به مناسبت میلاد با سعادت امام رضا (علیه السلام)
مقدمه
پیشوایان معصوم شیعه هر كدام به نوبه خود سرچشمه كمالات و منبع فضایل و صفات عالی انسانی محسوب می‌شوند. نه تنها شیعه بلكه افراد و گروه‌های مختلفی كه با آن بزرگان در ارتباط بوده اند به این نكته اذعان دارند. حتی مخالفین و معاندین آنان گاهی در لابلای سخنان خویش این حقیقت را ابراز كرده اند. یكی از كارگزاران حكومتی مامون به نام رجاء بن ضحاك - كه مامور آوردن امام هشتم علیه السلام از مدینه به خراسان بود - می‌گوید: هنگامی كه امام رضاعلیه السلام را به دستور مامون از مدینه به خراسان آوردم، مامون از رفتار و حالات و خصوصیات وی از من سؤالاتی كرد و من آنچه را كه در طول سفر و در اوقات شبانه روز از علی بن موسی الرضاعلیه السلام دیده بودم به خلیفه گزارش دادم. مامون به من گفت: «یابن ابی الضحاك! هذا خیر اهل الارض و اعلمهم و اعبدهم فلا تخبر احدا بما شاهدته منه؛ای پسر ضحاك! این شخص بهترین، داناترین و عابدترین فرد روی زمین است، آنچه را كه از فضائل و مناقب و صفات والای او دیده‌ای نزد كسی فاش نكن [تا اینكه فضائل او توسط من منتشر شود.] » (1)
ائمه اطهارعلیهم السلام معدن علم و سرچشمه دانش حكمت و اخلاق و معارف عالی انسانی بوده و به تمام علوم مورد نیاز بشر آگاهی كامل دارند. به فرموده امام هشتم علیه السلام تمام نیازمندی‌های فرزندان آدم در نزد امام معصوم علیه السلام می‌باشد، و جمیع علوم مختلف بشری نزد آن هاست. (2)
عالم آل محمد صلی الله علیه و آله
امام كاظم علیه السلام همواره با اشاره به امام رضاعلیه السلام به فرزندان خویش می‌فرمود: این برادر شما علی بن موسی، عالم آل محمد است، پس از وی پرسش‌ها و مجهولات خویش را بپرسید و آنچه به شما یاد می‌دهد آن را حفظ كنید، از پدرم (امام صادق علیه السلام) چندین بار شنیدم كه فرمود: عالم آل محمدصلی الله علیه وآله در صلب توست و‌ای كاش او را درك می‌كردم. (3)
برترین دانشمند
مرحوم شیخ صدوق می‌گوید: مامون در هر جا كه احتمال می‌داد دانشمندی باشد و توانایی مناظره و مباحثه با امام رضاعلیه السلام را داشته باشد به مجلس خویش دعوت كرده و او را با امام هشتم علیه السلام وارد بحث می‌نمود. او در این زمینه تلاش‌های فراوانی به عمل آورد كه اندیشمندان و نظریه پردازان فرقه‌ها و گروه‌های مختلف اسلامی و غیر اسلامی در مباحثه علمی بر حضرت رضاعلیه السلام پیروز شوند و این به جهت حسد و كینه باطنی وی نسبت به آن حضرت بود. اما امام رضاعلیه السلام در تمام آن جلسات و مناظره‌های سنگین و پیچیده علمی بر تمام دانشمندان عصر غلبه كرد. آن حضرت با كسی به بحث و مناظره نپرداخت مگر اینكه در پایان، طرف مقابل به فضیلت و برتری و دانش سرشار امام هشتم علیه السلام اعتراف نمود و در برابر استدلال‌های قوی و محكم او سر تعظیم فرود آورد. (4)
شیخ طبرسی از هروی نقل كرده است كه هیچ كس را دانشمندتر از علی بن موسی الرضاعلیه السلام ندیدم و هیچ دانشمندی نیز او را ندید مگر این كه همانند من به فضل و دانش او شهادت داد. (5)
خود امام رضاعلیه السلام در مورد دانش بی كران حضرتش و برتری بر اندیشمندان و متفكرین علوم مختلف می‌فرماید: «زمانی من در روضه (مسجدالنبی صلی الله علیه وآله) می‌نشستم و در آن دوران دانشمندان زیادی در مدینه بودند، هرگاه یكی از آن‌ها در پاسخ پرسشی عاجز می‌گشت و دیگران هم نمی‌توانستند از عهده برآیند، همگی به من اشاره می‌كردند و مسائل مشكل را پیش من می‌فرستادند و من پاسخ همه آن‌ها را می‌دادم..» (6)
آن حضرت در گفتار دیگری می‌فرماید: «آن گاه كه من بر اهل تورات با توراتشان و بر اهل انجیل با انجیلشان و بر اهل زبور با زبورشان و بر صابئین با زبان عبری خودشان و بر هربذان با زبان فارسی شان و بر رومیان با منطق خودشان و بر اصحاب مقالات و اندیشه‌های مختلف به طریقه خودشان استدلال كنم و آن گاه كه هر دسته‌ای را محكوم نمودم و دلیلشان را باطل ساختم و آنان از عقیده و پندارهای خویش دست كشیده و بر گفتار من گرویدند، مامون در خواهد یافت كه مسندی كه بر آن تكیه زده حق او نیست و در آن هنگام از كرده خود پشیمان خواهد شد..» سپس فرمود: «و لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم..» (7)
نمونه‌های دانش و اندیشه امام هشتم علیه السلام
سخن گفتن از علوم و اندیشه‌های بی كران امامان معصوم؛ آن یكه تازان میدان علم و عمل كار آسانی نیست. ما در این نوشتار به مناسبت ولادت هشتمین كوكب فروزان امامت و در حد مجال به نمونه‌هایی از دانش سرشار و اندیشه‌های تابناك آن گوهر نبوی می‌پردازیم.
آشنایی با زبان‌های مختلف
شیخ صدوق رحمه الله به نقل از ابوالصلت هروی می‌نویسد: امام رضاعلیه السلام با هر گروه و ملیتی از مردم با زبان مادری او سخن می‌گفت. به خدا سوگند او از خود آن‌ها به زبان محلی شان داناتر بود و از خودشان فصیح‌تر صحبت می‌كرد. روزی به او گفتم: «یابن رسول الله انی لاعجب من معرفتك بهذه اللغات علی اختلافها، فقال: یا اباالصلت انا حجة الله علی خلقه؛ و ما كان الله لیتخذ حجة علی قوم و هو لا یعرف لغاتهم او ما بلغك قول امیرالمؤمنین علیه السلام؛ اوتینا فصل الخطاب فهل فصل الخطاب الا معرفة اللغات؛ای پسر رسول خدا، من از آشنایی شما به این همه زبان‌های مختلف در شگفتم! [چطور ممكن است یك انسان به این همه زبان‌های رایج و ملت‌های مختلف آشنایی كامل داشته باشد؟!] آن حضرت در پاسخ فرمود:ای اباصلت! من حجت خداوند بر تمامی مردم روی زمین هستم، و پروردگار متعال حجت و خلیفه خویش بر قومی نمی‌گرداند كسی را كه زبان و گویش آن‌ها را بلد نباشد، آیا سخن امیرمؤمنان علیه السلام را نشنیده‌ای كه فرمود: به ما فصل الخطاب عطا شده است و آیا فصل الخطاب غیر از آشنایی به لغات و زبان‌های گوناگون، چیزی دیگر است؟!» (8)
خبر از آینده
كلیم بن عمران می‌گوید: به امام رضاعلیه السلام گفتم: از خداوند بخواه برایت فرزندی عطا كند. حضرت فرمود: «من صاحب فرزندی خواهم شد و او وارث و یادگار من خواهد بود..» بعد از مدتی امام جوادعلیه السلام به دنیا آمد، حضرت رضاعلیه السلام به اصحابش فرمود: «فرزندی به دنیا آمد كه شبیه موسی بن عمران شكافنده دریاست و مانند عیسی بن مریم مادرش پاك و مطهر است..» (9)
همچنین صفوان بن یحیی نقل می‌كند: روزی نزد امام هشتم علیه السلام نشسته بودم كه حسین بن خالد صیرفی وارد شد. وی به قصد مشورت و نظرخواهی به امام رضاعلیه السلام گفت: می‌خواهم سفری به منطقه عریض داشته باشم. حضرت فرمود: «آن جایی را كه به عافیت و امنیت و سلامتی دسترسی داری ترك نكن..» (یعنی به سفر نرو كه احتمال خطر هست.) او از گفتار امام علیه السلام قانع نشد و به قصد سفر به عریض به راه افتاد، اتفاقا در راه با دزدان و راهزنان مواجه شده و تمام اموال و دارایی هایش به سرقت رفت و راستی گفتار حضرت بر او روشن گردید. (10)
استدلال قرآنی
حضرت رضاعلیه السلام هنگامی كه در یكی از مناظرات خویش در مجلس مامون، جایگاه والای عترت پیامبرصلی الله علیه وآله را با استدلال به آیات قرآن تشریح می‌كرد؛ در ضمن شمارش آیاتی كه در مورد فضیلت اهل بیت علیهم السلام است، چنین فرمود: «اما هفتمین آیه این است: «ان الله و ملائكته یصلون علی النبی یا ایها الذین امنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما»؛ (11) «خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند،ای كسانی كه ایمان آورده اید بر او درود فرستید و سلام گویید و كاملا تسلیم فرمان او باشید..»
مسلمانان گفتند: یا رسول الله! ما معنی تسلیم را فهمیدیم كه باید تسلیم فرمان شما باشیم، اما چگونه صلوات بگوئیم. فرمود: بگوئید: «اللهم صل علی محمد و آل محمد كما صلیت علی ابراهیم و آل ا براهیم انك حمید مجید..»
سپس امام رضاعلیه السلام خطاب به حاضرین مجلس فرمود: آیا در این سخن خلافی هست؟ گفتند: نه. در این هنگام مامون گفت: این سخن اجماعی است و هیچ اختلافی در میان امت اسلام نیست. آیا در مورد آل و فضیلت آل محمد، سخنی واضح‌تر و صریح‌تر می‌توانید از قرآن بیان كنید؟ حضرت رضاعلیه السلام فرمود: بلی، شما به من بگویید، آیه شریفه «یس، والقرآن الحكیم، انك لمن المرسلین علی صراط مستقیم.» ؛ (12) «یس! سوگند به قرآن حكیم كه تو قطعا از رسولان خداوند هستی و بر راهی مستقیم قرار داری..» مقصود از «یس.» چیست؟
دانشمندان مجلس گفتند: «معنی یس، محمدصلی الله علیه وآله است و كسی در آن شكی ندارد..» امام هشتم علیه السلام فرمود: «در این آیه خداوند متعال بر محمد و آل محمد فضیلتی عطا كرده است و كسی را یارای درك حقیقت آن نیست مگر از راه تعقل و اندیشه، برای اینكه خداوند متعال در كتاب مقدس خویش، به غیر از انبیاءعلیهم السلام بر هیچ كس سلام و درود نفرستاده و و «سلام علی موسی و هارون.» (15) و در هیچ جای قرآن نفرمود: سلام علی آل نوح و سلام علی آل ابراهیم و سلام علی آل موسی و هارون. فقط فرمود: «سلام علی آل یس.» (16) یعنی آل محمد صلوات الله علیهم..» مامون بعد از شنیدن این بیان عالی و استدلال قرآنی، خطاب به حاضرین مجلس گفت: «اكنون فهمیدم كه شرح این آیات و بیان آن‌ها در نزد معدن نبوت و اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله می‌باشد..» (17)
حضرت رضاعلیه السلام در همان مجلس، در شمار آیاتی كه برای فضیلت و برتری اهل بیت علیهم السلام نقل می‌كرد آیه «فسئلوا اهل الذكر ان كنتم لاتعلمون.» ؛ (18) «اگر نمی‌دانید از آگاهان بپرسید..» را تلاوت كرده و فرمود: «ما اهل ذكر هستیم، اگر نمی‌دانید از ما خانواده بپرسید..» دانشمندانی كه در مجلس حضور داشتند گفتند: «مقصود خداوند در این آیه از اهل ذكر یهود و نصاری هستند..» امام هشتم فرمود: «سبحان الله! اگر ما پرسیدیم، و آن‌ها هم به دین خودشان دعوت كردند و گفتند: دین ما بهتر از دین اسلام است، آیا چنین كاری بر ما جایز است؟» مامون پرسید: «یا اباالحسن! ممكن است این سخن را بشكافید و شرح دهید، تا خلاف ادعای این‌ها ثابت شود؟» حضرت رضاعلیه السلام فرمود: «بلی، ذكر، رسول الله است و ما (اهل بیت) اهل آن حضرت هستیم و این نكته در كتاب خدا بیان شده است.
آن جا كه در سوره طلاق می‌فرماید: «فاتقوا الله یا اولی الالباب الذین امنوا قد انزل الله الیكم ذكرا رسولا یتلوا علیكم آیات الله مبینات.» ؛ (19) «از مخالفت فرمان خداوند بپرهیزید،ای خردمندانی كه ایمان آورده اید! زیرا خداوند ذكر را بر شما فرستاده، رسولی كه آیات روشن خدا را بر شما تلاوت می‌كند..» پس ذكر، رسول الله است و ما هم اهل ذكر هستیم..» (20)
نظریه شرطی سازی در تربیت
امروزه در علوم روانشناسی و تربیتی نظریه شرطی سازی جایگاه ویژه‌ای یافته است. نظریه پردازان این علوم اعتقاد دارند كه شرطی سازی یكی از روش‌های موثر در ایجاد زمینه‌های رشد و تربیت افراد در وصول به اهداف عالی تربیتی است. برای توفیق بیشتر در ایجاد عادات و سجایای پسندیده در كودكان و نوجوانان می‌توان از این شیوه كارآمد بهره گرفت. به عنوان مثال ربط دادن خوشی‌ها و شادكامی‌های زندگی با اهداف مطلوب و مورد نظر مربیان می‌تواند متربیان را به طور غیر مستقیم به سوی خواسته‌های مورد نظر مربی سوق دهد. حضرت رضاعلیه السلام در گفتاری حكیمانه به این روش اشاره كرده و فرمود: «بروا اهالیكم و اولادكم جمعة الی جمعة؛ (21) جمعه به جمعه (در روزهای جمعه) به همسر و فرزندان خویش نیكی كنید..»
برای این كه بتوانیم روز جمعه را در نظر اعضای خانواده خوشایند و زیبا و دوست داشتنی جلوه دهیم می‌توانیم در آن روز به آن‌ها بیشتر توجه كرده و با تامین نیازهای مادی و رفاهی و عاطفی آنان به این خواسته تربیتی اسلامی به طور غیر مستقیم نائل شویم.
البته نیكی كردن به خانواده همیشه خوب است، اما امام هشتم علیه السلام كه به نیكی كردن در روز جمعه تاكید و تصریح می‌كند، برای این است كه روز جمعه یكی از اعیاد مسلمین و روز شادی و نشاط است و خانواده یك فرد مسلمان باید خاطره خوش و با نشاطی از آن روز داشته باشد و با رسیدن جمعه ناخودآگاه مسرور و شادمان گردد. مدیر یك خانواده می‌تواند غیر مستقیم با نیكی كردن و توسعه بیشتر به رفاه خانواده در روز جمعه، این شادی و نشاط را به كانون گرم و صمیمی خانواده خویش به ارمغان آورد.
بهداشت و تغذیه
از آن حضرت در مورد تغذیه مناسب و سلامت افراد سخنان ارزنده‌ای به ما رسیده است كه به مواردی اشاره می‌كنیم: محمد بن سنان نقل كرده است كه امام رضاعلیه السلام فرمود: «همسران باردارتان را كندر دهید، اگر فرزند آن‌ها پسر باشد، پاكیزه قلب و دانشمند و شجاع خواهد شد و اگر دختر باشد، خوش اخلاق و زیبا می‌شود و مورد توجه شوهر آینده‌اش خواهد بود..» (22)
بدیهی است كه این نوع خوراكی‌ها علت تامه پدید آمدن این صفات نیست بلكه عوامل دیگری نیز در این مورد دخالت دارند.
در سیره تربیتی امام رضاعلیه السلام علاوه بر تاكید بر سایر ابعاد معنوی انسان، به رعایت بهداشت و تغذیه سالم و نیز سایر عوامل غیر مادی مؤثر در سلامتی مانند صدقه و عقیقه توجه خاصی شده است.
آن حضرت، در بخشی از مطالبی كه برای مامون نوشته است می‌فرماید: «والعقیقة عن المولود للذكر و الانثی واجبة و كذلك تسمیته و حلق راسه یوم السابع و یتصدق بوزن الشعر ذهبا او فضة و الختان سنة واجبة للرجال؛ عقیقه برای پسر و دختر، نامگذاری، تراشیدن موهای سر نوزاد در روز هفتم و معادل وزن موها طلا و یا نقره صدقه دادن لازم است و ختنه پسر بچه‌ها واجب است..» (23)
آن حضرت در سخن دیگری به نقل از پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله فرمود: «فرزندانتان را در روز هفتم ختنه كنید، زیرا ختنه باعث پاكی بیشتر و رشد سریعتر آنان می‌شود..» (24)
تغذیه سالم و مقوی را امام رضاعلیه السلام در مورد فرزندش نیز عملا مراعات می‌كرد. یحیی صنعانی می‌گوید: در منا به محضر امام رضاعلیه السلام وارد شدم، دیدم كه جوادعلیه السلام در دامان حضرت نشسته و حضرت به او موز می‌دهد. (25)
تفكر سیاسی
الف) صفوان بن یحیی می‌گوید: پس از شهادت حضرت امام كاظم علیه السلام، حضرت امام رضاعلیه السلام خطبه خوانده و امامت خود را آشكار ساخت، ما از عواقب این امر ترسیدیم، به حضور حضرت رضاعلیه السلام رفتم و عرض كردم: «شما جریان امامت خود را آشكار نمودید و ما از گزند این طاغوت (هارون) ترس داریم..»
امام فرمود: «او هر چه سعی دارد انجام دهد، قدرت تسلط بر من نخواهد یافت..»
صفوان می‌گوید: بعدا ما از منبع موثقی دریافتیم كه یحیی بن خالد برمكی (وزیر هارون) به هارون گفت: این علی پسر موسی بن جعفرعلیهما السلام برای خود ادعای امامت می‌كند. هارون در پاسخ وی گفته است: آنچه كه در مورد پدرش انجام دادیم نتیجه نگرفتیم، آیا می‌خواهی همه آن‌ها را بكشیم؟!» (26)
ب) امام هشتم علیه السلام با هوشیاری و دوراندیشی خاص توانست بعد از مرگ هارون و در دوران نزاع فرقه‌ها و آشوب‌های سیاسی و فرهنگی و كشمكش‌های سیاسی میان امین و مامون، به ارشاد و تعلیم و تربیت افراد همت گمارد و حتی بعد از استقرار حكومت مامون، آن حضرت با موضع گیری‌های حكیمانه نقش تربیتی خویش را ادامه داد.
مامون كه در میان خلفای عباسی از همه داناتر و زیرك بود، از علوم مختلف عصر خویش آگاهی داشت و از تمام استعدادهای موجود برای پیشبرد قدرت خویش بهره می‌گرفت. وی با چهره عوام فریب و شیطانی خود طرح‌های حساب شده‌ای را برای شكستن قداست و عظمت امام هشتم علیه السلام پی ریزی می‌كرد. یكی از نقشه‌های شوم وی طرح مساله ولایتعهدی بود كه در آن اهداف مختلفی همچون درهم شكستن معنویت و قداست امامان شیعه، مشروعیت بخشیدن به حكومت خودكامه خویش، تخطئه شیعیان، كنترل مركز مبارزات مخالفین، جدایی بین امام و مردم و سایر موارد را پیش بینی كرده بود.
حضرت آیت الله خامنه‌ای در پیامی كه به نخستین كنگره جهانی حضرت رضاعلیه السلام صادر نموده است به بعضی از علل این طرح و توضیح اهداف آن پرداخته و می‌فرماید: «در این حادثه، امام هشتم علی بن موسی الرضاعلیهما السلام در برابر یك تجربه تاریخی عظیم قرار گرفت و در معرض یك نبرد پنهان سیاسی كه پیروزی یا ناكامی آن می‌توانست سرنوشت تشیع را رقم بزند، واقع شد. اما امام هشتم با تدبیری الهی بر مامون فائق آمد و او را در میدان نبرد سیاسی كه خود به وجود آورده بود به طور كامل شكست داد و نه تنها تشیع ضعیف یا ریشه كن نشد بلكه حتی سال دویست و یك هجری یعنی سال ولایتعهدی آن حضرت، یكی از پربركت‌ترین سال‌های تاریخ تشیع شد و نفس تازه‌ای در مبارزات علویان دمیده شد و این همه به بركت تدبیر الهی امام هشتم علیه السلام و شیوه حكیمانه‌ای بود كه آن امام معصوم در این آزمایش بزرگ از خویشتن نشان داد..» (27)
همچنین تدبیرهای موفق و اندیشه‌های روشن آن حضرت در قضایای دیگری نیز به چشم می‌خورد. مثلا تیزبینی و هوشیاری سیاسی آن حضرت در نماز عید به وضوح روشن است. با اینكه طراح این مراسم خود مامون بود و حضرت با پیشنهاد وی به مصلی می‌رفت اما حركت هوشمندانه و روشنگر امام رضاعلیه السلام به گونه‌ای بود كه مامون دستور جلوگیری از اقامه نماز را صادر كرد.
حسن ختام
امام رضاعلیه السلام هنگام عزیمت به خراسان در مسیر خود به نیشابور رسید، جمعیت بسیاری از آن حضرت استقبال كردند، هنگامی كه خواست به سوی «مرو» برود، جماعتی از علمای اهل تسنن بر سر راه آن حضرت آمدند تا آن حضرت را زیارت كنند و خواستند تا حدیثی از آباء گرامش كه صاحبان اندیشه توحیدی بودند نقل كند، امام دستور داد پرده را كنار زدند، مردم در حال هجوم بودند و سر و صدا می‌كردند، امام از مردم خواست تا ساكت گردند، آنگاه فرمود: «پدرم از پدرش تا امیرالمؤمنین علی علیه السلام و او از پیامبرصلی الله علیه وآله و او از جبرئیل نقل كرد كه خداوند فرمود: «كلمة لا اله الا الله حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی؛ كلمه توحید، حصار محكم من است، هر كس داخل آن گردید، از عذاب من ایمن خواهد شد..» امام بعد از اندكی تامل به آن‌ها فرمود: این موضوع شروطی دارد. «و انا من شروطها؛ پذیرش امامت من از جمله شرایط آن است..» 20 هزار و به نقلی 24 هزار نفر این سخن را نوشتند. (28)
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) عیون اخبار الرضاعلیه السلام، ج 2، ص 182.
2) همان، ج 1، ص 169.
3) اعلام الوری، ج 2، ص 64؛ بحارالانوار، ج 49، ص 100.
4) عیون اخبار الرضاعلیه السلام، ج 1، ص 152.
5) اعلام الوری، ج 2،ص 64؛ كشف الغمه، ج 2، ص 317.
6) كشف الغمه، ج 2، ص 317؛ بحارالانوار، ج 49، ص 100.
7) بحارالانوار، ج 49، ص 174.
8) عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 230.
9) بحارالانوار، ج 50، ص 15.
10) عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 232.
11) احزاب / 56.
12) یس / 1 - 4.
13) صافات / 79.
14) صافات / 109.
15) صافات / 120.
16) صافات / 130.
17) عیون اخبار الرضاعلیه السلام، ج 1، ص 185؛ تفسیر صافی، ج 4، ص 124.
18) انبیاء / 7.
19) طلاق / 10.
20) عیون اخبار الرضاعلیه السلام، ج 1، ص 187.
21) فقه الرضا، ص 407.
22) وسائل الشیعه، ج 15، ص 136.
23) عیون اخبار الرضاعلیه السلام، ج 2، ص 123.
24) بحارالانوار، ج 101، ص 112.
25) الكافی، ج 6، ص 360.
26) سوگنامه آل محمدصلی الله علیه وآله، ص 110.
27) پیام به نخستین كنگره جهانی حضرت رضاعلیه السلام.
28) اعیان الشیعه، ج 2، ص 18.