آنگاه كه خداوند تبارك و تعالی اجازت فرماید.»
از بیانات فوق به روشنی به دست می‌آید كه زمان آغاز ظهور، یكی از اسرار الهی است و دست اندیشه و فكر بشر از رسیدن به آن سخت كوتاه است و ناتوان.
امروز خانه دل نور و ضیا ندارد جایی كه دوست نبود آنجا صفا ندارد
شهری است پر زآشوب كاشانه‌ای لگدكوب آن دل كه از تغافل شوق لقا ندارد
آیا برگزیدگان می‌دانند؟
حال كه روشن شد علم به زمان ظهور در شان و مقام پروردگار است، آیا این علم در اختیار برگزیدگانش قرار گرفته است یا خیر؟
اگر چه پیش از این اشاره شد كه علم به زمان ظهور همانند علم به قیامت اختصاص به خداوند دارد، ولی در برخی روایات نیز متذكر شده اند كه خداوند بخشی از این آگاهی را در اختیار پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله قرار داده و آن حضرت نیز به وارثان علم خود منتقل ساخته است و البته، ایشان نیز مامور شده اند هرگز این علم را در اختیار دیگران قرار ندهند و اضافه بر آن، شیعیان را امر به تكذیب وقتگذاران كرده اند.
رحمان بن كثیر نقل می‌كند كه نزد امام صادق علیه السلام بودم كه مهزم وارد شد. از آن ح ضرت پرسید: فدایت گردم، آیا مرا خبر نمی‌دهید از زمان این امری كه انتظار آن را می‌كشیم؟ آن حضرت فرمود: «یا مهزم! كذب الوقاتون؛ (6) ای مهزم! وقتگذاران دروغ می‌گویند.»
در جایی دیگر آن حضرت در جواب ابوبصیر همین جمله را فرمودند و اضافه كردند: «انا اهل بیت لا نوقت؛ ما خاندانی هستیم كه هرگز وقت [ظهور] را اعلام نمی‌كنیم.»
و البته همین مطلب در سخنان پدر بزرگوار ایشان امام باقر علیه السلام با تاكید بیشتری ذكر شده است. آنگاه كه فضیل بن یسار از زمان ظهور پرسید، امام پنجم در جواب او فرمود: «كذب الوقاتون، كذب الوقاتون، كذب الوقاتون.» (7) بدون تردید مقصود از وقت تعیین كردن در اینجا، عبارت است از مشخص كردن دقیق سال و روز ظهور و گرنه همان طور كه اشاره خواهد شد، برخی روایات به صورت فی الجمله برخی محدوده‌های زمانی ظهور را مشخص كرده اند.
همان گونه كه بیان شد در روایات فراوانی از ظهور آن حضرت به عنوان حادثه‌ای ناگهانی یاد شده است و پر واضح است كه ناگهانی بودن آن با تعیین قبلی وقت منافات دارد؛ چرا كه وقتی برای امری زمان مشخص شد، دیگر دفعی و ناگهانی بودن آن معنا نخواهد داشت. و به طور مسلم كسانی كه تعیین وقت می‌كنند، سخنشان خلاف این گروه روایات است.
پاره‌ای از این روایات را این گونه می‌توان دسته بندی كرد:
الف) اصلاح شدن امر ظهور در یك شب
علی علیه السلام می‌فرماید: «قال رسول الله صلی الله علیه و آله: المهدی منا اهل البیت یصلح الله له امره فی لیلة؛ (8) مهدی از ما اهل بیت است كه خداوند امر [فرج] او را در یك شب اصلاح می‌فرماید.»
و امام باقر علیه السلام نیز این معنا را این گونه بیان كرده است:
«یصلح الله له امره فی لیلة؛ (9) خداوند امر [فرج] او را در یك شب اصلاح می‌كند.»
ب) آمدن همانند شهاب فروزان
امام باقر علیه السلام پس از بیان غیبت حضرت مهدی علیه السلام فرمود: «ثم یبدو كالشهاب الوقاد؛ (10) او همانند شهابی شعله ور ظاهر خواهد شد.» و پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نیز در این باره می‌فرماید: «فعند ذلك یقبل كالشهاب الثاقب؛ (11) در آن هنگام همچون شهابی فروزان خواهد آمد.»
پر واضح است كه كلام حضرات معصومین علیهم السلام گزاف نبوده و تشبیهات ایشان بدون حساب نبوده است. از سوی دیگر، فرا رسیدن همچون شهاب سخن از ناگهانی بودن، بدون پیش بینی قبلی و غافل گیرانه و به سرعت بودن آن می‌باشد.
خورشید رخ مپوشان در ابر زلف یارا چون شب سیه مگردان روز سپید ما را
ما را زتاب زلفت افتاده عقده بر دل بر زلف خم به خم زن دست گره گشارا
ای بحر عفو و رحمت بر ما تو بارشی كن كز لوح دل بشوییم مسوده خطا را
فخر جهانیان شد ننگ صنم پرستی جانا ز پرده بنمای روی خدا نما را
ای آشكار و پنهان برقع ز رخ برافكن تا جلوه ات ببینم پنهان و آشكارا
فؤاد كرمانی
زمان ظهور در روایات
در برخی روایات به صورت محدود زمانهایی برای رخداد این حادثه بزرگ ذكر شده است. در این بین، روایات به چند دسته تقسیم می‌شود:
1. روایاتی كه جمعه را به عنوان روز ظهور معرفی كرده اند:
امام صادق علیه السلام در این باره می‌فرماید: «یخرج قائمنا اهل البیت یوم الجمعة؛ (12) قائم ما اهل بیت در روز جمعه ظهور خواهد كرد.»
2. روایاتی كه روز ظهور را مصادف با روز عاشورا ذكر كرده اند:
امام باقر علیه السلام ضمن بیاناتی درباره روز عاشورا فرمودند: «... وهذا الیوم الذی یقوم فیه القائم؛ (13) و این روز (عاشورا) روزی است كه در آن قائم علیه السلام قیام خواهد كرد.»
3. روایاتی كه ظهور حضرت مهدی علیه السلام را در سال فرد ذكر كرده اند:
امام صادق علیه السلام فرمودند: لا یخرج القائم الا فی وتر من السنین؛ (14) قائم ظهور نمی‌كند مگر در سال فرد»
4. برخی روایات نیز روز ظهور را شنبه ذكر كرده اند:
امام باقر علیه السلام فرمود: «یخرج القائم یوم السبت یوم عاشورا؛ (15) قائم در روز شنبه كه روز عاشورا است خروج می‌كند.»
اگرچه قرائن بیشتری بر ظهور حضرت مهدی علیه السلام در روز جمعه وجود دارد، ولی این روایت و امثال آن را می‌تواند به این صورت توجیه كرد كه اولین روز ظهور جمعه است و از آنجایی كه حوادث فراوانی با شروع ظهور رخ خواهد داد، بخشی از آن حوادث روز شنبه واقع خواهد شد.»
راه آگاهی امام زمان علیه السلام
حال این پرسش پیش می‌آید كه اگر خود حضرت مهدی علیه السلام از زمان دقیق ظهور آگاهی ندارد، پس چگونه در آستانه ظهور از وقت آن مطلع خواهد شد؟
در این بخش نیز روایات فراوانی ذكر شده كه راههای حصول علم حضرت به زمان ظهور را گفته اند. به تعدادی از آنها اشاره می‌شود:
1. آگاه شدن از طریق الهام
بدون شك معصومین علیهم السلام مورد الهام خداوند قرار می‌گیرند و اگرچه وحی به صورت رسمی با رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله پایان گرفت، ولی در موارد فراوانی به اهل بیت علیهم السلام الهاماتی می‌شده و خواهد شد از جمله، برخی روایات چگونگی آگاه شدن حضرت مهدی علیه السلام از زمان ظهور را از طریق الهام ذكر كرده اند. مستند این نظر روایتی است از امام صادق علیه السلام كه ذیل آیه شریفه «فاذا نقر فی الناقور» فرمود: «ان منا اماما مستترا فاذا اراد الله اظهار امره نكت فی قلبه نكتة فظهر فقام بامر الله تعالی؛ (16) به درستی كه از ما امامی پنهان است و چون خدای تعالی بخواهد او را ظاهر سازد، نكته‌ای در قلبش ایجاد می‌كند، پس او ظاهر شود و به دستور خدای تعالی قیام نماید.»
2. آگاه شدن از طریق برافراشته شدن علم قیام
در روایاتی چند اشاره شده كه وقتی ظهور آن حضرت نزدیك شد و وقت قیام فرا رسید، پرچمی كه آن حضرت هنگام ظهور در دست خواهد داشت، به اذن و اراده الهی برافراشته شده، آن حضرت را به فرمان قیام آگاه خواهد كرد. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در این باره فرمودند: «... له علم اذا حان وقت خروجه انتشر ذلك العلم بنفسه فناداه العلم اخرج یا ولی الله واقتل اعداء الله فلا یحل لك ان تقعد عن اعداء الله؛ (17) برای او پرچمی است كه وقتی هنگام خروجش فرا رسید، خود به خود باز شده و آن حضرت را مورد خطاب قرار داده می‌گوید: ظهور كن‌ای ولی خدا! و دشمنان خداوند را نابود ساز كه دیگر برای تو نشستن در مقابل دشمنان خدا جایز نیست.»
3. آگاه شدن از طریق بیرون آمدن شمشیر از غلاف
هم آن حضرت فرمودند: «له سیف مغمد فاذا حان وقت خروجه اقتلع ذلك السیف من غمده وانطقه الله عزوجل فناداه السیف اخرج یا ولی الله فلا یحل لك ان تقعد عن اعداء الله فیخرج؛ (18) برای او شمشیری است در غلاف، پس هنگامی كه وقت ظهورش فرا رسید، آن شمشیر از غلافش خارج می‌شود. خداوند آن شمشیر را به سخن درمی آورد و شمشیر به حضرتش می‌گوید:ای ولی خدا! خارج شو كه دیگر نشستن در مقابل [ستم] دشمنان خدا جایز نیست. پس او ظهور می‌كند.»
حكمتهای مخفی بودن زمان ظهور
در پایان ذكر این نكته خالی از لطف نیست كه مخفی بودن زمان ظهور حضرت مهدی علیه السلام دارای حكمتهای فراوانی است كه برخی از آنها عبارت اند از:
1. زنده نگه داشتن روح امید و انتظار در جامعه در طول غیبت حضرت مهدی علیه السلام؛ چرا كه در صورت معلوم بودن زمان ظهور به كلی بحث انتظار بی معنا خواهد شد.
2. معنا پیدا كردن امتحان شیعیان در عصر غیبت.
3. غافلگیر كردن مخالفان و دشمنان.
از آنجایی كه یكی از دلائل غیبت حضرت مهدی علیه السلام تلاش برای نابودی آن حضرت بود، از این رو، روشن بودن زمان ظهور، دشمنان را برای از بین بردن و مقابله با آن حضرت آماده می‌سازد، در حالی كه نامعلوم بودن و ناگهانی بودن زمان ظهور باعث غافلگیری دشمنان خواهد شد.
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) نوبهار عالم جان، احمد احمدی بیرجندی، شعر از ناصر مكارم شیرازی به نقل از مجله درسهایی از مكتب اسلام، شماره 11، سال بیست و نهم، اسفند 1368 ه. ش.
2) اعراف/187.
3) عیون اخبار الرضا علیه السلام، شیخ صدوق، انتشارات جهان، 1378 ه. ش، 2 جلد، ج 2، ص 266 و كمال الدین، شیخ صدوق، دار الكتب الاسلامیه، ج 2، ص 372.
4) كتاب الغیبه، شیخ طوسی، مؤسسه معارف اسلامی، قم، ص 291.
5) الخرایج والجرایح، قطب الدین راوندی، مؤسسه امام مهدی علیه السلام قم، 1409 ه. ق، 3 جلد، ج 3، ص 1128 و كتاب الغیبة، ص 395.
6) كتاب الغیبة، ص 426 و الكافی، ثقة الاسلام كلینی، دارالكتب الاسلامیة، تهران، 8 جلد، 1365 ه. ش، ج 1، ص 368.
7) الكافی، ج 1، ص 368.
8) كمال الدین، ج 1، ص 152.
9) غیبت نعمانی، محمدبن ابراهیم نعمانی، مكتبة الصدوق، تهران، 1397 ه. ق، ص 163.
10) كتاب الغیبة، ص 159 و كمال الدین، ج 1، ص 324.
11) كمال الدین، ج 1، ص 287.
12) الخصال، شیخ صدوق، انتشارات جامعه مدرسین، قم، 1403 ه. ق، 2 جلد، ج 2، ص 394 و بحارالانوار، علامه مجلسی، مؤسسه الوفاء، بیروت، ج 56، ص 26.
13) تهذیب الاحكام، شیخ طوسی، دارالكتب الاسلامیه، تهران، 1365 ه. ش، 10 جلد، ج 4، ص 300.
14) كتاب الغیبة، ص 453 و روضة الواعظین، محمد بن حسن فتال نیشابوری، انتشارات رضی، قم، ص 263 و اعلام الوری، فضل بن حسن طبرسی، دارالكتب الاسلامیه، تهران، ص 459.
15) تهذیب، ج 4، ص 333 و كمال الدین، ج 2، ص 653.
16) كافی، ج 1، ص 343؛ كتاب الغیبة، ص 164 و رجال كشی، محمد بن عمر كشی، انتشارات دانشگاه مشهد، 1348 ه. ش، ص 192.
17) كمال الدین، ج 1، ص 155؛ الخرایج و الجرایح، قطب الدین رواندی، ج 2، ص 550.
18) كمال الدین، ج 1، ص 155، و با تفاوت اندكی: كفایة الاثر، علی بن محمد خزاز قمی، انتشارات بیدار، ص 266.