سپیده سخن
شعر اگر حكمت بُوَد طاعت بُوَد قیمتش هر روز و هر ساعت بُوَد
عطار نیشابوری
***
شاعر اندر سینه ملت چو دل ملت بی شاعری انبار گِل
شعر را مقصود اگر آدمگری است شاعری هم وارث پیغمبری است
اقبال لاهوری
آنچه می‌خوانید، اشعاری موضوعی در زمینه «سخن و سخنوری» و جایگاه آن در زبان شعر و ادبیات فارسی است. شعر به عنوان یك هنر برتر و جایگاه ویژه در انتقال مفاهیم و معارف از ابزارهای مهم تبلیغ برای مبلغان عزیز و بزرگوار است. حضرت امام خمینی رحمه الله درباره شعر می‌فرماید: «لسان شعر، بالاترین لسان است.» (1) مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه‌ای - مدظله العالی - نیز می‌فرماید:
«گاهی یك بیت شعر، گویاتر از چند ساعت سخن گفتنِ یك سخنور تواناست و ارزش شاعری كه قصیده او، از محتوای خوب، الفاظی زیبا و مضمونی مناسب برخوردار باشد، از یك دانشمند كمتر نیست و لازم است اشعار قوی فارسی را كه در تفهیم عقاید و اخلاق اسلامی، مسائل سیاسی و یا هر آنچه در ارتباط با نیاز امروزِ جامعه اسلامی سروده شده، از كتب گوناگون استخراج و به احیای آن اهتمام ورزند.»
به آن امید كه بیش از پیش، بتوانیم از قالبهای ادبی و هنری و به ویژه از قالب شعر، در تبلیغات دینی ِ خویش بهره جوییم و به ادبیات و كاربست زبانِ ادبی در تبلیغ دین، رویكردی دوباره داشته باشیم.
در این مقاله سعی شده كه اشعار به ترتیب زیر دسته بندی شود:
یك. اهمیت سخن و سخنوری؛
دو. آثار سخن و سخنوری؛
سه. ویژگیهای سخن؛
چهار. ویژگیهای سخنور؛
پنج. روش سخنوری؛
شش. آداب سخن گفتن.
یك. اهمیت سخن و سخنوری
ای زبان! هم گنجِ بی پایان تویی ای زبان! هم رنجِ بی درمان تویی
هم صفیر و خدعه مرغان تویی هم انیسِ وحشت هجران تویی
مولوی
***
نردبان آسمان است این كلام هر كه زین بر می‌رود آید به بام
نی به بام چرخ، كو اخضر بُوَد بل به بامی كز فلك برتر بُوَد
مولوی
***
تا مرد سخن نگفته باشد عیب و هنرش نهفته باشد
هر بیشه گمان مبر كه خالی است باشد كه پلنگ خفته باشد
سعدی
***
زبان در دهان،ای خردمند چیست؟ كلید درِ گنجِ صاحب هنر
چو در بسته باشد چه داند كسی كه جوهر فروش است یا پیله ور
سعدی
حافظ سخن بگوی كه بر صفحه جهان این نقش مانَد از قلمت یادگار عمر
حافظ
***
ز بهتر سخن نیست پاینده‌تر وزو خوشتر و دل فزاینده تر
اسدی طوسی
***
به گوینده، گیتی برازنده است كه گیتی به گویندگان زنده است ادیب
دو. آثار سخن و سخنوری
ظالم آن قومی كه چشمان دوختند زان سخنها عالَمی را سوختند
***
عالَمی را یك سخن ویران كند روبَهانِ مُرده را شیران كند
مولوی
***
آن سخنهای چو مار و كژدُمَت مار و كژدم گردد و گیرد دُمَت
مولوی
آدمی مخفی است در زیر زبان این زبان پرده است بر درگاه جان
چون كه بادی پرده را در هم كشید سِرِّ صحنِ خانه شد بر ما پدید
كَاندر آن خانه، گُهَر یا گندم است؟ گنج زر یا جمله مار و كژدم است؟
یا در او گنج است و ماری بركران زانكه نَبْوَد گنج زر بی پاسبان
مولوی
***
بوی كبر و بوی حرص و بوی آز در سخن گفتن بیاید چون پیاز
مولوی
***
یك سخن از دوزخ آید سوی لب یك سخن از شهرِ جان در كوی لب
مولوی
***
در سخن مخفی شدم مانند بو در برگ گُل میل دیدن هر كه دارد، در سخن بیند مرامخفی
سه. ویژگیهای سخن
1. الهی بودن
این سخن همچون ستارَه است و قَمَر لیك بی فرمان حق، نَدْهد اثر
مولوی
2. نرم و لین
سخن، نرم و لطیف و تازه می‌گوی نه بیرون از حدّ و اندازه می‌گوی
عطار
3. نظام مندی سخن
سخن را مَطلَع وَ مقطَع بباید كه پر گفتن ملالت می‌فزاید
نظامی
***
بیار‌ای سخنگوی چابك سرای بساط سخن را یكایك به جای
نظامی
4. سنجیده سخن گفتن
نباید سخن گفت ناساخته نشاید بریدن، نینداخته
تأمل كنان در خطا و صواب بِه از ژاژخایانِ حاضر جواب
سعدی
5. پرهیز از تكرار گویی
سخن گرچه دلبند و شیرین بُوَد سزاوار تصدیق و تحسین بُوَد
چو یك بار گفتی، مگو باز پس كه حلوا چو یك بار خوردند، بس
سعدی
6. كوتاه گویی
درخشنده روشن روان كسی كه كوتاه گویدبه معنی بسی
سخن گوید آن سان كه دلخواه تر زلفظ آن گزیند كه كوتاه‌تر
***
سخن كم گوی تا در كار گیرند كه در بسیار، بد بسیار گیرند
نظامی
گفتار دراز مختصر باید كرد از یار بدآموز حذر باید كرد
ابوسعید ابوالخیر
7. زیبا سخن گفتن
نطق زیبا زِخامُشی بهتر ورنه در جان، فرا مُشی بهتر
سنایی
8. دُر گویی نه پُر گویی
در سخن دُر ببایدت سُفتن ورنه گنگی بِه از سخن گفتن
گنگ اندر حدیث كم آواز بِه كه بسیار گوی بیهُده تاز
گوی سوی همه سخنها دار آنچه زو بِه، درون جان بنگار
سنایی
***
با آنكه سخن به لطف آب است كم گفتن هر سخن، صواب است
آب ارچه همه زلال خیزد از خوردن پر، ملال خیزد
كم گوی و گزیده گوی چون در تا زاندك تو جهان شود پُر
لاف از سخن چو دُر توان زد آن خشت بُوَد كه پُر توان زد
یك دسته گُل دماغ پرور از خرمن صد گیاه بهتر
نظامی
9. سخن گفتن در حد ضرورت
سخن آن گه كند حكیم آغاز یا سرانگشت سوی لقمه دراز
كه ز ناگفتنش خلل زاید یا زناخوردنش به جان آید
لا جَرَم حكمتش بُوَد گفتار خوردنش تندرستی آرد بار
سعدی
10. پرهیز از پراكنده گویی
سخن را سر است،ای خردمند و بُن میاور سخُن در میان سخُن
11. راست و صادقانه سخن گفتن
تا نیك ندانی كه سخن عینِ صواب است باید كه به گفتن، دهن از هم نگشایی
گر راست سخن گویی و در بند بمانی بِه زان كه دروغت دهد از بند رهایی سعدی (2)
12. با صواب سخن گفتن
تا ندانی كه سخن عینِ صواب است مگوی وآنچه دانی كه نه نیكوش جواب است، مگوی
سعدی
***
دل بیارامَد به گفتارِ صواب آن چنان كه تشنه آرامد به آب
13. هوشمندانه سخن گفتن
ندهد مرد هوشمند جواب مگر آن گه كز او سؤال كنند
گر چه بر حق بُوَد فراخ سخن حمل دعویش بر مُحال كنند
سعدی
***
سخن گفتنِ كج زبیچارگیست به بیچارگان بر بباید گریست
فردوسی
14. سمعی و بصری سخن گفتن
آن كه یك دیدن كند ادراك آن سالها نتوان نمودن از زبان
مولوی
15. انصاف در انتقاد
عیب می‌جمله چو گفتی هنرش نیز بگو نفی حكمت مكن از بهرِ دلِ عامی چند
حافظ
16. بجا سخن گفتن
با خرابات نشینان ز كرامات ملاف هر سخن وقتی و هر نكته مكانی دارد(3)
حافظ
***
بسیچ سخن گفتن آن گاه كُن كه دانی كه در كار گیرد سخُن
سعدی
***
اگر چه پیش خردمند، خامُشی ادب است به وقت مصلحت، آن بِه كه در سخن كوشی
دو چیز طَیره عقل است: دَم فرو بستن به وقتِ گفتن و، گفتن به وقتِ خاموشی
سعدی
خداوند تدبیر و فرهنگ و هوش نگوید سخن، تا نبیند خموش
سعدی
***
حرامش بود نعمت پادشاه كه هنگام فرصت ندارد نگاه
مجال سخن تا نبینی زپیش به بیهوده گفتن مبر قدر خویش
سعدی
***
نه هر كس كه برآید، بگوید اهل شناخت به سرّ شاه، سَر خویشتن نشاید باخت
سعدی
توضیح: دانا هر چه را بر زبان تواند آورد، نمی‌گوید؛ زیرا با آشكار ساختن راز پادشاه، سَر (جان) خود را نباید از دست داد.
17. سخن نو گفتن
فسانه گشت و كهن شد حدیث اسكندر سخن نو آر كه نو را حلاوتی است دگر
فرخ
18. مستند سخن گفتن
خرد گر سخن برگزیند همی همان را گزیند كه بیند همی
فردوسی
***
دلایل قوی باید و معنوی نه رگهای گردن به حجت قوی
سعدی (4)
چون و چرا بیار كه بر جاهل گیتی چو حلقه تنگ از این جا شد
19. آسیب سخن
سخن چون برابر بود با خرد زگفتار گوینده رامش برد
فردوسی
***
سخن كو از سر اندیشه ناید نوشتن را و گفتن را نشاید
نظامی
20. فكر كردن قبل از سخن
سخن دان پرورده، پیر كهن بیندیشد، آن گه بگوید سخن
مزن بی تأمل به گفتار دم نكو گو گر دیر گویی چه غم؟
بیندیش و آنگه بر آور نَفَس و زان پیش بس كن كه گویند بس
به نطق، آدمی بهتر است از دواب دواب از تُو بِه، گر نگویی صواب
سعدی
21. پرهیز از سخن در بیماری
سخن در تن درستی، تن درست است كه در سستی، همه تدبیر سست است
نشاید كرد خود را چاره كار كه بیمار است رأی مردِ بیمار
22. نرم گویی
درشتی زكس نشنود، نرم گوی سخن تا توانی به آزرم گوی
فردوسی
23. شیرین سخنی
به گفتار شیرین فریبنده مرد كند آنچه نتوان به شمشیر كرد
سخن همچو جان زان نگردد كهن كه فرزند جان است شیرین سخن
اسدی طوسی
به شیرین زبانی و لطف و خوشی توانی كه پیلی به مویی كشی
سعدی
24. عالمانه سخن گفتن
زدانش چو جان تو را مایه نیست به از خامشی هیچ پیرایه نیست فردوسی
***
سخن باید به دانش درج كردن چو زر سنجیدن، آنگه خرج كردن
نخست اندیشه كن، آنگاه گفتار كه نامحكم بود بی بیخ، دیوار
فردوسی
***
ای كه در معنا ز شب خامُش تری گفتِ خود را چند جویی مشتری؟
مولوی
***
زبان بریده به كنجی نشسته صمٌ بُكمْ بِه از كسی كه زبانش نباشد اندر حُكم
سعدی
25. احتیاط در استخدام الفاظ مشترك
اشتراك لفظ، دائم، رهزن است اشتراك گبر و مؤمن در تن است
مولوی
26. زیبا گویی
نطق زیبا زخاموشی بهتر ور نه در جهان فراموشی بهتر
سنایی
چهار. ویژگیهای سخنور
اگر هست مرد از هنر بهره ور هنر، خود بگوید نه صاحب هنر
سعدی
1. اطلاعات كافی
قدر مجموعه گل، مرغ سحر داند و بس كه نه هر كاو ورقی خوانْد معانی دانست
حافظ
2. دقت و تیزبینی
مرد باید كه سخن دان بود و نكته شناس تا چو می‌گوید از آن گفته پشیمان نشود
سنایی
3. جامع نگر بودن
عشق و شباب و رندی، مجموعه مراد است چو جمع شد معانی، گوی بیان توان زد(5)
حافظ
***
چون نداری كمال و فضل آن به كه زبان در دهان نگه داری
آدمی را زبان فضیحه كند جوز بی مغز را سبكساری
سعدی
4. عمل به گفته ها
ترك دنیا به مردم آموزند خویشتن سیم و غله اندوزند
عالمی را كه گفت باشد و بس هر چه گوید نگیرد اندر كَس
عالِم آن كس بوَد كه بد نكند نه بگوید به خلق و خود نكند
سعدی
كار كن و بگذر از گفتار كاندر این راه، كار دارد كار
سنایی
***
عنان به میكده خواهیم تافت زاین مجلس كه وعظ بی عملان، واجب است نشْنیدن
حافظ
***
در مجلس دل، خلوص تصویب نشد دلها ز ریا و رَیب تهذیب نشد
گفتیم بسی سخن، ولی متن عمل یك مرتبه هم، تجزیه تركیب نشد
محدثی
***
بزرگی سراسر بگفتار نیست دو صد گفته چون نیم كردار نیست فردوسی
5. سوز داشتن
بیان شوق، چه حاجت، كه سوز آتش دل توان شناخت زسوزی كه در سخن باشد
حافظ
تا دلی آتش نگیرد حرف جانسوزی نگوید آنچه كه از دل برآید، لاجرم بر دل نشیند
***
شور و شوق آمد سخن را تار و پود هر كه شورش بیش، او خوشتر سرود
***
آن را كه دل از عشق پر آتش باشد هر قصه كه گوید همه دلكش باشد
***
6. مخاطب شناسی
بشنو موعظه اهل عقول كَلِّمِ النّاس علی قَدر عقول
اصل، معنی است نه تزیین كلام سخن آن است كه فهمند عوام
***
سَماع‌ای برادر نگویم كه چیست مگر مستمع را بدانم كه كیست
حكایت بر مزاج مستمع گوی اگر دانی كه دارد با تو میلی
هرآن عاقل كه بامجنون نشیند نباید كردنش جز ذكر لیلی
سعدی
7. تأثیر مخاطب در گوینده
فهم سخن چون نكند مستمع قوّت طبع از متكلم مجوی
فُسحَت میدان ارادت بیار تا بزند مرد سخنگوی گوی
سعدی
***
مستمع، صاحب سخن را بر سر كار آورد غنچه خاموش، بلبل را به گفتار آورد
صائب تبریزی
***
این سخن شیر است در پستان جان بی كشنده خوش نمی‌گردد روان
مستمع چون تشنه و جوینده شد واعظ ار مرده بُوَد، گوینده شد
مولوی
پنج. روش سخنوری
به كارگیری انواع شیوه ها
به تكلم، به خموشی، به تبسم، به نگاه می توان بُرد به هر شیوه، دل آسان از من
كلیم
گر بساط سخن امروز كساد است «كلیم» تازه كن طرز كه در چشم خریدار آید كلیم كاشانی
اجمال و تفصیل
زان نَبی مُجمَل رسانْد اولْ پیام كه در آن، منظور بودش خاص و عام
رفته رفته عقلها چون شد قوی یافت بسطی، مُجمَلات معنوی
شیخ بهایی
***
با تو گفتم مجمل این اسرار را مختصر آوردم این گفتار را
گر مفصّل بایدت فكری بكن تا به تفصیل آید اسرار كهُن
هم بر این اجمال كاری، این خطاب ختم شد و اللهُ اَعلَم بالصّواب
جامی
شش. آداب سخن
1. توجه به خواسته مخاطب
سخن را بباید شنیدن نخست چو دانا شوی پاسخ آری درست فردوسی
سخن بشنو و بهترین یاد گیر نگر تا كدام آیدت دلپذیر
فردوسی
2. پرهیز از رنجش دیگران
سخن خوب است ز اول خاطرِ كس را نرنجاند كه بَعد از گفت و گو، سودی ندارد لب گَزیدنها
3. پرهیز از فتنه انگیزی و تحریك
درِ فتنه بستن، دهان بستن است كه گیتی به نیك و بد آبستن است
پشیمان زگفتار دیدم بسی پشیمان نگشت از خموشی كسی
4. مأمور به وظیفه بودن
گر چه دانی كه نشنوند، بگوی هر چه دانی زنیكخواهی و پند
زود باشد كه خیره سر بینی به دو پای او فتاده اندر بند
دست بر دست می‌زند كه دریغ نشنیدم حدیث دانشمند
سعدی (6)
5. دانسته سخن گفتن
ای كه از عالَم خبری نیست تو را بهتر از مُهر خموشی هنری نیست تو را
صائب تبریزی
***
بر بساطِ نكته دانان خود فروشی (7) شرط نیست یا سخن دانسته گو‌ای مرد عاقل یا خموش
حافظ
6. پرهیز از سطحی نگری
مردِ كم گوینده را فكر است زَفت قشرِ گفتن چون فزون شد، مغز رفت
مولوی
***
قدم زنند بزرگان دین و دم نزنند كه از میان تهی بانگ می‌زند خشخاش
7. اندازه گویی
سخن را به اندازه‌ای دار پاس كه باور توان كردَنَش در قیاس
8. شفاف گویی
سخنی در نهان نباید گفت كه برِ انجمن نشاید گفت
سعدی
9. پرهیز از جدال با نادان
آن كس كه به قرآن و خبر زو نَرَهی آن است جوابش كه: جوابش ندهی
سعدی
10. سخن بجا گفتن
نظر كردم به چشم رای و تدبیر ندیدم بِه زخاموشی خصالی
نگویم لب ببند و دیده بردوز ولیكن هر مقامی را مقالی
سعدی
***
درست گوی و بهنگام گوی و نیكو گوی كه سخت مشكل كاری است كار گفت و شنود
اگر سلامت خواهی به هر مقام، زبان مكن دراز كه آن خنجریست خون آلود
ملك الشعرای بهار
11. ملاطفت و نرم خویی
تو با دیو مردم، خِرَد پیشه كن به نرمی و آهستگی ران سخُن
درشتی و تندی نیاید به كار به نرمی برآید زسوراخ، مار فردوسی
***
دل مشكل پسند من به گِرد آن سخن گردد كه دل بیش از زبان آماده گردد حرف تحسین را
صائب تبریزی
12. انتقادپذیری
چو بشنوی سخنِ اهل دل، مگو كه خطاست سخن شناس نِه‌ای جان من، خطا اینجاست
حافظ
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) صحیفه نور، ج 17، ص 192.
2) گلستان یوسفی، ص 186.
3) این متن در نسخه قزوینی و خرمشاهی و خانلری است؛ ولی نسخه رمضانی «هر سخن جایی و» دارد.
4) كلیات، بوستان، ص 230.
5) در نسخه رمضانی، با عقل و فهم و دانش، داد سخن توان داد.
6) گلستان یوسفی، ص 157
7) خود فروشی = خودنمایی و اظهار فضل و دانش.