مقدمه
از زمانی كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علی علیه السلام با هجرت خویش به مدینه زمینه گسترش اسلام را فراهم نمودند و امام حسین علیه السلام با هجرت خود همراه با اهل بیتش علت مبقیه اسلام گردید، گویا نشر دین با هجرت و از خود گذشتگی و تحمل مشقت‌ها پیوند خورده است.
عالمان پارسا و شیفتگان نشر حقیقت در طول تاریخ به پیروی از آن اسوه‌های حسنه با هجرت‌های خویش، پیامبران پاكی و نور به نقاط مختلف جهان بوده اند، تا آن جا كه می‌توان گفت بخش عظیمی از گرایش مسلمانان به دین مبین اسلام و هدایت آنان به راه نورانی قرآن به بركت همین حركت‌ها بوده است.
امروز كه به بركت خون پاك شهیدان و ایثار از خود گذشتگان، استواری و اقتدار ملت ایران زبانزد جهانیان گشته و ملت‌ها چشم امید به این سرزمین دوخته و پذیرای پیام‌های حیاتبخش اسلام ناب از حنجره علماء اسلام شده اند، تكلیفی بزرگ احساس می‌شود تا با تربیت نیروهای مستعد و هجرت آنان به نقاط مختلف از این موقعیت بسیار مناسب حسن استفاده گردد.
مساله هجرت و آثار و بركات آن از گذشته تا حال مورد عنایت و توجه بزرگان علماء، مراجع، بنیانگذار جمهوری اسلامی؛ امام راحل و به ویژه رهبر معظم انقلاب اسلامی بوده است. از این رو خود را موظف دیدیم تا جهت ترغیب علماء و فضلا به هجرت، گوشه‌ای از هجرت علماء و بركات آن را تهیه و در اختیار علاقمندان قرار دهیم.
شیخ طوسی و ایجاد حوزه علمیه نجف
حوزه‌های علمیه، در طول تاریخ سرنوشت ساز شیعه، همواره رهبری امت اسلام را بر دوش داشته و با اتكاء به قرآن و عترت علیهم السلام، رهروان راه حقیقت را به ساحل فلاح و رستگاری رهنمون گردیده اند. در بین این حوزه‌ها، حوزه علمیه نجف اشرف از قدمتی به بلندای تاریخ اسلام برخوردار است، و به عنوان اساس حوزه‌های علمیه تشیع قلمداد می‌شود، كه تاسیس آن به دست با كفایت «مهاجری از خطه خراسان.» صورت گرفت.
وی در ماه ضیافت الهی، سال 385 ه. ق در طوس به جهان هستی قدم گذاشت و نزدیكانش او را «محمد» نامیدند.
او كه از كودكی در خراسان مشغول تحصیل شد، آثار نبوغ زیادی در وجودش نمایان گشت و در عصر سامانیان می‌زیست كه در اثر توجه حاكمان وقت به مذهب حنفی و رسمی شدن آن و برخورد مغرضانه آنان با شیعه اثنی عشری آزرده خاطر شده، با توجه به وضعیت نابسامان شیعیان احساس كرد لازم است از آن دیار بار سفر ببندد.
شیخ در سال 408 ه. ق وارد عراق شد و در بغداد از محضر استادان بزرگی همچون «شیح مفید» بهره‌های فراوانی برد.
شیخ مفید در آن زمان ریاست متكلمین شیعه را در دست داشت و با طرفداران هر مذهب و مسلك با متانت و عظمت خاصی بحث و مناظره می‌كرد.
پس از گذشت حدود پنج سال، با رحلت شیخ عالیقدر مفید رحمه الله جهان تشیع در سوگ مرجع بزرگ خود عزادار شد. شیخ ابوجعفر كه با رحلت استاد بزرگ خویش محزون بود، با تلمذ در محضر سیدمرتضی رحمه الله تا حدودی فقدان آن مرحوم را جبران كرد و سال‌های زیادی از محضر ایشان كسب فیض نمود. هنوز بیش از دو دهه از مرجعیت سید مرتضی نگذشته بود كه دوباره چشم شیعیان در فراق مرجعی دیگر به اشك نشست.
شیخ طوسی در حالی كه برای از دست دادن استادی بزرگ سوگوار بود، مرحمی بر دل داغدار دوستان فقاهت شده، و علم هدایت را بر دوش گرفت و زعامت مسلمین را پذیرفت.
هجرت به نجف اشرف
دشمنان تشیع كه از گسترش روزافزون این مكتب احساس خطر می‌كردند همواره در پی فرصتی مناسب بودند تا به نوعی انتقام بگیرند. با وفات سید و نابسامانی موجود خواستند ضربه‌ای كاری بر پیكره جهان تشیع وارد كنند.
شیح با توجه به این وضعیت، بغداد را برای ایجاد یك تشكیلات منسجم مناسب ندید و چون مورد هجوم بدخواهان قرار گرفت، به امید راه اندازی یك نظام دفاعی واحد در مقابل تهاجم دشمنان، به سوی نجف اشرف بار سفر بست.
با رسیدن این خبر، شیفتگان معارف الهی به سوی آن دیار سرازیر شدند و پروانه وار گرد شمع وجودشات حلقه زدند، این اولین گام بلندی بود كه در تاریخ اسلام بخصوص شیعه، تحولی بس عظیم و آینده‌ای بس روشن را نوید می‌داد، و درسی عملی برای پویندگان این راه گردید.
در سال 448 ه. ق با ورود شیخ به نجف اشرف، جنب و جوش وصف ناپذیری در این شهر پدید آمد و برنامه‌های دقیق وی همراه با تلاش و كوشش در این هجرت منشاء آثار و بركاتی شد كه امروز در همه جا نمایان است.
آثار و بركات هجرت به نجف:
پایه گذاری مركزی متشكل برای مكتب تشیع
شیخ با اندیشه‌ای الهی و اراده‌ای آهنین از فقه شیعه پاسداری كرد و برای رونق و گسترش فقه جعفری از هیچ خدمتی كوتاهی نكرد و برای رسیدن به این مهم اقدام به تاسیس «حوزه علوم دینی.» در جوار مرقد مطهر بزرگ پرچمدار عدالت، علی علیه السلام كرد. وی در آن موقعیت حساس با شناخت و معرفت از نیازها و خلاءهای موجود آن زمان این حركت را مناسب دید و در مدت دوازده سال اقامت در آن جا مركزی را پایه گذاری كرد كه حیات شیعه را باید مرهون خدمات این مرد بزرگ در این حركت دانست، زیرا نجف كانون بزرگی شد برای تربیت هزاران فقیه نام آور، مفسر كبیر، متكلم و محدث فاضل كه هر یك در سنگر حفظ و حراست از فرهنگ اصیل و غنی اسلام به ویژه شیعه سهم مهمی را دارا بودند.
گرچه امروزه «قم.» بعنوان مركزیت حوزه‌های علمیه تشیع شناخته شده است، لكن نباید رنج‌ها و مشقات سلف صالح به خصوص دانشمندان تربیت شده در دوران هزار ساله حوزه علمیه نجف را فراموش كرد كه هر یك با تالیف، تصنیف و تربیت هزاران شاگرد وارسته، آثار و خدمات گرانبهائی را در بین ما بر جای گذاشته اند.
قاضی عبدالعزیز حلبی، فاضل مقداد، شهید ثانی، مقدس اردبیلی، سید بحرالعلوم، كاشف الغطاء، صاحب جواهر، شیخ انصاری و... از ثمرات همان حوزه مقدسه بوده اند كه هر كدام
از این استوانه‌های علم و تقوا منشاء آثار و بركات عظیمه‌ای در پیشرفت و گسترش فرهنگ اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله بوده و گام‌های موثری برداشته اند.
سرانجام شیخ پس از عمری پر بركت در سن هفتاد و پنج سالگی در جوار مرقد امیرالمؤمنین علی علیه السلام ندای حق را لبیك گفت و در جوار آن محبوب آرمید*.
پی‌نوشــــــــــت:
* - برای تدوین مجموعه «جلوه‌هایی از هجرت علماء» از منابع زیر استفاده شده است:
قرآن كریم؛ المراجعات، شرف الدین عاملی؛ اعیان الشیعه، سیدمحسن امین؛ مجله نامه فرهنگ، شماره 9؛ علامه امینی مصلح نستوه، سیدعلی رضا سیدكباری؛ شرف الدین عاملی چاووش وحدت، مصطفی قلی زاده؛ نواب صفوی سفیر سحر، سید علی رضا سیدكباری؛ سید عبدالحسین لاری پیشوای تنگستان، سید علی رضا سیدكباری؛ محقق ثانی مقتدای شیعه، محمد جوان پیچان؛ شیخ طوسی خورشید ابرار، علی رضا شهروی؛ شیخ عبدالكریم حائری نگهبان بیدار، سعید عباس زاده.