درس دوازدهم و سیزدهم

تمهیدات سخنرانی (1)

گروه علمی مهارت‌های خطابی

پژوهش و تدوین: حسین ملانوری

درس دوازدهم

اهداف این درس

هدف از این درس آشنایی با موارد ذیل می‌باشد:

1. تمهیدات سخنرانی و اهمیت توجه به آنها؛

2. انواع مخاطبان؛

3. معنا، اهمیت و معیارهای هدف سخنرانی و راه‌های تعیین آن؛

4. ارتباط هدف و موضوع سخنرانی.

تمهیدات سخنرانى

از امور شایسته و بلكه بایسته بیش از ایراد سخنرانی، اندیشه درباره هدف از سخنرانی، موضوع آن، مطالب مورد نیاز برای مطالعه، نوع مخاطب، مسائل و مشكلات مخاطب در خصوص موضوع مورد بحث، تأثیرپذیری شنونده و... است.

تفكر درباره مسائل فوق و آمادگى قبلى براى ایراد سخن، باعث مصونیت سخنران از خطاهاى فاحش مى‏شود. امام على‌علیه‌السلام فرمود: «فَكِّرْ ثُمَّ تَكَلَّمْ تَسْلَمْ مِنَ الزَّلَل؛ (1) نخست اندیشه كن، آن‏گاه سخن گوى تا از لغزشها در امان باشى.»

سـخن دانِ پـرورده، پیر كهن                                    بــیندیشد آن ‏گــه بگـوید ســخن

مــزن بـى‏تأمل بـه گـفتار دم                                   نكو گو و گر دیر گویى چـه غـم؟

بـیندیش و آن‏گـه برآور نَفَس                                    وزان پیش بس كن كه گویند بس‏

به نطق آدمى بهتر است از دواب                                 دواب از تو بِه گر نگویى صـواب

پس از تفكر و اندیشه درباره امور پیش گفته و مشخص كردن آنها به صورت دقیق لازم است محتوا و مواد لازم از طریق مطالعه آماده شده و به صورت مناسب چینش گردند. مجموعه این فعالیت‌های فكری و عملی را تمهیدات سخنرانی می‌نامیم كه توجه به آنها موجب كاربردی شدن سخنرانی و غنای آن می‌شود.

از اینرو شایسته است سخنران، پیش از اجراى سخنرانى، با تفکر و اندیشه، دقت و حوصله، و استفاده از ذوق و سلیقه، یازده اقدام زیر را به ترتیب انجام دهد:

1. مشخص كردن مخاطب؛

2. مشخص كردن هدف و پیام بحث؛

3. تعیین موضوع (محور)؛

4. تعیین عنوان؛

5. مسئله‏یابى و كشف رابطه‏ها؛

6. تعیین زاویه دید؛

7. طراحى و تهیه محتوا؛

8. چینش مطالب؛

9. توجه ویژه به ایجاد انگیزه ابتدایى؛

10. توجه ویژه به نقطه اوج در تأثیرگذارى؛

11. تست نهایى محتوا.

البته تمهیدات سخنرانى منحصر در این موارد نیست و مى‏توان آنها را كم و زیاد كرد. در اینجا لازم است به این نكته نیز توجه كنیم كه آنچه به عنوان تمهیدات بیان می‌شود، اموری است كه از نظر فنی لازم است رعایت گردد و صد البته توجه به یك سری مقدمات اخلاقی و معنوی مثل وضو گرفتن،توسل به اهل‌بیت‌علیهم‌السلام و... پیش از آغاز سن، از اموری است كه سخنران دینی نباید از آنها غافل بماند. اكنون هر یك از تمهیدات سخنرانى را توضیح مى‏دهیم.

اوّل: مشخص كردن مخاطب‏

قبل از تعیین موضوع سخنرانى و مطالعه براى جمع آورى مطالب، باید مخاطب را مشخص كرد تا با توجه به نیازها، علایق و قدرت درك و فهم او، موضوع معین شود و مطالب گرد آید؛ در غیر این صورت در بسیاری از مواقع، مطالبى تهیه و سخنانى بیان مى‏شود كه دردى از مخاطب دوا نمی‌کند.

برخى، فقط مطالب خوبى آماده كرده، در موضوعات خوبى سخنرانى مى‏كنند؛ اما كارى به حال مخاطبان خود ندارند و مطالب خویش را براى هر گروهى از مخاطبان بیان مى‏كنند. این‏گونه سخنوران، سخت در اشتباه‌اند و راه به جایى نخواهند برد.

قرآن كریم همواره به نیازهاى تبلیغى مخاطبان، توجه داشته است. برای نمونه، خداوند متعال در قرآن كریم مى‏فرماید: «سَأَلَ سَآئِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ * لِّلْكَفِرِینَ لَیسَ لَهُ دَافِعٌ * مِّنَ اللهِ ذِى الْمَعَارِجِ تَعْرُجُ الْمَلَائِكَةُ * وَ الرُّوحُ إِلَیهِ فِى یوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ * فَاصْبِرْ صَبْرًا جَمِیلاً...»؛ (2) «تقاضاكننده‏اى تقاضاى عذابى كرد كه واقع شد. این عذاب، مخصوص كافران است و هیچ كس نمى‏تواند آن را دفع كند. از سوى خداوند ذى المعارج، فرشتگان و روح (فرشته مقرب خداوند) به سوى او عروج مى‏كنند، در آن روزى كه مقدارش پنجاه سال است. پس صبر جمیل پیشه كن... .»

در این آیه با اشاره به واقعه‏اى كه براى مخاطبان اتفاق افتاده، و نیاز تبلیغی که پیدا کرده‌اند، مطالبى بیان شده است.

جلوه دیگرى از توجه به نیازمندی‌های مخاطبان در قرآن را مى‏توان در آیاتى به تماشا نشست كه با «یسئلونك» آغاز شده‏اند و در آنها سؤالى از مخاطبان مطرح و سپس به پیامبر خدا دستور داده مى‏شود كه در جواب آنها چنین و چنان بگوید.

پیامبر عزیز خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله و امامان معصوم‌علیهم‌السلام در تبلیغات خود به نیازها، علایق، و سطح فهم و درك مخاطبان توجه ویژه داشتند؛ برای نمونه، رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله دربارة توجه به قدرت عقلانى و درك و فهم مردم مى‏فرمود: «اِنَّا مَعاشِرَ الْاَنْبِیاء اُمِرْنا اَنْ نُكَلِّمَ النّاسَ عَلى‏ قَدْرِ عُقُولِهِمْ؛ (3) ما پیامبران [الهى] مأمور شده‏ایم كه با مردم به اندازه عقل‌هایشان سخن بگوییم.»

امام على‏‌علیه‌السلام نیز با عنایت به رعایت میزان فهم مخاطب فرمود: «اَحْسَنُ الْكَلامِ ما لا تَمُجُّهُ الْآذانُ وَلا یتْعِبُ فَهْمُهُ الْاَفْهام؛ (4) زیباترین سخن، آن است كه براى گوشها ناخوشایند و درك آن براى فهم مردم سخت نباشد.»

بشـــنو مـــوعظه اهــل عقول                               كَــلّم النـاس عـلى قـدر عـقول

اصل، معنا است نه تزیین كـلام                                  سخن آن است كه فـهمند عـوام

توجه به مخاطبان و بهویژه درك و فهم آنان بسیار اهمیت دارد؛ برای نمونه اگر قرار باشد درباره امام خمینى‌رحمه‌الله سخن بگوییم و درباره ایشان بگوییم كه: «خمینى هم خُم است و هم مِى است و هم نِى است»، عده‏اى از خواص، معناى آن را درك مى‏كنند؛ ولى عوام، آن را نمى‏فهمند و یا حتى برخى از آنها نمى‏دانند كه كلمه «خمینى» به شكل جدا جدا و با اندكى دگرگونى به صورت (خُم + مِى + نِى) در آمده و چنین شده است. (5)

مرحوم محمدتقى فلسفى‌رحمه‌الله خطیب معاصر مى‏نویسد: «سخنران باید در گفته‏هاى خود، مقدار درك شنوندگان را رعایت كند و درخور فهم آنان سخن بگوید... گوینده در مقام سخن باید درجه عقل، نیروى درك، سطح فرهنگ، ظرفیت معنوى، استعداد فكرى، قدرت فراگیرى، طرز تفكر، و خلاصه، درجات صلاحیت و شایستگى مستمعان را بسنجد و مطالب خود را با رعایت استعداد آنان بیان كند؛ نه آنكه مراتب علمى خود را معیار قرار دهد و هر چه را كه مى‏داند بگوید.» (6)

پس از عقل و اندیشه مخاطب، تمایلات و گرایشهاى او بسیار اهمیت دارد. در حدیث آمده است: «اِنَّ لِلْقُلُوبِ شَهْوَةً وَ اِقْبالاً وَاِدْباراً فَأتُوها مِنْ قِبَلِ شَهَواتِها...؛ (7) همانا براى دلها تمایلات و اقبال و ادبارى است. پس از راه تمایلاتشان به سوى آنها بیایید.»

سعدى شیرازى چه خوش گفته است كه:

حكایت بر مزاج مستمع گوى                                     اگر خواهى كه دارد با تو میلى

بدیهی است که با رعایت تمایلات و علایق مخاطبان، می‌توان تأثیرات سازنده‌ای بر آنها گذاشت. در مقابل، بی‌توجهی به علایق و تمایلات آنان، شکست در تأثیرگذاری را در پی خواهد داشت.

در ارتباط با مخاطبان ملاحظه دیگری نیز وجود دارد كه لازم است مورد توجه جدّی قرار گیرد و آن شئون گوینده و شنونده است كه گاهی موجب می‌شود سخنران چیزهایی را بگوید و یا از بیان مطالبی پرهیز كند. یا اینكه در گفتن تصریح داشته باشد، یا پوشیده سخن بگوید؛ همانند سخنرانی یك طلبه جوان در جمع زنان و یا سخنرانی او در محضر بزرگان علمی و یا سخنرانی یك استاد در جمع طلاب جوان و... .

انواع مخاطبان‏

مخاطبان با توجه به ویژگی‌هایشان در رده‏هاى ذیل دسته‏بندى می‌شوند:

1. مرد یا زن؛

2. كودك، نوجوان، جوان یا سالمند؛

3. با سواد، بى‏سواد یا كم‌سواد؛

4. مذهبى یا غیر مذهبى؛

5. با انگیزه یا بى‏انگیزه (داوطلب یا غیر داوطلب)؛

6. عمومى (از هر سن و سال و سطح سواد و انگیزه و...).

با توجه به شاخصهاى فوق، مى‏توان نوع مخاطب را مشخص كرد؛ مثلاً ممكن است مخاطبان ما جوانان باسواد، مذهبى و باانگیزه باشند، یا پسران بى‏سواد غیرمذهبى و بى‏انگیزه باشند و یا عموم اقشار مردم در سخنرانى شركت كنند. مراحل بعدىِ اجرایىِ قبل و حین سخنرانى با توجه به نوع مخاطب پی‌گیری می‌شود.

دوم: مشخص كردن هدف

هدف، نقطه‏اى است كه مى‏خواهیم شنونده را به آن برسانیم. سخنران دینى پیش از هر سخنرانى باید هدف خود را از ایراد آن به صورت دقیق مشخص كند و اهداف اصلى و فرعى را براى خویش ترسیم نماید تا تلاش وى ابتر نماند؛ مثلاً اگر در موضوع «احترام به والدین» سخن مى‏گوید، ممكن است هدف اصلى وى این باشد كه جوانان، پدر و مادر خود را «امین و مشاور» خویش بدانند و در عین حال، اهداف فرعى و جنبى دیگرى مثل عدم جدال با والدین، احترام گذاشتن به آنها و... را مد نظر قرار دهد.

اگر سخنرانى هدف‌مند نباشد، مشكلات ذیل رخ مى‏دهد:

1. انتخاب موضوع نامناسب؛

2. بهره‏بردارى نامناسب از فرصت؛ حتى در جایى كه موضوع نیز مناسب باشد.

معیارها و راههاى تعیین هدف‏

در هنگام تعیین هدف، باید به محورها و معیارهاى ذیل توجه كرد:

1. نیاز مخاطب؛

2. تمایلات مخاطب؛

3. ظرفیت مخاطب؛

4. شفافیت هدف؛

5. خُرد بودن هدف. (8)

براى دستیابى به سه معیار اول از راه‌های ذیل اقدام می‌شود و پس از رسیدن به آنها، هدف به صورت خرد و شفاف مشخص می‌شود.

1. بررسى شخصى:اگر سخنران در منطقه تبلیغى ساكن بوده و یا به نوعى ارتباطات زیادى با مخاطبان خود داشته باشد، مى‏تواند تمایلات، نیازها و ظرفیت آنان را بشناسد و به صورت شفاف، هدف سخنرانى را مشخص كند.

2. استفاده از نظر خبرگان: در صورتى كه مبلّغ؛ با منطقه تبلیغ یا خود مخاطبان آشنا نیست و خودش نمى‏تواند نیازها، تمایلات و ظرفیت آنان را بررسى كند، مى‏تواند از افراد خبره و مرتبط با مخاطبان سؤال كند؛ مثلاً اگر قرار است در یك دبیرستان سخنرانى كند و با دانش‏آموزان نیز آشنا نیست، مى‏تواند از مدیر مدرسه یا مسئول امور تربیتى و یا مشاور مدرسه نظرخواهى كند.

3. استفاده از نظر مخاطبان: چنانچه مبلّغ بتواند ارتباطات خوبى با مخاطبان خود برقرار نماید، مى‏تواند با استفاده از نظر خود آنان به نیازها، تمایلات و ظرفیتشان پى ببرد.

البته در این باره باید ظرافتهاى خاص ارتباطى را رعایت كرد؛ مثلاً پس از آنکه سخنران دینی چند جلسه اول سخنرانی را با اهداف قابل توجه برای همه اداره کرد، می‌تواند در یك گفتگوی دوستانه اعلام كند: بحمدالله با شما ارتباط خوبی برقرار كردیم، شما انسان‌های مهربان و مهماننوازی هستید، بنده میل دارم بیشتر با هم انس داشته باشیم. اگر بخواهید می‌توانید در این ساعت‌های خاص با هم بنشینیم و درد دل كنیم، می‌توانید با تماس تلفنی، پرسش‌های خود را مطرح كنید یا برایم نامه بنویسید. با این اقدام، راه باز می‌شود و مردم از طریق نوشتن و گفتن، نیازها، ظرفیتها و تمایلات خود را منتقل می‌كنند.

ارتباط هدف و موضوع سخنرانی‏

دو نکته درباره ارتباط هدف و موضوع سخنرانی قابل توجه است:

1. ممكن است براى رساندن مخاطب به یك هدف، چندین موضوع را در چند سخنرانى مطرح كرده، از آنها بهره‏بردارى كنیم؛ مثلاً ممكن است براى رسیدن به این هدف كه «دین، كهنه نیست» موضوعاتى مثل: فطرت، محبت و... را مطرح كنیم.

حتى گاهى ممكن است براى رسیدن به یك هدف، سخنوران دیگر را نیز با خود همراه سازیم؛ مثل اینكه بخواهیم برخى خرافات را ریشه‏كن كنیم یا نقشه‏هاى یك گروهك انحرافى را نقش بر آب سازیم. همچنین امكان دارد رسیدن به یك هدف، نیاز به تكرار و هماهنگى داشته باشد؛ یعنى لازم باشد كه همه مبلغان در چندین سخنرانى خود، مطلب و موضوعی را تكرار كنند؛ برای نمونه، اگر هدف، «اتحاد ملى و انسجام اسلامى» باشد، چنین امرى لازم خواهد بود.

2. عنوان «هدف» و «موضوع» بحث مى‏تواند یكى باشد و مى‏شود با هم تفاوت داشته باشند؛ مثلاً اگر هدف ما «رفع اتهام از دین دربارۀ كهنه بودن آن» باشد، مى‏توان موضوع كهنه بودن یا نو بودن دین را انتخاب كرد و مى‏توان به جاى آن موضوع فطرت و... را مطرح كرد و به صورت غیرمستقیم، مخاطب را به هدف نزدیك كرد.

البته اولویت با مخفىبودن پیام اصلى سخنرانى است، به این صورت كه پیام اصلى به‏گونه‏اى مطرح شود كه مخاطب متوجه نشود، هدف سخنران، آن بوده است.

هنگامى كه در یك موقعیت مناسب، پیام اصلى به صورت استطرادى مطرح مى‏شود، اثرگذارى بیشترى بر مخاطب می‌گذارد؛ مثلاً اگر هدف سخنران، تقویت رهبرى و انتقاد از مخالفان وى باشد، مى‏تواند عوامل مخالفت با پیامبران و رهبران الهى را مطرح كند و در اواخر سخن و حتى بین روضه، یك مرتبه پیام اصلى خود را ظرف چند دقیقه آشكار سازد كه آیا امروز عوامل مخالفت با رهبرى چیست؟ آیا امروز همان دلایل مخالفت با انبیا و رهبران الهى تكرار نمى‏شود؟ و... .

پرسش‌نامه

1. منظور از تمهیدات سخنرانی چیست؟ آنها را نام ببرید.

2. نمونه‌هایی از توجه قرآن و اهل‌بیت‌علیهم‌السلام به نیازها و علایق مخاطبان را توضیح دهید.

3. انواع مخاطبان را نام ببرید.

4. منظور از هدف در سخنرانی چیست؟ توضیح دهید.

5. اگر سخنرانی هدف‌مند نباشد چه مشكلاتی بهوجود می‌آید؟

6. در تعیین هدف سخنرانی، چه معیارهایی را باید در نظر گرفت؟

7. معیارهای تعیین هدف را از چه راه‌هایی می‌توان شناسایی كرد؟

8. ارتباط هدف و موضوع بحث را بیان كنید. (آیا هدف و موضوع می‌تواند یكی باشد؟ آیا برای هر هدف، یك موضوع انتخاب می‌شود؟ و...)

تمرین كنید

در كلاس درس با همكاری استاد خود و یا در یك گروه تمرینی با حضور همكلاسیها، برخی انواع مخاطبان را مشخص كرده، اهداف سخنرانی را با توجه به معیارهای بیان شده تعیین كنید. سعی كنید مخاطبانی را در این مرحله مشخص كنید كه در منطقه شما حضور دارند و با آنها آشنایی كامل دارید.

درس سیزدهم

اهداف این درس

1. آشنایی با دو مورد دیگر از تمهیدات سخنرانی (موارد 3 و4)؛

2. شناخت اهمیت و فواید تعیین موضوع، و معیارهای موضوع مناسب؛

3. پی بردن به اهمیت، فواید و ویژگی‌های عنوان مناسب در سخنرانی؛

4. شناخت انواع عناوین.

در درس پیش دو مورد از تمهیدات سخنرانی، یعنی؛ «مشخص كردن مخاطب» و «مشخص كردن هدف» را توضیح دادیم. اینك دو مورد دیگر را در این درس بیان می‌كنیم.

سوم: تعیین موضوع (محور)

شاید برخى بر این تصور باشند كه تعیین موضوع سخنرانى از پیش، لازم نیست و سخنران مذهبى پس از قرار گرفتن بر عرشه منبر با الهام الهى موضوعى را مطرح مى‏كند و تأثیرگذارى لازم و مطلوب صورت مى‏گیرد.

ضمن قبول امدادهاى غیبى و الهامهاى الهى براى برخى افراد و در بعضى موارد، لازم است این نكته را گوشزد كنیم كه چنین سخنورانى جز در موارد استثنایى مبتلا به پراكنده‏گویی‌اند. در نهایت نیز پس از طرح موضوعات متفرق و مختلف، به نیاز مخاطب پاسخ نمى‏دهند؛ بهویژه در شرایط فعلی كه باید حساب شده در مقابل ترفندهای دشمنان تبلیغ كرد.

البته سخنرانیهاى كشكولى با موضوعات متنوع، اگر داراى یك محور و موضوع اصلى باشند، براى مخاطبان عام مفیدند؛ ولى در همین موارد نیز قابل نقدند و چنانچه در موضوع واحدى متمركز شوند و دیگر شرایط محتوایى را رعایت كنند، تأثیرگذارى علمى و احساسى قوى‏ترى خواهند داشت.

فواید تعیین موضوع‏

تعیین یك موضوع براى سخنرانى، امكان موفقیت در محورهای ذیل را افزونتر خواهد كرد:

1. پرورش مطلب؛

2. تفهیم مطلب به مخاطب؛

3. ماندگار شدن بحث؛

4. ارتباط با مخاطبان؛

5. اقناع اندیشه و تحریك احساس؛

6. امكان نوآورى و خلّاقیت؛

7. پاسخگویى به نیازها و تمایلات مخاطب؛

8. پرهیز از تكرار مطالب.

معیارهاى موضوع مناسب‏

موضوع سخنرانى باید داراى معیارها و شرایط ذیل باشد:

1. مطابق با نیاز مخاطب باشد؛

2. داراى اولویت باشد؛

3. ریز و خاص باشد، نه كلى و عام؛

4. برای مخاطب جذّاب باشد؛

5. مطابق با ظرفیت (گوینده، شنونده، زمان و مقدار ساعت سخنرانى، مكان، و مناسبت) باشد؛

6. از نظر دینى یا كاربرد اجتماعى ارزش تحقیق داشته باشد؛

7. منابع آن در دسترس باشد.

چهارم: تعیین عنوان‏

عنوان سخنرانى در واقع، تابلو و نشانه سخنرانى است كه محتواى آن را معرفى مى‏كند. گاهى دلالت عنوان بر معنون به صورت دلالت تطابقى است. در این صورت، عنوان، همان موضوع یا مترادف موضوع است و گاهى دلالت عنوان بر معنون به دلالت تضمنى یا التزامى است كه در این صورت، عنوان و موضوع سخنرانى به لحاظ معنا متفاوت خواهند بود.

برای مثال، ممكن است موضوع سخنرانى «محبت در جامعه دینى» باشد و عنوان بحث را «عشق» بگذاریم كه تقریبا با یكدیگر مترادف‏اند و ممكن است موضوع سخنرانى «امر به معروف و نهى از منكر» باشد و عنوان سخنرانى را «مهربانى مدنى» بگذاریم كه لازمه امر به معروف و نهى از منكر است.

اغلب، عنوان سخنرانی در ابتدای آن معرفی می‌شود و یا حتی ممكن است پیش از شروع سخن در تابلو اعلانات و یا هر جای دیگری معرفی شده باشد؛ ولی گاهی در اواسط بحث نیز مطرح می‌شود كه با توجه به شرایط خاص جلسه و مخاطبان یا موضوع، ممكن است تناسب بیشتری نیز داشته باشد.

اهمیت و فواید عنوان‏ مناسب

عناوین در تبلیغات امروزى جهان، بسیار مهم و سرنوشت‏سازند و بسیارى از فیلمها، نمایشنامه‏ها، و داستانها، فقط به سبب عنوان جذاب و مناسب، مخاطبان زیادى را به خود جذب كرده‏اند.

در سخنرانى دینى نیز انتخاب عنوان زیبا و مناسب بسیار اهمیت دارد؛ بهویژه در موضوعات تكرارى كه تكرار موضوع، باعث دلزدگی مخاطب مى‏شود، اگر عناوین، زیبا و جدید انتخاب شود، مخاطب را به وجد مى‏آورد.

انتخاب عنوان خوب و مناسب، فواید ذیل را در پى خواهد داشت:

1. سهولت در فهم مخاطب‏

براى همه مخاطبان، بهویژه مخاطبان عمومى لازم است از عناوین زیبا و قابل فهم استفاده شود. در این صورت با طرح عنوان، مطالب و محتواى سخنرانى را به راحتى دریافت می‌كنند؛ مگر در مورد ایجاد انگیزه با روش ابهامى كه نباید مخاطبان، متوجه موضوع شوند و لازم است موضوع پس از گذشت مدتى از زمان سخنرانى، روشن شود. (9)

2. جذب مخاطب‏

پرفروش‏ترین كتابهاى دنیا آن‌هایى بوده‏اند كه عناوین كوتاه و گویا داشته‏اند. اگر به عناوین فیلمها و مقالات پرخریدار نیز توجه شود، به خوبى روشن مى‏شود كه عنوان زیبا و جذاب، باعث استقبال عمومى است. سخنرانى دینى هم از این قاعده مستثنا نیست و عناوین زیبا و گویا، مخاطبان را مجذوب خود مى‏سازد.

3. معرفى دیدگاه سخنران

اگر عنوان بحث ما «عشق و زیبایى» باشد، معلوم است كه مى‏خواهیم دربارۀ رابطه عشق و زیبایى بحث كنیم و یا وقتى عنوان بحث ما «لذت و دین» است، بحث درباره رابطه لذت و دین خواهد بود. پس عنوان مناسب مى‏تواند تا حد زیادی، دیدگاه گوینده را از همان ابتدای سخنرانی برای مخاطب روشن سازد.

البته شفافیت و روشن بودن منظور از عنوان در بعضی از موارد مشكلساز است؛ مثلا اگر سخنران می‌خواهد درباره موضوعی سخن بگوید و در آن موضوع، دیدگاه خاصی دارد كه باب طبع مخاطب نیست، ممكن است طرح عنوان گویا در چنین وضعیتی دردسر ساز شود. در اینگونه موارد باید عناوینی را مطرح كرد كه دلالت تطابقی بر معنون نداشته باشند و مخاطب پس از مقدمهچینی لازم و تلطیف فضای روانی جلسه به موضوع بحث پی ببرد.

4. ماندگارى محتوا و پیام‏

چنانچه عنوان، زیبا، كوتاه، جذاب و گویا باشد، عامل ماندگارى پیام سخنرانى در ذهن مخاطب است؛ زیرا سخنرانی در آن عنوان خلاصه شده است و زیبایی عنوان و جاذبه‌اش سبب ماندگاری است.

سخنرانی‌هاى بدون عنوان‏

عنوانزدن براى سخنرانى در موارد ذیل لازم نیست؛ گرچه ممكن است وجود آن بهتر باشد:

1. جایى كه سخنران، مشهور و مطلوب باشد؛ در چنین مواردی خود سخنران برای مخاطب، اهمیت بیشتری دارد تا عنوانی كه برای سخنرانی مطرح می‌كند.

2. موقعیتها و مناسبتهاى ویژه و خاص كه به دلیل شرایط خاص سیاسی، حماسی و... كسی در بند عنوان سخنرانی نیست.

ویژگی‌هاى عنوان مناسب‏

ویژگیهاى لازم براى عنوان مناسب عبارت‌اند از:

1. قابلیت تطبیق با محتواى بحث به دلالت مطابقی، تضمنی یا التزامی؛

2. جذّابیت؛

3. زیبایى در تعبیر؛

4. مناسببودن با شأن و وزانت مباحث دینى؛

5. تازگى؛

6. كوتاه بودن.

مناسب‏ترین عنوان، عنوانى است كه همه ویژگیهاى فوق را داشته باشد. هرچه این ویژگیها كم‏تر در عنوان سخنرانى دیده شود، آن را از حدّ مطلوبیت دور مى‏سازد. در ذیل، چند عنوان را از نظر دارا بودن یا دارا نبودن ویژگیها مرور مى‏كنیم:

1. چگونه خوش باشیم (برای موضوع راه‌های لذت بردن در زندگی) = قابل تطبیق، داراى جاذبه براى دبیرستانها، غیر زیبا، فاقد وزانت مباحث دینى، فاقد تازگى وكوتاه.

2. خشونت‏ (برای موضوع خشونت در زندگی یا در جامعه) = قابل تطبیق، پرجاذبه براى برخى مخاطبان، غیر زیبا، داراى وزانت، فاقد تازگى، كوتاه.

3. آیین صفا (براى موضوع راههاى كسب لذت) = قابل تطبیق، غیر جذّاب، غیر زیبا، فاقد وزانت مباحث دینى، تازه وكوتاه.

4. آیین كامیابى (براى موضوع راههاى كسب لذت) = قابل تطبیق، جذّاب، زیبا، داراى وزانت، تازه وكوتاه.

5. مهربانى مدنى (براى موضوع امر به معروف و نهى از منكر) = قابل تطبیق به دلالت التزامی، داراى جاذبه، زیبا، داراى وزانت مباحث دینى، تازه وكوتاه.

انواع عناوین‏

از جهات مختلفى مى‏توان به دسته‏بندى عناوین پرداخت:

1. كوتاه یا بلند بودن

برخى عناوین، كوتاه و برخى، بلند هستند. به صورت طبیعى، عناوین كوتاه‏تر براى سخنرانى مناسب‏ترند. برخى از اهل ذوق مى‏گویند در صورتى كه تعداد كلمات عنوان - چه در گفتار و چه در نوشتار - از سه كلمه بیشتر نباشد، از جاذبه بیشترى برخوردار است.

عناوینى مانند: آیین زندگى، آیین زمامدارى، مهرورزى و خشونت، اسلام دین زندگى و... كوتاه، و عناوینى مثل: راههاى كسب لذت از دیدگاه اندیشمندان اسلامى، آثار و بركات تقوا در سیره و سخن معصومان‏‌علیهم‌السلام و... بلند هستند.

2. مبهم یا صریح‏ بودن

بعضى عناوین با صراحت، بیان‌گر محتوا و موضوع سخنرانى هستند و هیچ ابهامى براى مخاطب باقى نمى‏گذارند؛ مانند: ولایتعهدى امام رضا‌علیه‌السلام، راز طول عمر امام زمان‌علیه‌السلام، وظایف منتظران در دوران غیبت، انتظار سازنده و...، و برخى دیگر از عناوین، مبهم‌اند و مخاطب نمى‏تواند با نگاه اولیه، محتوا و موضوع سخنرانى را تشخیص دهد؛ مانند: «آفتاب در حجاب» براى موضوع حضرت زینب علیها‌السلام، «كشتى پهلو گرفته» براى موضوع حضرت زهرا علیها‌السلام، «خورشید شرق» براى موضوع حضرت رضا‌علیه‌السلام و «مفرد مذكر غایب» براى موضوع امام زمان‌علیه‌السلام.

عناوین مبهم براى مخاطبان هوشمند و بهویژه غیر داوطلب مناسب‏تر است و در اكثر موارد باعث جذب آنان مى‏شود.

3. علمى یا ادبى‏ بودن

عناوین علمى، همانند عناوین پایان‏نامه‏ها و كتابهاى علمى هستند و براى سخنرانی‌هایى به كار مى‏آیند كه هدف از آنها بیشتر، اقناع اندیشه است؛ مانند:

- زن در تفكر امام خمینى‌رحمه‌الله؛

- علل روانى عقبافتادگى كشورهاى اسلامى در اندیشه امام خمینى‌رحمه‌الله؛

- راههاى ایجاد محبّت در خانه؛

- عوامل ایجاد حیا در زندگى؛

- راههاى پایدارى توبه.

عناوین ادبى آن‌هایى هستند كه با دستمایه‏هاى ادبى ساخته شده‏اند و مخاطبان نوجو و زیباطلب را جذب مى‏كنند و براى بحثهاى احساسى‏تر مناسب‏ترند؛ مانند:

- خون خدا؛

- كشتى پهلو گرفته‏؛

- یاس كبود.

پرسش‌نامه

1. تعیین موضوع سخنرانی، پیش از رفتن به منبر چه ضرورتی دارد؟

2. فواید تعیین یك موضوع و محور برای سخنرانی را بنویسید.

3. معیارهای موضوع مناسب كدام‌اند؟

4. منظور از عنوان سخنرانی چیست و چه تفاوتی با موضوع سخنرانی دارد؟

5. فواید عنوان مناسب را بنویسید.

6. آیا همیشه گویا بودن عنوان، مطلوب است؟

7. در چه مواردی عنوان زدن برای سخنرانی لازم نیست؟

8. ویژگی‌های عنوان مناسب را با ذكر چند مثال به صورت تطبیقی بیان كنید.

9. انواع عناوین را نام ببرید و هر یك را توضیح دهید.

تمرین

1. با توجه به آنچه در این درس آموخته‌اید، ده موضوع مناسب سخنرانی را انتخاب كنید و برای هر موضوع، سه عنوان مناسب بزنید.

2. در جمع دوستان و یا در صورت امكان در كلاس درس، بعضی موضوعات و عناوین تهیه شده را به بحث بگذارید و با راهنمایی استاد خود، آنها را ارزیابی كنید.

پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:

(1). معجم الفاظ غرر الحكم و درر الكلم، مصطفى درایتى، مركز مطالعات و تحقیقات اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، قم، 1413 ق، ص 994.

(2). معارج/1 - 5.

(3). الكافى، كلینی، دار الكتب الاسلامیه، چاپ چهارم،‌ تهران، 1365 ش، ج‏1، ص‏23.

(4). معجم الفاظ غرر الحكم و درر الكلم، مصطفى درایتى، ص 233.

(5). این مثال از نویسنده ارجمند جناب آقاى موگهى اقتباس شده است.

(6). با اقتباس از: راه و رسم تبلیغ، كانون نویسندگان فضلاى قمى حوزه علمیه قم، دفتر نشر برگزیده،‌ چاپ اول، قم، 1378 ش، ص 36 - 38.

(7). بحار الانوار، علامه مجلسی، مؤسسة الوفاء،‌ بیروت، 1404 ق، ج‏67، ص‏61.

(8). هدف یا اهداف سخنرانی نباید کلی باشند؛ بلکه باید آنها را جزئی و شفاف كرد تا با توجه به مشکلات موجود، سخنرانیها جهت یابند؛ مگر در موارد استثنایی و خاص.

(9). ایجاد انگیزه با روش ابهامی را در فصل ششم توضیح خواهیم داد.