محقق كركی احیاگر تشیع در ایران
در بین سال‌های 875 - 865 ه. ق در منطقه «جبل عامل» لبنان در روستای كوچكی به نام «كرك» كودكی به دنیا آمد كه او را «علی» نامیدند.
او كه از همان طفولیت علاقه وافری به تحصیل علوم دینی از خود نشان می‌داد، مدتی را در حوزه «جبل» گذراند و در مناطق دیگر به تجربیات ارزنده‌ای دست یافت و از هر فرصتی برای بالا بردن سطح علمی و معنوی خویش استفاده كرد. ایشان با طی مراحل ابتدائی تحصیل، قدم در مرحله تازه‌ای از زندگی گذاشت كه می‌توانست در رسیدن او به درجات بالای علمی و روحی بسیار موثر باشد. او خود را آماده سفر به سوی دمشق كرد و درمدت اقامتش در آنجا توانست از محضر عالمان ربانی آن دیار كسب فیض كند، سپس راهی بیت المقدس، قبله اول مسلمین شد و بعد از آن به سوی شهرالخلیل به راه افتاد، مدتی نگذشت كه آنجا را هم به قصد مصر ترك نمود.
محقق كركی كه در این مدت توانسته بود به شیوه‌های استنباط احكام الهی دست یابد و ا ندیشه‌های فقهی اهل سنت را به خوبی شناخته و به برداشت‌های اقتصادی آنان تسلط پیدا كند، به سفرهای خود ادامه داد و به طرف عراق حركت كرد.
ورود به نجف اشرف
محقق كركی وارد نجف شد و ایامی كه در آنجا اقامت داشت لحظه‌ای از درس و بحث غافل نبود و در سایه عنایات اهل بیت علیهم السلام به فعالیت خویش ادامه داد و از بركات آنان بهره برد و برای موفقیت در كارهای خویش از آن‌ها مدد جست. او به مرحله‌ای رسیده بود كه با تحقیق و استدلال در حوزه‌های علوم اسلامی در میان دانشمندان آن عصر سرآمد روزگار شد.
آغاز هجرت
در این زمان از طرف «شاه اسماعیل» كه سرسلسله یك حكومت شیعی در ایران تلقی می‌شد، پیغامی برای محقق فرستاده شد، و از او برای ترویج مذهب تشیع در ایران دعوت رسمی به عمل آمد. وقتی شاه اسماعیل صفوی به خراسان لشكركشی كرد، محقق كركی شرائط و موقعیت ایران را سنجیده و به این نتیجه رسید كه باید از این فرصت استفاده كند و شیعیان را كه در طول تاریخ مورد تعرض قرار گرفته بودند نجات دهد و هویت واقعی آنان را معرفی كند.
محقق ثانی پس از هجرت به ایران با همتی بلند وارد دربار شد و به علت داشتن مقام والای علمی و معنوی، مورد احترام همه قرار گرفت، و در اثر وقار و جایگاه عظیمی كه داشت به حدی مورد احترام شاه قرار گرفت كه او را در كنار خود بالاتر از وزیر اعظم می‌نشاند.
بركات و آثار هجرت
الف) تجدید حیات شیعه
با این تفكر بود كه دانشمندان زیادی از مناطق مختلف به خصوص جبل عامل به ایران آمدند و با همكاری یكدیگر برنامه‌های فرهنگی مهمی را آغاز كردند. محقق در ایران با تمام وجود تلاش كرد به اوضاع نابسامان شیعیان سر و سامان بخشد و از حكومت آن زمان به خوبی استفاده كرد و چنان چهره ایران را دگرگون ساخت كه شكوه از دست رفته مسلمانان و عظمت شیعه به آنان بازگشت و خاطره‌های از یاد رفته دوباره زنده شد. از این رو به حق می‌توان محقق ثانی را مجدد اسلام و شیعه در عهد صفوی نامید.
ب) احیاء ارزش‌های شیعی
شیعه كه در طول تاریخ مورد هجوم دشمنان كینه توز قرار داشته است از حملات «سلطان طغرل بیك سلجوقی» هم در امان نبود و در سال 447 تا 528 ه. ق اكثر شعائر شیعه از بین آنان رخت بربسته بود، آنان دو جمله «اشهد ان علیا ولی الله» و «حی علی خیر العمل» را از اذان حذف كرده بودند كه در سایه اقتدار صفویان و درایت محقق به اذان بازگشت و بر فراز ماذنه‌ها گفته شد. این قدرت اجتماعی به بركت وجود مشاوران تیزبین شیعی بود كه در دستگاه حكومت نفوذ داشتند.
ج) اصلاح ساختار اخلاقی و فرهنگی جامعه
پس از به حكومت رسیدن شاه طهماسب، وی به محقق گفته بود: «شما به حكومت و تدابیر امور مملكت سزاوارتر از من هستید، زیرا شما نایب امام علیه السلام می‌باشید و من یكی از حكام شما هستم و به امر و نهی شما عمل می‌كنم.»
محقق كركی كه تا این اندازه مورد اعتماد حاكمان قرار گرفته، و از جانب آنان به عنوان «شیخ الاسلام» معرفی شده بود، با همفكری و همكاری دانشمندان دینی توانست خدمات ارزنده‌ای را در جامعه اسلامی برجای گذارد. شاه طهماسب به كمك او توانست بدعت‌ها را بردارد و احكام را رواج دهد، و مراكز فساد و فحشاء را ویران كرده، زمینه‌های منكرات را از میان بردارد، او با استفاده از این فرصت توانست بافت فرهنگی جامعه را تغییر دهد و با توجه به واجبات خصوصا نماز جمعه و جماعت به شهرهای ایران چهره تازه‌ای بخشد و نسبت به محرمات و منكرات نظارت جدی داشته باشد.
د) گسترش دامنه تبلیغات به مناطق دیگر
محدث جزایری می‌نویسد:
«من بعضی از فرمان‌ها و دستورهایی را كه محقق ثانی به حكام و زمامداران نواحی كشور نوشته دیده‌ام، همه در بردارنده قوانین عدالت پیشه‌ای و چگونگی برخورد مسؤولین با مردم، راجع به اخذ مالیات و مقدار آن است و در آن‌ها دستور داده در هر شهر و دهی باید پیش نمازی تعیین شود تا با مردم نماز بگذارد و احكام دینی و مراسم اسلامی را به آنان بیاموزد.»
در احسن التواریخ آمده است:
«بعد از خواجه نصیرالدین طوسی هیچ كس مانند محقق ثانی در راه اعتلای مذهب شیعه و مرام ائمه اطهار سعی و كوشش نكرده است.»
ه) تقویت حوزه‌های علمیه
محقق ثانی در ایران به فكر تقویت حوزه‌های علوم دینی افتاد و با همین اندیشه به پایه گذاری و تقویت مدرسه علمیه اصفهان همت گماشت و در رشد و شكوفائی حوزه‌های دیگر چون حوزه قزوین سعی و اهتمام شایسته‌ای نشان داد. او توانست شاگردانی ارزشمند كه هر كدام در تاریخ سیاسی اجتماعی مسلمین نقش عمده‌ای را داشتند تربیت كند، تا جائی كه می‌توان گفت بسیاری از دانشمندان و فقهاء بزرگ اواخر قرن دهم و نیمه اول قرن یازدهم از شاگردان او بوده اند. وی نوشته‌های گرانمایه و آثار قلمی فراوانی را بر جای گذاشت كه «جامع المقاصد» یكی از آن‌ها می‌باشد.
محقق ثانی در سال 940 ه. ق در حالی كه هفتاد و اندی از عمرش گذشته بود به نجف اشرف بازگشت و پس از چند روز خبر دردناك شهادت وی به سرعت در همه جای شهر پیچید كه «محقق كركی شیخ الاسلام» به وسیله زهر مخالفین مسموم شده و به شهادت رسیده است. پیكر پاك و مطهرش با احترام خاصی تشییع شد، و سرانجام این احیاگر مكتب علوی سر بر آستان علی علیه السلام نهاد و در جوارش آرمید. *
پی‌نوشــــــــــــــــــت:
* برای تدوین مجموعه «جلوه‌هایی او هجرت‌های علما» از منابع زیر استفاده شده است:
قرآن كریم؛ المراجعات، شرف الدین عاملی؛ روضات الجنان، میرزا محمد باقر موسوی خوانساری؛ اعیان الشیعه، سید محسن امین؛ مجله نامه فرهنگ، شماره 9؛ علامه امینی مصلح نستوه، سید علی رضا سیدكباری؛ شرف الدین عاملی چاووش وحدت، مصطفی قلی زاده؛ نواب صفوی سفیر سحر، سیدعلی رضا سیدكباری؛ محقق ثانی مقتدای شیعه، محمد جوان پیچان؛ شیخ طوسی خورشید ابرار، علی رضا شهروی؛ شیخ عبدالكریم حائری نگهبان بیدار، سعید عباس زاده.