بی گمان تبلیغ دین در سایه پشتكار و همت‌های سترگ مجاهدانی گمنام كه سختی‌ها را بر خود هموار می‌سازند شكل می‌گیرد.
سربازانی كه با كوله باری از توكّل، به سوی رسالت پیامبر گونه خویش گام برمی دارند. اما این همه فارغ از سازماندهی، برنامه ریزی، هدایت، نظارت و در یك كلام مدیریتی توانا چندان ثمربخش نخواهد بود. مدیریت است كه می‌تواند با كل نگری و مجموعه انگاری اهداف تبلیغی و با توجه به فرایند متغیرهای خارجی و درونی به فرایند تبلیغ دین سمت وسو داده از نیروها و منابع به بهترین شكل بهره برداری كند. بدون مبالغه باید گفت امروزه بیشتر چالش‌های فرا راه تبلیغ دین در نگرش و سطح توانایی مدیران فرهنگ و تبلیغ نهفته است.
این مقاله تلاشی ناچیز در عرصه كارآمد سازی مدیریت تبلیغ دینی است. از این رو با توصیه‌هایی كاربردی سعی در توانا سازی مدیریت در حیطه‌های گوناگون دارد.
1. سطح فرهنگ و آگاهی جامعه
یكی از رسالت‌های مهم مدیران در امر برنامه‌ریزی و مدیریت، داشتن نگرشی دقیق و ژرف از میزان آگاهی و سطح فرهنگی جامعه است. بی توجهی به این مسأله اساسی و از نظر دور داشتن باورها و نگرش‌های فرهنگی جوامع و مناطق و تفاوت‌های موجود در آن‌ها، می‌تواند شكست سختی بر دستگاه تبلیغی وارد ساخته، كارآیی آن را محدود یا متوقف سازد. در تبلیغ اثربخش، آگاهی از نوع و نگره فرهنگی جامعه و شرایط محیط زیست فرهنگی مخاطبان، نقشی كلیدی و محوری دارد. باید دانست كه مخاطبان، تشنه معارف هستند یا بی توجه و گریزپا. قرآن؛ آن صحیفه معجزه آسا، این مسأله مهم را با مثال بیان می‌كند. افراد انسانی را طبقه بندی نموده، روح بعضی را به زمینی آماده كه بارش باران آن را سبز و پر طراوت می‌نماید تشبیه كرده، روح گروه دیگر را همچون زمینی شوره زار می‌داند كه جز خار و خاشاك، روئیدنی دیگری ندارد. (1) اندیشمند و محقق معاصر شهید مطهری رحمه الله در همین باره می‌گوید: «دشواری و سنگینی این مسؤولیت‌ها (تعلیم و تبلیغ، اصول و فروع دین و پاسخگویی به نیازهای مردم) در همه زمان‌ها یكسان نیست. بستگی دارد به درجه تمدن و سطح فرهنگ جامعه و میزان آگاهی مردم به مسائل مختلف از یك طرف و فعالیت نیروهای مخالف از طرف دیگر.» (2) بنابر این توجه به سطح آگاهی عمومی و فرهنگ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی حاكم، بسیار مهم و درخور توجه است. این مساله زمانی اهمیت دو چندان پیدا می‌كند كه وظیفه مدیریت تبلیغ، انتشار و ارائه مفاهیم متعالی اسلام بوده و از سوی دیگر تلاش‌های دشمنان در جهت تخریب مبانی اعتقادی مردم به گونه‌ای پی گیر و مداوم در حال انجام است.
در این فضا توجه به بسترها و زمینه‌های ارزشی بایستی مورد توجه ویژه قرار گیرد، تا متغیرهای مزاحم متعددی كه بر رفتار فرهنگی مردم تأثیر مستقیم و غیر مستقیم دارد، كنترل شود.
شهید مطهری با نگاه ژرف خود این گونه می‌گوید: «به مسأله محیط مساعد اخلاقی و اجتماعی كه هم آهنگ با مفاهیم متعالی معنوی باشد، باید كمال اهمیت داده شود.» (3)
2 - شناسایی منطق، زبان و اندیشه‌های نوین
شناخت منطق و زبان روز می‌تواند به هم زبانی با نسل‌ها و قشرها، منجر شود و آشنایی با اندیشه‌های نوین ضامن پویایی و تحرك سازمان تبلیغ است و همگی می‌توانند به مدیریتی توانا و پیشرو یاری رسانند.
همراهی با زمان و شناخت مكان و در مواردی پیشی گرفتن بر زمانه، از بایسته‌های مدیریت تبلیغ دینی است.
انتظار هجوم و سپس دفاع، از آسیب‌های جدی است كه پیكره مدیریت را تهدید می‌كند.
قرآن كریم بر این راهبرد اساسی تأكید می‌فرماید: «واعّدوا لهم ماستتعتم من قوّة و من رباط الخیل ترهبون به عدوّ اللّه و عدوّكم» (4) «با هر نیرویی در توان دارید برای مقابله با آن‌ها آماده سازید و (همچنین) اسب‌های ورزیده (برای میدان نبرد) تا به وسیله آن دشمن خدا و دشمن خویش را بترسانید.» (5)
مرحوم شهید مطهری نیز هدایت و رهبری را از گذرگاه شناخت میسر دانسته و می‌فرماید: «باید با منطق روز و زبان و افكار روز آشنا شد و از همان راه به هدایت و رهبری پرداخت.» (6)
مدیریت سازمان تبلیغ دینی، همواره باید خود را در متن رویدادهای علمی و پژوهش‌های بنیادین قرار دهد و با شناسایی سره از ناسره، از فراگیر شدن شبهات پیشگیری نماید و به تعبیر رهبر فرزانه انقلاب «ذهنیت جامعه را واكسینه نماید.» ایشان یكی از راه‌های پاسداری از فرهنگ خودی را این گونه بیان می‌كند: «حوزه باید در متن حوادث علمی عالم باشد. امروز شما باید بدانید و در جریان باشید كه مثلا در مقوله جامعه شناسی در دنیا چه نظرات و ایده‌هایی هست و چه فكرهایی می‌جوشد. گاهی در این فكرها عناصر مطلوبی هست، آن را جذب كنید. عناصر نامطلوبی هم هست، قبل از آن كه بیاید دفاع مناسبش را آماده كنید و ذهنیت جامعه را واكسینه نمایید. این طور نباشد كه وقتی آمد و یك عده رفتند و خواندند و طرفدار شدند، ما بگوییم كه فلان كس در فلان قضیه این طوری گفته و این مطلب، به این دلیل و این دلیل درست نیست و راه برخورد وجود ندارد.» (7)
3 - اولویت بندی و كل نگری
یكی از رموز موفقیت و پیروزی مدیران كار آمد و كاردان، اولویت شناسی و طبقه بندی كارها و وظایف است. این امر میسر نیست مگر با همراهی مردم و شناسایی نیازهای فرهنگی آنان. پرداختن به كارهای روزمره بدون اولویت بندی، از آن‌ها كلافی سردرگم می‌سازد. پس بر مدیران و برنامه ریزان تبلیغ دینی است تا خود را از بند مسائل انحرافی برهانند و با اولویت شناسی، زنجیره‌ای از زمینه‌های كاری سنجش شده و ارزشیابی گشته را به ترتیب اولویت و اهمیت فراهم آورده تا با تمركز نیروها بر یك محور، كارها با سرعت و دقت بیشتری به پیش روند. مولای پرهیزكاران در این رابطه می‌فرمایند: «انّ رأیك لا یتّسع لكلّ شیی ءٍ ففرّغه للمهمّ؛ (8) اندیشه تو گنجایش و توان در برگیری همه چیز را ندارد، بنابر این آن را برای پرداختن به امور مهم آزاد بگذار.»
اولویت بندی و پردازش كارها ممكن نیست مگر با ترك امور جزئی و غیر ضروری و قرار دادن آن‌ها در پایین‌ترین مرحله در برنامه‌ریزی اجرا.
امیر مؤمنان راز كامیابی را در مدیریت، دوری از امور كوچك و فروتر و پرداختن به امور مهم می‌دانند و می‌فرمایند: «امّا بعد فاطلب ما یعینك و اترك ما لایعینك فانّ فی ترك ما لایعینك درك مایعینك؛ (9) درپی كارهای مهم برو و از پرداختن و دل مشغولی به كارهای غیر ضروری بپرهیز چون با ترك كارهای غیر مهم زمینه دریافت و رسیدگی به امور اساسی فراهم می‌آید.»
توجه به «نوبه نو شدن» رویدادها و مسایل می‌تواند مدیریت تبلیغ را یاری رساند. رهبر فرزانه انقلاب با تأكید بر ضرورت شناخت مهمترین‌ها این چنین می‌فرماید: «آن چیزی را باید گفت كه مهمتر است... آن چیزی كه امروز به صورت سؤال در ذهن جوانان است و اگر جواب داده نشود ممكن است آن‌ها را گمراه كند، این سؤال چیست؟... باید بگردید پیدا كنید. بخش دشوار قضیه این جاست. عده‌ای بگردند آن سؤالاتی را كه در ذهن هاست پیدا كنند. همیشه كه یك طور سؤال در ذهن‌ها نیست. زمانی كه ماها در رأس كار تبلیغ و شتابنده در این راه و محض برای این كار بودیم مسائلی وجود داشت كه امروز آن مسایل اصلا مطرح نیست. آن روزها ما باید می‌نشستیم و سوسیالسیم و ماتریالیست تاریخی را می‌فهمیم و برایش جواب تهیه می‌كردیم. آن روز در ذهن غالب جوانان ما، دانشگاهی هاو غیر دانشگاهی‌ها وحتی بعضی از بازاری‌ها این حرف‌ها بود... اما امروز این حرف‌ها نیست. امروز مسائل دیگری است. آیا می‌خواهید بگزارید این مسائل بماند؟ آیا می‌خواهید در ذهن دختران و زنان و پسران و مردان ما خلاء بماند؟ تا دشمن بیاید این خلاءها را، آن طور كه خودش می‌خواهد پربكند؟ اگر نمی‌خواهید، باید بدانید كه این خلاء چیست. دستگاه‌هایی لازم است كه به این بیندیشند و فكر كنند.» (10)
بی تردید در مقوله پرارزش و مهم مدیریت تبلیغ، هر گونه سستی، جزئی نگری و عدم دسته بندی، خسارتی بس عظیم و كشتار فرهنگی نسل‌ها را به دنبال خواهد داشت. جزئی نگری و نداشتن اولویت، چیزی جز انهدام و پاشیدگی به دنبال نخواهد آورد.
علی علیه السلام در همین رابطه می‌فرمایند: «من اشتغل بغیر المهّم ضیع الاهم؛ (11) كسی كه خود را مور جزئی مشغول سازد... پاشیدگی و تضییع مسائل مهمتر را فراهم نموده است.» و در جایی دیگر راز و رمز سقوط و فروپاشی حكومت‌ها را - كه مجموعه‌ای از مدیریت می‌باشند - در چهار نكته اساسی می‌دانند كه از جمله آنان جزئی نگری است. (12)
از دیگر نكاتی كه در مدیریت اجراء اولویت شناسی باید به آن توجه كامل داشت، كل نگری است. زیرا هر اولویت بندی بدون آن به زنجیره‌ای گسسته، پاره پاره و ناكار آمد می‌ماند. بنابر این باید برای شناسایی جایگاه ارزشی و اجرایی امور، آن‌ها را در مجموعه‌ای كلی و در سطحی پیوند خورده با دیگر مجموعه‌ها و كارها دید و سپس به ارزشگذاری و اجراء پرداخت. نگرش تجربی و در عین حال باز و روشن حضرت امام با تأكید بر لزوم كل نگری و پی بردن به روابط موجود در كلام ایشان این گونه هویدا می‌شود.»ماباید در سنجش هایمان روی هم مطالب را بریزیم و حساب كنیم. یك نقطه را اگر بخواهیم نظر بكنیم ممكن است این نقطه ما را به خطاء بكشاند.» (13)
با توجه به گفتار یاد شده و آنچه تا كنون آمد، پرداختن به امور اساسی و اولویت شناسی و داشتن طرح و برنامه كلی و از سویی كل نگری می‌تواند مدیریت سازمان تبلیغ دینی را با شتابی مطمئن به سوی اهدافش به پیش برد.
4 - توجه به نسبیت روش‌ها و وسایل
پیش بینی روش‌ها برای رسیدن به اهداف و تدارك ابراز كارا و تأثیر بخش در جهت نیل به مقصود، یكی دیگر از رسالت‌های مدیریت تبلیغ دینی است. اما آنچه مهمتر به نظر می‌آید توجه به نسبیت روش‌ها و نسبیت كارآیی ابزارها می‌باشد؛ فرهنگ سازی و نفوذ در دل مخاطبان در هر گروه و جامعه، نیازمند لباسی خاص و ظرافتی ویژه است. همان گونه كه امر به معروف و نهی از منكر كه یكی از جلوه‌های تبلیغ دینی است. با توجه به زمان، مكان و مخاطب حكمی متفاوت می‌یابد، لحاظ این امور در تبلیغ نیز اهمیتی ویژه دارد. غبار گچِ نشسته بر لباس را می‌توان با زدن زدود و بر طرف كرد ولی زدودن دوده سیاه، اگر با روش نخست صورت پذیرد، ثمری جز سیاهی بیشتر بدنبال نخواهد داشت، بلكه آن را باید با روش ملایمتری مانند فوت كردن بر طرف نمود (14) . توجه به این نسبیت‌ها از رموز موفقیت و بی توجهی به آن‌ها موجب بی نتیجه ماندن تلاش‌ها در عرصه مدیریت و در كل سازمان تبلیغ دینی خواهد بود.
در دنیای كنونی اگر شاهد موفقیت‌های چشمگیر دشمنان دین می‌باشیم و هر روزه فتح دل‌های پاك به وسیله امواج ناپاك را در پیش چشمان خود به نظاره می‌نشینیم، راز آن را باید در توجه دشمن به نسبیت روش‌ها و ابزار تبلیغ جست وجو نمود.
رهبر فرزانه انقلاب با نگاه تیزبین خود ضمن آن كه تبلیغات دینی در جناح جهان مسیحیت را فاقد ارزش‌های استدلالی، ژرف و تدوین شده می‌دانند. این گونه بیان می‌دارند: «ولی در عین حال از لحاظ تبلیغی جلو هستند. آن‌ها بسیاری از فیلم‌ها را ساخته اند كه ظاهرش هم نشان نمی‌دهند، امّا تبلیغ مسیحیت است. كسی كه این رامی بیند متأثر می‌شود. كشیش را در یك چهره نورانی نشان می‌دهد كه فلان كار می‌كند.» (15)
امروز سازمان تبلیغ مسیحیت بیش از 2000 بیمارستان با 266 درمانگاه رایگان؛ 698 جزام خانه و 2655 یتیم خانه در دنیا ایجاد نموده است. كلیسا با استفاده از احتیاج و نیازمندی مردمان و در جهت تأثیر گذاری بر سطح اندیشه آنان و تغییر باورها 36450 مدرسه ابتدایی و 11154 مدرسه متوسطه و دبیرستان ساخته است و تنها در آفریقا پنج میلیون دانش آموز مسلمان در مدارس مسیحیت تحصیل می‌كنند. (16) لذا درك زمان و برآورده ساختن نیاز لحظه‌ها می‌تواند در كارآیی نظام تبلیغ دینی تأثیر شگرفی برجای گذارد.
مقام معظم رهبری در باره رهبری امام خمینی رحمه الله می‌فرماید: «هنر در این است كه انسان كار را در لحظه خودش انجام بدهد و زمان را بشناسد... هنر این مرد [امام خمینی] آن است كه همیشه نیاز لحظه را فهمیده، البته این كار (نیاز لحظه‌ها را برآورده كردن) كار خیلی مهمی است. اولاً درك استعداد و تیز بینی می‌خواهد ثانیاً شجاعت و شهامت می‌خواهد؛ یعنی، وقتی كه دیگران كاری را نمی‌كنند، او انجام می‌دهد.» (17)
ترفند دشمنان و استفاده از روش‌ها و فن آوری نوین در تزریق زهر اندیشه‌های فاسد كاربردی وسعی دارد. امام خمینی رحمه الله این مساله را این گونه تشریح می‌فرمایند: «یك مساله مضر به مملكت را خیلی قشنگ و آب و تاب دار و طوری كه پسند مثلا جوان باشد می‌نویسند و لیكن محتوایش مضر مملكت است.» (18)
بنابر این لزوم گزینش روش‌های هدایت دینی و ابزار مناسب با آن امری روشن و آشكار است. مغز متفكر شهید انقلاب در همین باره می‌گوید: «یك چیز در یك جا وسیله هدایت و بسا همان چیز در جای دیگر وسیله گمراهی و ضلالت باشد.» (19) و در جایی دیگر با تاكید بر نسبیت می‌فرماید: « وسایل هدایت هر زمانی مخصوص خود آن زمان است.» (20) پس بر مدیریت و سازماندهی تبلیغ دینی لازم است تا از این نكته سود جسته، به بازنگری و بازسازی سازمان خود اقدام نماید.
5 - ضرورت باز سازی و تحول و توجه به مخاطبان
نوبه نو گشتن اندیشه‌ها و نیازهای متفاوت نسل‌ها از سویی و از دیگر سو تحول سریع جوامع و ابزارها، فاصله بین اندیشه‌های كهن و نوین را دو چندان نموده و جوامع را با خطر انقطاع نسل‌ها مواجه ساخته است.
در این جا آنچه بیش از دیگر شاخص‌ها اهمیت دارد نگرش‌های فرهنگی و بافت‌های باوری قشرهای مختلف است كه كار را بر نظام تبلیغ دینی بیش از پیش دشوار ساخته است.
در این معركه ناهمگون، باز سازی و تحول در روش‌ها و وسایل در مسیر تاثیر هماهنگ بر اندیشه‌های ناهماهنگ بیشتر جلوه می‌كند. تكیه و تعصب بر روش‌های سنتی - اگر چه پسندیده و كارآمد باشند - و یك گونه نگریستن به مخاطبان، راهی جز عقب نشینی فراروی تبلیغ نخواهد گذاشت. بنابر این بایسته است ضمن حفظ ارزش‌های و سنت‌های روشی - ابزاری دیرین، نگاهی به روش‌ها و ابزار نوین انداخته شود و با تجهیز نظام تبلیغی بكارزار پرداخته شود.
امام راحل رحمه الله با توجه به همین مهم می‌فرماید: «برای رساندن صدای مظلومان به جهان، در توسعه شبكه‌های رادیویی جدیت نمایند تا ملت‌ها هرچند مختصر از آنچه بر ما گذشته است و می‌گذرد مطلع شوند و گروه‌هایی برای روشنگری و تبلیغ در فرصت‌هایی مناسب به كشورها اعزام، كه صدای مظلومیت ملت و جرایم قدرتمندان ستمگر را به اطلاع ملت‌ها و مظلومان جهان برسانند.» (21)
شهید مطهری رحمه الله نیز بر لزوم تحول و اصلاح شیوه‌ها و امكانات تأكید می‌نماید و می‌گوید: «در هدایت و رهبری نسل قدیم كه سطح فكرش پایین‌تر بود، احتیاج داشیم به یك طرز خاص بیان و تبلیغ ویك جور كتاب؛ اما امروز آن طرز بیان و آن طرز كتاب‌ها به درد نمی‌خورد. باید و لازم است ر فرم و اصلاح عمیقی در این قسمت‌ها به عمل آید.» (22)
اما آنچه در تحول و اصلاح باید به آن توجه داشت، پاسداری از میراث گرانسنگ و پر بهای تجارب و آزموده‌های گذشتگان است. نباید به بهانه اصلاح و بازسازی به دگردیسی و واژگون ساختن سنت‌های نیك گذشتگان پرداخت. سخنان رهبری انقلاب ناظر بر همین مطلب است: «حوزه‌های علمیه مشتمل بر میراث گرانبهایی از روش‌ها و تجربه‌ها و اندوخته‌های علمی است. برای بهره بردن از این تراث علمی و فنی و افزودن بر آن، باید از نیروی ابتكار و خلاقیت استفاده كرد و سلف صالح نیز با ابتكار و خلاقیت خود بود كه توانستند دانش‌های دینی را به سطح كنونی برسانند. حوزه باید راه را بر نوآوری علمی و فنی فرزندان خود باز كند... همین سخن در باره سنت‌های ساختاری و شیوه‌های تعلیم و تعلم، جاری است. بی شك در این مقوله نیز بسی اندوخته‌های ارزشمند هست كه مزایای نظام حوزه‌ای به شمار می‌آید و در هر تحول ساختاری باید محفوظ بماند. ولی این سخن حق نباید مدعای حق دیگری را به فراموشی دهد و آن این كه حوزه برای پیشرفت خود باید از ابزارها و روش‌های متداول در محیط علمی استفاده كند و خود را از امكاناتی كه بشر را در كسب علم موفق‌تر می‌سازد محروم نسازد.» (23)
در هر حال نگاه‌های امیدوار ملت‌های دردمند و ستم كشیده به سوی نظام دینی و ارزشی ایران دوخته شده است و با بردباری در انتظار جوشش پیام دین از دل آن و سپس انتشار آن در سراسر جهان می‌باشد و این مهم ممكن نیست مگر با استفاده از امكانات نوین و پژوهش‌های نوآمد و هماهنگی با آن ها... سخن رهبری در این زمینه گویای دردهای نهفته و نیازهای خفته است: «این مجموعه‌ای (حوزه علمیه كه خود جزئی از نظام پیوسته فرهنگی است) كه امروز به یك معنا چشم امید جهانی به اوست و مایه اتكا و امید امروز و آینده كشور است باید خودش را با شرایط و امكانات و پیشرفت‌های زمان هماهنگ كند... از ابزارهای جهان استفاده كند. این نمی‌شود كه دانشگاه‌ها و مراكز پژوهشی عالم برای دانشجویان و محققان و خرده محققان خودشان امكانات تحقیق را فراهم كنند اما ما با همان شیوه‌های قدیمی كه یك روز بزرگان ما عمل می‌كردند - چون دستشان خالی بود - همانطور عمل بكنیم. مگر چنین چیزی ممكن است؟» (24)
6 - سپردن كار به كاردان
واگذارای امور به افراد كاردان و آگاه از دیگر رسالت‌های مهم مدیریت تبلیغ است. با توجه به گستره دامنه دار تبلیغ دینی و تنوع و تكثر مخاطبان، تلاش همراه با سختی در جهت حفظ كردن،تغییر دادن یا متمایل نمودن اندیشه‌ها، وجود نیروهای كارآمد و اثر بخش از سویی و از دیگر سوی متعهد بسیار ضروری و لازم به نظر می‌رسد. كسانی كه بتوانند ضمن احساس وظیفه، بار سنگین این رسالت را تا پایان بردوش بكشند.
داستان حضرت یوسف علیه السلام در قرآن كریم و اشاره وی به استعداد و قابلیت خویش در مورد امور اقتصادی، بر گفتار پیش تأكیدی در خور است. وی پس از آن كه با عزیز مصر رو به رو می‌شود، به دو ویژگی خود یعنی امانتداری یا تعهد و آگاهی و تخصص اشاره می‌كند و می‌گوید: «اجعلنی علی خزائن الارض انّی حفیظ علیم» (25) صلی الله علیه وسلم مرا سرپرست گنجینه‌های سرزمین مصر قرار بده، زیرا امانتداری نگهدارنده و آگاهم.» تناسب سمت با روحیات و توانایی اشخاص جزء جدا ناشدنی یك انتخاب خوب است.» (26)
مولای متقیان و الگوی مدیران، علی علیه السلام در نامه خود به مالك اشتر در باره انتخاب مدیران این گونه توصیه می‌فرماید: «و اجعل لرأس كلّ امر من امورك راساً منهم لا یقهره كبیرها و لایتشتت علیه كثیرها؛ برای هر یك از امورت رئیسی و مدیری بگمار و مسؤولی كه كارهای بزرگ او را مقهور و مغلوب نسازد و زیادی كارها او را پریشان و خسته نكند.»
امام راحل نیز بر لزوم بكارگیری نیروی متخصص در جایگاه اصلی تأكید می‌فرمایند و خطاب به دانشجویان می‌گویند: «باید هر قشری در همان محل خودشان و در همان بنگاهی كه آن‌ها جزئیت دارند در آن‌ها و عضویت دارند در آن جا، همان را مشغول بشوند، نه شما انقلاب اقتصادی را دنبالش بروید، نه آن‌های كه می‌خواهند انقلاب اقتصادی درست كنند بیایند دنبال دانشگاه ها.» (27)
بنابر این لحاظ شایستگی، كاردانی و تعهد و در یك كلام شایسته سالاری برخاسته از دین، یكی از لوازم اساس در مدیریت كلان در عرصه فرهنگ و تبلیغی با نگره دینی می‌باشد.
7 - روند كارشناسانه
نظارت كارشناسان متعهد بر امور به سازی روند تبلیغ دینی كمك فراوانی می‌نماید. امروز باپیچیدگی فرایند تبلیغ، وجود خبرگانی كارشناس لازم است تا ماهیت پیام‌ها، قالب گذاری و استفاده از شیوه‌های ارائه پیام و همچنین ابزار مناسب، مورد تحلیل و ارزیابی قرار گیرد. بنابر این مدیریت تبلیغ دینی بایستی فرایند تبلیغ دینی را از آغاز تا انجام تحت نظارت و ارزشیابی كارشناسان زبده قرار دهد تا عمل كنش تبلیغی به واكنش ضد تبلیغی دچار نشود.
حضرت امام رحمه الله در این خصوص می‌فرمایند: «این فیلم‌ها ممكن است یك نتایجی بدهد كه نتایج را اشخاص عادی نتوانند درست بفهمند. كارشناس‌ها در آن فكر كنند، تامل كنند تا این كه یك فیلم صحیحی باشد كه مناسب جمهوری اسلامی و با مصالح اسلام، با مصالح كشور خودتان باشد... علی‌ای حالٍ یك توجه خاصی در این جا لازم است كه باید بشود و افراد كارشناس لازم دارید... یك عده‌ای كارشناس كه درست مطالعه كنند و بفهمند، هم در فیلم‌ها و هم در گفتارها و هم در مصاحبه‌ها، همه این‌ها باید این طور باشد تا این كه انشاالله موفق بشوید.» (28)
آیت الله مطهری رحمه الله نیز با تشریح وظیفه دانشمندان و اندیشمندان اسلامی بر ضرورت وجود دیدگاه‌های كارشناسانه و رد پاره‌ای از نظرات غیر كارشناسی تاكید می‌نماید و می‌گوید: «باید با هرج و مرج تبلیغی و اظهار نظرهای نامتخصص مبارزه شود.» (29)
به راستی اندوهبار است كه بسیاری از كارها بدون كارشناسی لازم و تنها براساس سلیقه‌ها انجام پذیرد و ضربه‌های این ناپختگی را اسلام عزیز تحمل نماید.
بدیهی است در جایگاه مدیریت و حتی تبلیغ فردی، نظرات و پیشنهادهای بسیاری ارائه می‌شود ولی در پایان این مدیر است كه باید با چیره دستی و مهارت، كارشناسی‌ترین آن‌ها را برگزیند و به كار بندد. امیر مؤمنان می‌فرمایند: «الرّای كثیر و الحزم قلیل (30) ؛ رأی و پیشنهاد بسیار است ولی افكار و آراء سنجیده كم است.»
از این رو باید بدون كوچكترین پنداری یا بزرگداشت نظرات، پیشنهاد ناب، ارزنده و كاربردی را گزینش نمود و از شتابزدگی خود داری كرد و با بردباری پای در راه رسالت گرانقدر تبلیغ دینی گذاشت.
8 - هماهنگی، همدلی و تمركز
از دیگر رسالت‌های مهم مدیریت تبلیغ دینی هماهنگ نمودن و سازماندهی منابع انسانی و غیر انسانی و از سویی هم طیف نمودن آن‌ها در جهت رسیدن به هدف مشترك است. بی توجهی به این امر مهم خنثی سازی تلاش‌های در درون مجموعه، دوباره كاری، تخریب انرژی و حتی دور شدن از هدف اصلی را به دنبال خواهد داشت و به تعبیر مقام معظم رهبری تبدیل به ضد تبلیغ خواهد شد. ایشان می‌فرمایند: «اگر تبلیغ درست انجام نشود به ضد تبلیغ بدل خواهد شد و تاثیر منفی به جای خواهد گذاشت.» (31)
بنابر این حفظ همدلی و هماهنگی در رسالت تبلیغی یكی از عناصر كلیدی به شمار می‌رود. امام خمینی رحمه الله با تأكید بر همین نكته می‌فرمایند: «ما باید در همه امور هماهنگی را حفظ نماییم مخصوصا هماهنگی در تبلیغات كه از اهم امور است باید بیشتر حفظ شود. باید سعی كنید وحدت و هماهنگی را به صورتی حفظ نمایید كه هر گونه تبلیغات سوء را از بین ببرید.» (32)
رهبری انقلاب نیز در دیدار با نمایندگان فرهنگی جمهوری اسلامی در خارج از كشور در مورد فعالیت‌های فرهنگی چنین می‌گویند: «باید سعی كنید كه كارهای فرهنگی و تبلیغی شما یك جهت داشته باشد و هماهنگ باشد.» (33) بدیهی است ساختن نظامی پیوسته، هماهنگ و متمركز و همدل بدون مدیرانی همدل و همسو ممكن نیست.
لذا برگزیدن كادری فداكار، همسو و هماهنگ و به دور از سویه‌های گوناگون می‌تواند به ساختاری فرهنگی، نظام و پیشرو به سوی هدف مشترك، یاری رساند.
مدیر یگانه و مولای مؤمنان علی علیه السلام در اشاره به همین مساله در توصیه‌ای به مالك اشتر بر ایجاد شبكه‌ای از مسؤولین همدل و فداكار تاكید می‌فرمایند: «فرماندهان تو باید كسانی باشند كه بیش از همه همدل و فداكار در كمك و یاری به سپاهیان باشند.» (34)
یكی از رازهای موفقیت و كامیابی مدیران كارآمد را می‌توان در توجه به همین نكته دانست و در مقابل یكی از عوامل هدر رفتن و سایش نیروها در مجموعه مدیریت كلان فرهنگی در سهل انگاری و روی بر تافتن از این مهم نهفته است.
9 - تربیت نیروهای آموزش دیده
یكی از ویژگی‌های مبلغان دینی آگاهی و تخصص در زمینه‌های كاربردی و اثر بخش تبلیغی است و این آگاهی است كه به مبلغ توان نفوذ در اندیشه‌ها و تغییر تمایل آن‌ها را می‌دهد.
در سلسله پیامبران الهی آنچه بیش از همه رخ می‌نماید بینش و بصیرت ایشان در رسالت خویش و همچنین در پیام الهی است كه آنان حامل آن می‌باشند. خداوند متعال خطاب به پیامبر این چنین دستور می‌دهد: «قل هذه سبیلی ادعوا الی الله علی بصیرة انا و من اتبعنی» (35) رحمه الله صلی الله علیه وسلم بگو این راه من است. من و پیروانم با بینش و بصیرت و آگاهی كامل مردمان را به سوی خدا دعوت می‌كنیم.»
بنابر این آگاهی و بینش درست، اولین ره توشه مبلغ دینی است.
اما این آگاهی خود به خود به ثمر نخواهد نشست بلكه باید در پرتو آموزش درست و پی گیر باشد تا بتواند به مرحله تحقیق برسد. این جریان حتی در مورد حاملان وحی نیز صادق است. قرآن كریم ضمن اشاره به آموزش حضرت موسی علیه السلام به وسیله حضرت خضر، وی را نیز در طبقه دانش آموختگان مكتب بی واسطه ربوبی قرار می‌دهد و حادثه را این گونه بازگو می‌كند «فوجدا عبداً من عبادنا آتیناه رحمه من عندنا و علّمناه من لدنّا علما قال له موسی هل اتبعك علی ان تعلّمن مما علّمت رشدا» (36) «(در آن جا) بنده‌ای از بندگان را یافتند كه رحمت و (موهبت عظیمی) از سوی خود به او داده و علم فراوانی به او آموخته بودیم. موسی به او گفت: آیا از تو پیروی كنم تا از آنچه به تو تعلیم داده شده و مایه رشد و صلاح است به من بیاموزی؟» پس وجود آموزه‌های كاربردی برای مبلغ دین نقشی هستی بخش دارد زیرا بدون آن تبلیغ دین به وسیله‌ای در خلاف سیر فطری خود تبدیل خواهد شد و نه تنها به هدایت و روشنگری نخواهد پرداخت بلكه زمینه دوری انسان‌ها از دایره مقدس دین را فراهم می‌نماید.
شهید مطهری رحمه الله بر همین نكته اشاره نموده و سبب اساسی گرایش به نگرش‌های مادی را در ضعف آموزش مبلغان می‌داند و می‌گوید: «ضعف منطق‌هایی كه غالبا دیده می‌شود كه افراد ناوارد در مسائل مربوط به حكمت الهی، عدل الهی، قضا و قدر الهی، اراده و مشیت الهی... و غیره از خودشان می‌دهند و غالبا مستمعان آن‌ها می‌پندارند كه آنچه این جاهلان و بی خبران می‌گویند متن تعلیمات دینی است و این‌ها به اعماق آن تبلیغات رسیده اند یكی از موجبات بزرگ لامذهبی و گرایش‌های مادی است.» (37)
و در جایی دیگر این بحران را مضر و مایه بی آبرویی ارزیابی می‌كنند: «انتشارات مذهبی ما از نظر نظم وضع نامطلوبی دارد. بگذریم از آثار و نوشته‌هایی كه اساسا مضر و مایه بی آبرویی است.» (38)
این آسیب جانكاه تنها گریبان زمانه شهید را نگرفته بود بلكه اینك نیز این آفت در درون لایه‌های تبلیغات دینی وجود دارد. مدیریت ارتباطات دینی این دانستنی ژرف را باید بیش از پیش در نظر قرار دهد كه «تبلیغ هم یك كار و فن است و می‌تواند یك علم باشد و هست و باید تدریس بشود.» (39) این گویش صمیمانه رهبری، حكایت از دردی عمیق دارد كه رسالت مدیران تبلیغ دینی را در بخش آموزش بس سنگین و حساس می‌نماید. این مساله آن چنان كلیدی و اساسی است كه در سال‌های قبل از انقلاب و بعد از آن مورد توجه رهبران انقلاب بوده است.
حضرت امام در خطابی به شورای عالی تبلیغات این گونه می‌فرمایند:
«لازم است شورای عالی تبلیغات در جذب و آموزش نیروهای صالح و افراد شایسته برای اعزام به خارج از كشور و برای مقصد نشر فرهنگ اسلامی به وزارت ارشاد كمك و همكاری نمایند و با هماهنگی كامل این وظیفه الهی را عمل نمایند.» (40) فیلسوف شهید آیت الله مطهری نیز ضمن اشاره به تربیت نیروهای آموزش دیده، یكی از راه‌های آزاد اندیشی و عمل به رسالت اصلی در زمینه تبلیغ دینی را فراهم آوردن امكانات مادی می‌داند و می‌فرماید:
«طرفدار این نظریه هستم كه خودسازمان روحانیت گروهی خطیب و واعظ با برنامه صحیح تربیت كند و زندگی آن‌ها را اراده كند و آن‌ها مزد و اجری از رسالت خود نخواهند. این عده خواهند توانست آزاد بیندیشند و وابستگی نداشته باشند.» (41)
از میان آنچه گفته شد می‌توان عصاره آن‌ها را در سه نكته برشمرد:
1 - آموزش دهنده باید مرجعی صالح و آگاه باشد مانند آموزش موسی به وسیله حضرت خضرعلیهما السلام.
2 - فراگیر باید از نیروهای شایسته بوده و تنها هدفش نشر اسلام و فرهنگ ناب آن باشد.
3 - هم پا و همراه تربیت نیروهای كار آمد در تمامی سطوح نظام تبلیغ دینی بایستی موانع رشد و آزاد اندیشی آن‌ها برداشته شود تا بتوانند با فراغ بال و آزادی مشروع و كامل به تبلیغ شریعت مقدس بپردازند.
10. ارزیابی و پی گیری و نظارت
ارزیابی نتایج كار و پی گیری فرایند تبلیغی ازجمله رسالت‌های مهم مدیریت تبلیغات می‌باشد تا بتواند تلاش‌های صورت گرفته را با برنامه‌های پیش بینی شده مقایسه نماید و از سویی با در نظر گرفتن و اعمال اصلاحات شایسته و بایسته - در مواردی كه تلاش‌ها از اهداف فاصله گرفته اند - نظام تبلیغ دینی را در حالت نشاط و پویایی قرار دهد. اینك به هر كدام از مراحل ارزیابی و پی گیری نظری جداگانه می‌افكنیم.
الف: ارزیابی
نظارت و ارزیابی انواع گوناگونی دارد از جمله:
نظارت درونی و پنهان و آشكار كه هر كدام از آن‌ها با توجه به شرایط و گزیرها می‌تواند مدیر را در ارزیابی یاری رساند. از جمله ارزیابی‌هایی كه در جهت كنترل نیروهای انسانی می‌تواند كاربرد و تاثیر بسزایی داشته باشد، روحیه دینی یا وجدان است كه در شمار نظارت‌های درونی قرار می‌گیرد. البته این نوع نظارت نیازمند فرهنگ سازی است كه با توجه به ماهیت دینی و درون گرای منابع انسانی در تبلیغ دینی و پالایش روش‌های آن تا حدودی این نظارت موجود است.
به هر حال مدیریت تبلیغ در نظام دینی بایستی با ایجاد واحدهای نظارتی به ارزیابی بپردازد و در صورت نیاز، اقدامات اصلاحی را شروع نماید. رهبر معظم انقلاب خطاب به دانش پژوهان حوزوی در این خصوص این گونه سفارش می‌فرمایند:
«امروز این بی نظمی را بایستی با یك برنامه‌ریزی اولا دقیق و متقن و ثانیا نو به نو جبران كنیم. برادران طراح و برنامه ریز باید بدانند امروز كه برنامه‌ریزی كردند سال دیگر تجدید نظر كنند؛ نه این كه خرابش كنند بلكه تكمیلش نمایند. باید دستگاه‌های نظارتی بر برنامه‌ریزی وجود داشته باشد كه دائما برنامه ها... را زیر زره بین بگذارند و ببینند كجایش عیب دارد.» (42)
از دیگر انواع ارزیابی می‌توان به ارزیابی پنهان اشاره نمود، كه می‌تواند در جای خود و بدون اعمال تجسس‌های بی جا بسیار مفید و ارزنده باشد.
مولای متقیان در جایگاه مدیری الهی می‌فرماید:
«ثم تفقّه اعمالهم وابعث العیون من اهل الصّدق و الوفا علیهم فانّ تعاهدك فی الشّر لامورهم حدودةٌ لهم علی استعمال الا مانة و الرّفق بالرّعیة» (43) ؛ «سپس كردار آنان را بررسی نما و مامورانی مخفی كه راستگو و وفادار باشند به سوی آنان گسیل دار. زیرا بازرسی مداوم و پنهان سبب می‌شود تا آنان به امانت داری و مدارا با زیر دستان تشویق و ترغیب شوند.»
بنابر این وجود سازمان نظارتی كه بر عملكرد پنهان و آشكار نهاد تبلیغ سیطره داشته باشد و نقاط ضعف و قوت آن را بنمایاند، ضرورتی اساسی است كه هر ساختار به آن نیاز جدی دارد، بویژه در سازمان تبلیغات دینی كه وظیفه فرهنگ سازی و فرهنگ بانی را بر عهده دارد.
ب) پیگیری
پس از مرحله ارزیابی و نظارت نوبت به پی گیری می‌رسد. در مرحله نظارت از روند كارها و اجرای برنامه و عملكرد نیروها ارزیابی به عمل می‌آید ولی این پایان كار نیست، بلكه مدیریت كاردان بایستی پس از مشخص شدن نشیب و فراز امور، راهكارهایی را جست وجو نماید و سپس با پی گیری سعی در برطرف نمودن كاستی و جبران اشتباهات كند و ضمن پای فشردن بر نقاط قوت، آن‌ها را تكیه گاهی برای سرعت بخشیدن به امور قرار دهد. گویی ارزیابی و پی گیری همچون دو بال پرقدرت و ارزشمند به یاری مدیر آمده می‌توانند سازمان تبلیغ و روند آن را قرین پیشرفت، پویش و كارآیی نموده، به سوی اهداف اصلی رهنمون گردند. مدیریت فرهیخته؛ انقلاب حضرت امام خمینی رحمه الله با زبانی ساده اما ژرف به این نكته اشاره می‌فرمایند: «اگر شما صد تا اعلامیه صادر كنید و صدتا نطق بكنید و صدتا محكوم بكنید و بعدش دنبالش را نگیرید این تمام می‌شود. یك صحبتی كردید، یك زحمتی كشیدید، نتیجه‌ای هم نبردید.» (44)
پیوسته و همواره بایستی در جستجوی ضعف‌ها و كاستی‌ها از سوی نقاط مثبت در بدنه نهاد تبلیغ بود تا بتوان همچون پزشك كاردان غده‌ها را نابود درد را درمان واز قوت‌ها و توانایی‌ها سود جست.
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) برداشتی از قرآن و تبلیغ ص 21-20.
2) اسلام و نیازهای جهان امروزه، ص 43.
3) علل گرایش به مادیگری، ص 225.
4) انفال / 60.
5) ترجمه آیت الله مكارم.
6) ده گفتار، مقاله رهبری و نسل جوان، ص 185.
7) حوزه و روحانیت، ص 153.
8) میزان الحكمه، ج 4، ص 40؛ مدیریت، ص 175.
9) میزان الحكمه، ج 8، ص 513؛ مدیریت،ص 176.
10) حوزه و روحانیت، ص 134-133.
11) میزان الحكمه، ج 5، ص 514؛ مدیریت، ص 177.
12) یستدلّ علی ادبار الدّول باربع: تضییع الاصول و التّمسّك بالفروع و تقدیم الاراذل و تأخیر الافاضل.» همان، ج 3، ص 59.
13) رسالت، 9/6/1365.
14) برداشتی از قرآن و تبلیغ،ص، 21-20.
15) گذشته، حال و آینده حوزه، ص 31.
16) قرآن و تبلیغ، ص 20.
17) روحانیت و حوزه، ص 128.
18) صحیفه نور، ج 1، ص 66.
19) ده گفتار، مقاله رهبری و نسل جوان، ص 168-167.
20) ده گفتار، مقاله رهبری و نسل جوان، ص 168-167.
21) صحیفه نور، ج 16، ص 46.
22) ده گفتار، مقاله رهبری و نسل جوان، ص 185.
23) حوزه و روحانیت، ص 334-333.
24) حوزه و روحانیت، ص 332.
25) یوسف / 55.
26) نهج البلاغه صبحی صالح، ج 5فیض، نامه 53؛ مدیریت اسلامی، ص 85.
27) صحیفه نور، ج 12ص 19؛ تب، ص 111.
28) رسالت، 1/5/66؛ صحیفه انقلاب،ص 16؛ صحیفه نور، ج 16، 86-84.
29) علل گرایش به مادیگری، ص 225.
30) میزان الحكمه، ج 4، ص 40.
31) تبلیغات دینی، 118.
32) صحیفه، ج 16، ص 81؛ جمهوری اسلامی، 14/3/1367؛ تب، ص 111.
33) تبلیغات دینی، 118.
34) نهج البلاغه فیض، نامه 53، ص 1006.
35) یوسف / 108.
36) كهف / 66-65.
37) علل گرایش به مادیگری، ص 187.
38) عدل الهی، ص 9-8.
39) تبلیغات دینی، ابزارها و شیوه‌ها، ص 123.
40) صحیفه نور، ج 16، ص 221.
41) ده گفتار، مقاله مشكل اساسی در سازمان روحانیت، 272.
42) حوزه و روحانیت، 322.
43) نهج البلاغه، نامه 53.
44) جمهوری اسلامی 15/11/1363.