(انتخابات و بایسته‌های تبلیغی)

یكی از بایسته‌های سلوك سیاسی - اجتماعی مبلغان، توجه و مشاركت فعال و مثبت در «انتخابات‌» و كمك به تثبیت پایه‌های نظام «مردم سالاری دینی‌» در كشور امام زمان و تشویق و ترغیب مردم به حضور آگاهانه، متعهدانه و دین باورانه در این عرصه رنوشت ساز است.

عالمان و مبلغان، باید با دقت، هوشمندی و خردورزی، در متن جریانها و امور سیاسی روز حضوری پدرانه و آگاهی بخش داشته باشند و تمامی عملكردها و رویدادهای سیاسی - اجتماعی جامعه را تحت نظر بگیرند و همچون راهنمایی بصیر، امین، بی طرف، دلسوز و دانا، بر آگاهی و بصیرت مردم بیفزایند و ضمن اینكه خود در عرصه‌های حیاتی، مشاركت فعال دارند، آنان را دعوت و ترغیب كنند و ارزش و ضرورت شركت در امور سیاسی - به خصوص انتخابات - را توضیح دهند و وظیفه و تكلیف شرعی و ملی آنان را گوشزد نمایند.

امام راحل می‌فرمود: «باید همه شما با تمام جدیت در این [امر]، همه اشخاص كه در هر كجا هستند، اهل علمی كه در هر جا هستند، با كمال جدیت مردم را دعوت بكنند به دخالت، دخالت كنند در مسئله، حاضر بشوند.» (1)

با توجه به ضرورت و بایستگی حضور و مشاركت فعال علما و مبلغان در امور سیاسی و هدایت و راهبری مردم به سمت انتخابات باشكوه و سالم، و آگاهی بخشی به آنان برای گزینشی صحیح و اثر بخش، در این مقاله اهمیت انتخابات، مردم سالاری دینی، مشاركت سیاسی و... مورد بررسی قرار خواهد گرفت. سپس وظایف و بایستگیهای سلوك سیاسی - اجتماعی مبلغان و ارائه معیارها و شاخصهای مورد قبول، برای انتخاب كارگزاران و مسئولان سیاسی نظام دینی، تبیین خواهد شد.

انتخابات و مردم سالاری دینی

انتخابات و نقش اساسی مردم در تعیین سرنوشت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی خویش و انتخاب كارگزاران، مسئولان و نمایندگان به طور مستقیم و با مشاركت فعال و گسترده سیاسی، امروزه یكی از شاخصه‌های مهم توسعه و پیشرفت كشورها - بخصوص در جمهوری اسلامی ایران - و نشانه دخالت مردم در روند تصمیم گیری و قانون گذاری است. و نیز پشتوانه عظیم ملی در عرصه‌های بین المللی و بیانگر اقتدار و شكوه یك نظام سیاسی است.

انتخابات به «جریان رسمی انتخاب اشخاص برای احراز مقام یا منصب و مسئولیتی در جامعه، از طریق آرای عمومی گفته می‌شود.‌»

انتخابات ابزاری است كه به وسیله آن می‌توان اراده شهروندان را در شكل گیری نهادهای سیاسی و تعیین متصدیان اعمال قدرت سیاسی، مداخله داد. جمهوری اسلامی ایران - كه بر اساس شاخصها و معیارهای الهی تاسیس و با هدایت و سكان داری خمینی كبیر بر پا شده است - همواره بر پایه آرای مردم متكی بوده و تار و پود و شالوده‌های مستحكم آن را ملتی مظلوم، متدین، فداكار، وفادار و حق پرست به وجود آورده‌اند و بدین سان نظام «مردم سالاری دینی‌»، شكل گرفته است.

باید توجه كرد كه بحث انتخابات - به فرموده رهبر راحل انقلاب - بحث حفظ و حمایت از نظام و مستحكم ساختن پایه‌های آن در عرصه بین المللی است و از مهم‌ترین واجبات عقلی و شرعی به شمار می‌آید كه هیچ چیز با آن مزاحمت نمی‌كند و از اموری است كه احتمال هر نوع ظن، شك و تردید در آن عقلا [جایز] نیست. (2)

در قانون اساسی تصریح شده است:

«در جمهوری اسلامی ایران، امور كشور باید به اتكای آرای عمومی اداره شود؛ از راه انتخابات، انتخاب رئیس جمهور، نمایندگان مجلس شورای اسلامی، اعضای شوراها و نظایر اینها، یا از راه همه پرسی در مواردی كه در اصول دیگر این قانون معین می‌گردد.‌» (3)

آنچه كه در جمهوری اسلامی ایران مطرح و حاكم است، «مردم سالاری دینی‌» است. پس مشروعیت حكومت و حاكم اسلامی، وابسته به رای و خواست مردم نیست؛ بلكه رای و رضایت و كمك و همدلی مردم، باعث به وجود آمدن و تحقق عینی حكومت اسلامی می‌شود. حضرت امیر علیه السلام می‌فرماید: «لولا حضور الحاضر وقیام الحجة بوجود الناصر... لالقیب حبلها علی غاربها؛ اگر حضور بیعت كنندگان نبود و با وجود یاوران حجت بر من تمام نمی‌شد... رشته كار [حكومت] را از دست می‌گذاشتم.‌» (4)

آن حضرت قبل از آغاز جنگ به معاویه نوشت: «... ولانی المسلمون الامر... فادخل فیما دخل فیه الناس؛ مردم مرا به [ولایت] امر [خود] برگزیدند... پس در آنچه كه مردم وارد شده‌اند، تو هم وارد شو... (5)‌»

این سخنان بیانگر نقش مردم در پیدایش، تثبیت و كارآمدی حكومت الهی است. البته حكومت اسلامی بر اراده تشریعی الهی استوار است و امر خدا در همه جا مطاع بوده و اعتبار رای مردم تا وقتی است كه با دین تنافی نداشته باشد. پس نه تنها حاكمیت از آن خدا است؛ بلكه قانون گذاری هم از آن اوست و قوانین باید در چهارچوب دستورات او باشد.

مردم سالاری دینی، به معنای حضور مردم در عرصه‌های اجتماعی - سیاسی، بر اساس مبانی دینی و رجوع به رای مردمی در چهارچوب ارزشهای الهی است. در حكومت دینی، مردم در سیاست گذاری و اجرای قوانین و... نقش جدی و فعالی دارند. آنان از طریق انتخاب نمایندگان مجلس، در سیاست گذاریهای كلان جامعه و با انتخاب اعضای شوراها، در سیاست گذاریهای جمعی دخالت می‌كنند. همچنین با انتخاب نمایندگان مجلس خبرگان، در تعیین رهبری ونظارت بر او نقش دارند و با انتخاب رئیس جمهور، بالاترین مقام مملكتی را - پس از رهبر - برمی گزینند.

مقام معظم رهبری در تبیین معنای «مردم سالاری دینی‌» می‌فرماید:

« [مردم سالاری دینی] یعنی، كل نظام سیاسی، جوشیده از مردم است... متصدیان نظام سیاسی از سوی مردم است. این به معنای حقیقی كلمه‌اش، آنجایی است كه هم تصمیم مردم، هم عواطف مردم، هم ایمان مردم، هم عشق مردم، هم اساس مصلحت جویی مردم، همه اشتراك پیدا می‌كنند، در اینكه این نظام سیاسی به وجود بیاید. این می‌شود مردم سالاری حقیقی.‌» (6)

از نظر ایشان: «مردم سالاری [دینی] به ریشه‌های دموكراسی غربی مطلقا ارتباط ندارد... مردم سالاری دینی، دو چیز نیست... خود این مردم سالاری هم متعلق به دین است.‌» (7)

وظایف مبلغان

1. حضور فعال و آگاهانه

از حساس‌ترین رویدادهای سیاسی جامعه دینی ما، شركت در انتخابات و حضور همه جانبه و گسترده، همراه با آگاهی، علاقه، دلسوزی و آزادی در این «مشاركت سیاسی‌» است؛ چنان كه رهبر راحل انقلاب می‌فرمود: «ما مكلفیم در امور سیاسی دخالت كنیم، مكلفیم شرعا؛ همان طور كه پیغمبر می‌كرد، همان طور كه حضرت امیر می‌كرد.‌» (8)

مبلغان و عالمان دینی، نه تنها باید خود حضور فعال و جدی در این گونه امور داشته باشند؛ باید زمینه‌ها و فرهنگ حضور گسترده و «مشاركت سیاسی‌» مردم را ایجاد كنند؛ چیزی كه برای سربلندی و استواری نظام دینی ما ضروری است.

«تلاشهای سازمان یافته شهروندان برای انتخاب رهبران خویش و كارگزاران و مسئولان امر و نیز شركت مؤثر در فعالیتها و امور اجتماعی و سیاسی و تاثیر گذاشتن بر صورت بندی و هدایت دولت را «مشاركت سیاسی‌» گویند. از شاخصه‌های بارز شاركت سیاسی، مشاركت در انتخابات و فعالیتهای سیاسی است.

این مشاركت نتایج و پیامدهای زیادی برای نظام اسلامی به همراه دارد:

الف) ضامن بقای نظام اسلامی است.

ب) تامین كننده قدرت و ضامن اجرایی رسیدن به اهداف نظام سیاسی اسلام است.

ج) خنثی كننده توطئه و برنامه‌های دشمنا ن نظام است.

د) باعث همراهی و فعال بودن مردم در نظام سیاسی و نظارت بر حسن اجرای امور است.

ه) وظیفه دینی امر به معروف و نهی از منكر و اقامه قسط و عدل، در این صورت بهتر تحقق می‌یابد... (9).

مقام معظم رهبری در این رابطه می‌فرماید: «سر شكست ناپذیری نظام این است كه متكی به مردم می‌باشد. این، چیز مهمی است. اتكا به مردم هم آسان به دست نمی‌آید و در همه جا نیز حاصل نمی‌شود... نتیجه این است كه بزرگ‌ترین طراحان سیاسی و قوی‌ترین شبكه‌های جاسوسی دنیا، كار كردن علیه این كشور و نظام را بنا می‌كنند و كارشان بعد از هفده سال به نتیجه نمی‌رسد...» (10)

پس بایسته است كه مبلغان حق جو و دین مدار، افراد جامعه را، به مشاركت فعال در امور سیاسی و انتخابی درست و خداپسندانه دعوت كنند و از عدم دخالت و بی تفاوتی آنها جلوگیری نمایند.

امام خمینی رحمه الله می‌فرماید: «همه در پیشگاه خداوند متعال مسئول می‌باشند... از مراجع و علماء بزرگ تا طبقه بازاری و كشاورز و كارگر و كارمند، همه و همه مسئول سرنوشت كشور و اسلام می‌باشند؛ چه در نسل حاضر و چه در نسلهای آینده و چه بسا كه در بعضی مقاطع عدم حضور و مسامحه گناهی باشد كه در راس گناهان كبیره است.» (11)

«این تكلیف آقایان است كه راجع به مسائل اسلامی كه پیش می‌آید - چه وكیل بخواهید تعیین بكنید و چه رئیس جمهور بخواهید تعیین كنید - باید در صحنه باشید. عذری ندارید كه بروید كنار بنشینید. البته اشخاصی پیدا می‌شوند كه با گفته‌های خودشان، نوشته‌های خودشان، می‌خواهند شما را نگذارند وارد بشوید. آنها می‌خواهند اشخاصی را تعیین بكنند كه بعدها ما گرفتار بشویم. شماها باید وارد باشید در مسئله و با كمال جدیت اهمیت بدهید به این مسئله و مردم را وادار كنید.» (12)

2. تبیین اهمیت و ضرورت انتخابات

همان طور كه پیش‌تر گذشت، انتخابات در جمهوری اسلامی ایران جایگاه والا و ویژه‌ای دارد و در این مدت كوتاه بعد از پیروزی انقلاب، بیست و سه انتخابات برگزار شده است. رای و انتخاب مردم نیز، ارزش و اعتبار مخصوصی دارد و در انتخاب و گزینش كارگزاران، مسئولان و نمایندگان مجالس خبرگان و شورای اسلامی، تاثیر مستقیم و به سزایی دارد. مردم با شركت در انتخابات، در سرنوشت جامعه خود دخالت می‌كنند و سیاست گذاریها، برنامه ریزیها و خط مشیهای بلند مدت كشور را رقم می‌زنند. در حقیقت نتیجه و پیامد آرا و انتخابهای آنان، به طور مستقیم عاید خود آنان می‌شود.

پس انتخابات آینه تجلی حضور و مشاركت مردم در تعیین آینده و سرنوشت خویش است و مبلغان باید ضمن بیان این نكته، آن را تكلیف و وظیفه دینی - ملی آنان بدانند و مسامحه، سهل انگاری و بی تفاوتی نسبت به آن را جایز نشمرند.

امام راحل می‌فرماید: «... مردم هم حاضرند در انتخابات، حاضر می‌شوند در انتخابات؛ برای اینكه مردم، كشور را حالا از خودشان می‌دانند و می‌دانند كه سرنوشت كشور، با انتخابات است... من امیدوارم كه هر چه بیشتر شركت بكنند در انتخابات. این وظیفه‌ای است الهی، وظیفه‌ای است ملی، وظیفه‌ای است انسانی و وظیفه‌ای است كه ما باید عمل به آن بكنیم، همه مان باید در انتخابات شركت بكنیم. شما باید در حسن جریان انتخابات جدیت بكنید و مردم هم ان شاءالله وارد بشوند و رای بدهند.» (13)

در این راستا شایسته است با مطالعه و مراجعه به قانون اساسی، میزان دخالت و مشاركت مردم در تعیین كارگزاران و مسئولان نظام و حتی انتخاب غیر مستقیم بسیاری از كارگزاران و وزیران (با رای موافق مجلس) تبیین گردد. علاوه بر این وظایف و مسئولیتهای تك تك این كارگزاران نظام در برنامه ریزی، تصویب قوانین موافق شرع، سیاست گذاریهای كلان كشور، نظارت و كنترل بر فعالیتهای اقتصادی و فرهنگی جامعه، تنظیم روابط بین الملل، حفظ امنیت و آرامش كشور، سامان دهی امور اقتصادی جامعه و... بیان شده و نقش و مسئولیت مستقیم و غیرمستقیم مردم در تمامی این مسائل ذكر گردد. و اگر قصور و مشكلی هم باشد، مردم با انتخاب صحیح و مطلوب كارگزاران، سعی كنند این معضلات را در آینده به حداقل برسانند.

امام راحل رحمه الله می‌فرمود: «این جانب از علمای معظم و ائمه جمعه و جماعات محترم و خطبا و گویندگان متعهد در سراسر كشور، تقاضا دارم كه مردم شریف را از اهمیت این موضوع حیاتی و سرنوشت ساز مطلع و آنان را به تكلیف شرعی خود، ارشاد فرمایند.‌» (14)

مقام معظم رهبری می‌فرماید: «مردم باید كشور ایران را متعلق به خودشان بدانند. سرنوشت این ملت و كشور، دست یكایك شما است. عظمت و عزت دادن به این كشور ممكن می‌شود؛ وقتی كه مردم بخواهند و در صحنه‌های سیاسی حضور داشته باشند...‌» (15)

3. سالم سازی فضای انتخابات

از گفتارهای پیشین روشن می‌شود كه در مرحله نخست، آنچه اعتبار، ارزش و اهمیت فراوان دارد، اصل انتخابات است و برگزاری شكوهمندانه، سالم و گسترده آن، مورد نظر رهبری، حوزه و مسئولان متعهد و دلسوز نظام است. در مرحله بعدی گزینش كارگزاران صالح، دین دار، كاردان، معتقد به مبانی دینی، حامی محرومان و مدافع ارزشهای اخلاقی خواست و مطلوب نیروهای دلسوز و وفادار به انقلاب اسلامی است.

غالبا فضای انتخابات، فضای رقابتی، مبارزات تبلیغاتی، تنازع احزاب و جناحها، عوام فریبی، دادن وعده‌های دروغین و غیر قابل عمل، تلاش برای كسب مقام و شهرت، تعریفها و تمجیدهای بی جا و ناروا، تبلیغات پر زرق و برق، اسراف و افراط در هزینه‌های انتخاباتی، استفاده از امكانات بیت المال، اعمال نفوذ برخی صاحب منصبان، دخالت صاحبان پول و ثروت، فزونی تهمت و شایعه، تسویه حسابهای شخصی و گروهی، در گیریهای قومی و نژادی، استفاده ابزاری از مقدسات و آموزه‌های دینی، دست یازیدن به شیوه‌های تبلیغاتی غیر اسلامی و غربی، درگیر ساختن مبلغان و حوزویان با مسائل پیش پا افتاده و جناحی، تیره كردن فضای سالم انتخاباتی است.

همه این موارد، باعث ناسالم و غیر اخلاقی شدن فضای انتخابات و نگران شدن افكار عمومی، بی تفاوتی و روی گردانی از انتخابات، گزینش غیر صحیح و انتخاب نشدن افراد كاردان و شایسته و... می‌شود و مانع برگزاری شكوهمندانه و افتخارآمیز انتخابات است.

اینجا است كه علما و مبلغان، وظیفه دشوار و سنگین تلطیف و سالم سازی فضای انتخابات و دعوت به رعایت شئون و آموزه‌های اخلاقی را بر عهده دارند.

امام راحل با تیز بینی و بصیرت بر این مسئله تاكید كرده، می‌فرمود: «جریان انتخابات، [باید] یك جریان صحیح باشد» و «... مردم احساس بكنند به اینكه مسئله انتخابات، به آن طوری كه قانون انتخابات گفته است، به آن طوری كه اسلام می‌خواهد، دارد عمل می‌شود.‌» (16)

ایشان سفارش می‌فرمود: «من بسیار مایل هستم كه گروههایی كه متعهد و معتقد به جمهوری اسلامی و خدمتگزار به اسلام هستند، در مبارزات انتخاباتی كمال آرامش را در تبلیغ كاندیداهایشان رعایت نمایند و نسبت به یكدیگر تفاهم و صمیمیت و اخوت اسلامی داشته باشند، از تفرقه و كدورت شدیدا احتراز كنند...‌» (17)

مهم‌ترین وظیفه مبلغان در این بعد، دعوت نامزدها به رعایت شئون اخلاقی، حفظ حرمتها و پرهیز از اسراف و تندروی، جلوگیری از به كار بردن امكانات مساجد و محافل دینی در جهت منافع شخصی، توجه دادن مردم به شناخت واقعی نامزدها و بی توجهی به تبلیغات ظاهری، ارائه شاخصها و معیارهای شناخت نامزد شایسته و برتر، رعایت بی طرفی و عدم دخالت در مبارزات و كشمكشهای جناحی و رعایت اعتدال و میانه روی در صحبتها و رفتارها است.

پس باید حقایق و واقعیتهای موجود را بیان كرد و جو انتخابات را سالم ساخت، هر چند افكار مسموم و نادرست، شدیدتر و از نفوذ بیشتری در بین مردم برخوردار باشد. وظیفه اصلی ما، آشنا ساختن مردم با حقایق و هدایت آنها به طرف انتخابی آگاهانه و درست است.

4. جلوگیری از یاس و دلسردی مردم

یكی از مشكلات و دشواریهای برگزاری باشكوه و پرافتخار انتخابات و مهم‌ترین مانع جدی مشاركت و حضور فعال مردم، وجود روحیه یاس، ناامیدی و دلسردی درمیان آنان از كارآمدی نظام و حل مشكلات است.

این دلسردی و یاس، منجر به بی تفاوتی مردم نسبت به این امر مهم و عدم حساسیت در تعیین سرنوشت خویش و عمل نكردن به تكلیف و وظیفه عقلی، ملی و دینی خود است و این نكته‌ای است كه همواره مورد نظر و خواست دشمنان است.

یاس و دلسردی مردم عوامل مختلفی دارد، از جمله: مشكلات و معضلات اقتصادی (بیكاری، تورم، گرانی و..).، اختلافها و نزاعهای بی مورد سیاسی، نفاق و خیانت برخی از صاحب منصبان، احساس بی تاثیر بودن آرا، برگزاری ناسالم انتخابات، وجود شایعه هاو تهمتهای فراوان علیه مسئولان نظام، توطئه‌ها و كارشكنیهای دشمنان داخلی و خارجی نظام، ناكار آمدی ادارات دولتی و وجود دیوانسالاری عظیم و بی فایده، وجود رشوه و پارتی بازی در نهادهای دولتی و... .

مبلغان می‌توانند این آگاهی را به مردم بدهند كه با گزینش و رای مناسب و درست آنان و انتخاب افرادی لایق، كاردان و متعهد، بسیاری از این مشكلات قابل رفع است و وجود این معضلات و دشواریها، مربوط به اصل «نظام دینی‌» نیست، بلكه كارگزاران نالایق و بی تخصص و دنیامدار، باعث بروز بسیاری از آنها هستند.

پس صرف وجود مشكلات و ناملایمات در هر جامعه‌ای، نشانگر ناكار آمدی آن نظام سیاسی نیست و باید عوامل مختلف (از جمله بی لیاقتی و عدم كاردانی برخی از مسئولان، توطئه‌های مختلف و گوناگون دشمنان، مشكلات و بلایای طبیعی و..). را مورد توجه قرار داد و رای درست مردم، می‌تواند در برطرف كردن پاره‌ای از این معضلات نقش اساسی داشته باشد.

به عبارت دیگر، وجود برخی از مشكلات، ارتباط مستقیمی با انتخاب و رای مردم دارد و آنان خود می‌توانند با انتخاب درست، جلوی بعضی از این مشكلات را بگیرند. البته مسئولان متعهد و رده بالای كشور نیز باید تلاش كنند كه با رفع بعضی از این مشكلات (به خصوص گرانی و بیكاری)، از دلسردی و بی تفاوتیها بكاهند.

مبلغان محترم می‌توانند با گفتار و سخنان خود به تشویق و ترغیب مردم بپردازند و با تحلیلهای درست، علت مشكلات را بازگو نمایند.

امام راحل می‌فرماید: «اگر مسامحه كنید، مسئول هستید، پیش خدای تبارك و تعالی، اگر نروید و رای ندهید و آنها كه جدیت دارند به اینكه وارد شوند در مجلس و به هم بزنند اوضاع را... مسئولیتش به عهده شما است مستقیما. مسئولیت همه طبقات دارند... طلاب علوم دینیه مسئول اند.‌» (18)

مقام معظم رهبری فرمودند:

«مردم سالاری دو سر دارد: یك سر عبارت است از اینكه تشكیل نظام به وسیله اراده و رای مردم صورت بگیرد؛ یعنی، مردم نظام را انتخاب می‌كنند، دولت را انتخاب می‌كنند، نمایندگان را انتخاب می‌كنند، مسئولان اساسی را - به واسطه یابی واسطه - انتخاب می‌كنند... آن روی دیگر این است كه وقتی مسئولان سركار آمدند، همه همتشان رفع نیازهای مردم و كار برای آنها است.» (19)

بر این اساس روشن می‌شود كه پایه و شالوده نظام «مردم سالار دینی‌» متكی بر آرا و مشاركت مردم است و مبلغان آگاه و بصیر، باید با توجه به این نكته مهم، در صدد تبیین و توضیح این نظام برآیند و بدانند كه با حضور آگاهانه و گسترده مردم در انتخابات، حكومت دینی به شكل مطلوب، استوار و پابرجا می‌ماند. البته بار دیگر تاكید می‌شود كه این مردم سالاری در چهار چوب احكام و هدایت الهی است و بنابه گفته رهبر معظم انقلاب «انتخاب مردم است، اما انتخابی كه با قوانین آسمانی و مبرای از هر گونه نقص وعیب، توانسته است جهت و راه صحیحی را دنبال كند.‌» (20)

در پایان گفتنی است كه شركت و حضور گسترده مردم، توطئه‌ها و برنامه‌های خصمانه و كینه توزانه دشمنان و مخالفان نظام را نقش برآب می‌كند و بر عظمت، استحكام، و استواری نظام می‌افزاید. اما باید خاطر نشان نمود كه سطح پایین مشاركت مردم در بعضی از انتخابات، به معنای روی گردانی آنان از نظام و دین نیست و برقراری پیوند مستقیم میان این دو اشتباه محض است؛ چنان كه آرای پایین مردم در اكثر نظامهای سیاسی دنیا - به خصوص در غرب - به معنای روی گردانی و دشمنی مردم با آنها تلقی نمی‌شود و آنان هیچ واهمه و دلهره‌ای از این بابت ندارند.

از طرفی «نه گفتن‌» مردم ایران به یك جناح در یك انتخابات، به معنای نه گفتن به نظام نیست و آنان همواره پشتیبان و مدافع این نظام الهی - مردمی هستند.

در بخشهای بعدی این مقاله، به تبیین وظایف دیگر مبلغان در رابطه با انتخابات خواهیم پرداخت.

ادامه دارد... .

پی‌نوشـــــــت‌ها:

1) صحیفه نور، ج 15، ص 58.

2) ر. ك: صحیفه نور، ج 19، ص 105.

3) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل ششم، ص 64.

4) نهج البلاغه، خطبه سوم؛ ولایت فقیه، ص 147.

5) شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 4، ص 12؛ مبانی حكومت اسلامی، ص 88.

6) شریعه خرد (مردم سالاری دینی)، ص 3.

7) همان، ص 5.

8) صحیفه نور، ج 15، ص 58.

9) مشاركتهای سیاسی، ص 22 و 25.

10) روزنامه جمهوری اسلامی، 27/10/74، ص 15.

11) وصیت نامه الهی سیاسی امام خمینی.

12) صحیفه نور، ج 15، ص 61.

13) همان، ج 18، ص 253.

14) همان، ج 15، ص 164.

15) حدیث ولایت، ج 3، ص 69.

16) صحیفه نور، ج 18، ص 252.

17) همان، ج 11، ص 188.

18) صحیفه نور، ج 12، ص 6.

19) شریعه خرد، ص 6 و 13.

20) همان، ص 19.