نَشْو و نَما و تحصیلات
سیدمحمد ابراهیم قزوینی از فروغهای فروزان و مشهور به زهد و پرهیزگاری در شهر مقدس كربلا بود. وی در تاریخ 12 شوال 1348 ه. ق (1307 ه. ش) صاحب فرزندی گردید كه او را محمد كاظم نامید.
سید محمد تنها ده بهار را پشت سر نهاده بود كه در اثر وفات مادرش سوگوار گردید. گویا مواجه گردیدن با سختیها و بلایا می‌خواست گوهر گرانبهای این نهال نوپا را آشكار نماید و روح وی را از تعلقات دنیوی برهاند.
دو سال بعد، فراق پدر را متحمل گردید و این دو رویداد موقعیت بسیار سختی را برای این نوجوان دوازده ساله پدید آورد. دشواری وقتی رو به تزاید گذاشت كه به دلیل بدهی زیاد پدرش، منزل مسكونی این خانواده به فروش رفت. (1)
سید محمد پس از آنكه كشتی طوفان زده دل را به سوی ساحل شكیبایی و آرامش هدایت كرد و با یاد و نام سالار شهیدان، حضرت امام حسین علیه السلام و خواندن اشعاری در رثای آن وجود بزرگوار چشمه اشك را در كویر غم جاری ساخت، دروس مرحله مقدمات و سطح حوزه را در كربلا نزد اساتید وقت فرا گرفت. در دوره سطح از فروغ اندیشه آیات گرامی و حجج اسلام، سیدمیرزا هادی خراسانی، سیدمحمد حسین قزوینی، شیخ محمد خطیب، شیخ جعفر رشتی، سیدمحمد صالح قزوینی بهره گرفت. و پس از به پایان رسانیدن این دوره، در درس خارج حضرات آیات سیدمیرزا مهدی شیرازی، شیخ یوسف خراسانی و سیدهادی میلانی شركت نمود. (2)
سخنوری ستوده خصال
آیة اللّه سیدمحمد كاظم قزوینی پس از بهره مند شدن از محضر اساتید خویش، در دانش فقه، حدیث، كلام و تفسیر قرآن، خود به كمالات و مهارتهای علمی دست یافت و موفق گردید در حوزه علمیه كربلا تفسیر قرآن و مباحث فقهی را به شاگردان مشتاق بیاموزد. ایشان در خطابه و سخنوری امتیازی ویژه داشت و در این زمینه، ذوق و استعداد خارق العاده‌ای از خود بروز داد. چون در بیانات با جاذبه و پرحلاوتش از صمیم قلب سخن می‌گفت، بر دلها اثر می‌گذاشت و نرمی و تحول و تأثر در قلوب مستمعین پدید می‌آورد؛ روانها و اندیشه‌ها را صفا می‌داد و شنوندگان را از خواب غفلت بیدار می‌كرد.
دانش دینی، تسلط به منابع قرآنی، روایی و كلامی، آگاه بودن بر روح تعالیم مذهب، شناخت مقتضیات زمان و اوضاع روزگار و مصالح جوامع اسلامی و چگونگی موضع گیری در مقابل جریانهای موجود، وعظ و خطابه‌اش را تقویت كرده بود. راستگویی و نیت صادقانه در تبلیغات دینی وی موج می‌زد. او می‌كوشید در تشریح مباحث دینی و معرفی سیره اهل بیت علیهم السلام با استمداد از منابع معتبر و مستند به صورتی صحیح و با پرهیز از نقل قول سُست به سخنوری بپردازد و به مواعظ خود غنا بخشد. آراستن سخن به معانی گوناگون و ایجاد هیجان و حالات عاطفی در شنوندگان از هنرهای این خطیب نكته پرداز بود.
در وعظ و ارشاد دینی غالبا بر قرآن، تعالیم رسول اكرم صلی الله علیه و آله و سیره و سخن اولیا و ائمه هدی علیهم السلام تكیه می‌كرد و با كمك گرفتن از تاریخ و حوادث گذشته و نتیجه گیری جالب از رخدادها شنوندگان را نسبت به امور جاری آگاه و در خصوص آینده‌ای كه در پیش دارند و مسئولیت و تكالیفی كه عهده دار شده اند، ارشاد و هدایت می‌نمود. محبت ائمه علیهم السلام را در دل شیفتگان و كینه دشمنان قرآن و عترت را در قلبها استوار می‌ساخت.
خطاكارانی كه بر اثر بیانات این خطیب خوش خو، راه توبه پیش گرفتند و به سوی خویشتن اصیل خود بازگشتند فراوان بودند. افرادی نیز كه حقوق دیگران را پایمال نموده بودند، بر اثر اندرزهای آموزنده و هشدار دهنده ایشان به ادای حقوق دیگران اهتمام ورزیدند. كم نبودند اشخاصی كه با گوش فرا دادن به سخنان این سید والا گهر نسبت به مبانی تشیع و باورهای شیعیان نظر خود را اصلاح نموده و از بدگمانیها و تهمتهای ناروا دست برداشته، بذر محبت به خاندان رسول اكرم صلی الله علیه و آله را در اعماق وجودشان شكوفا نمودند و فضلایی چون شیخ مرتضی شاهرودی، سیدعبدالحسین قزوینی، شیخ ضیاء زبیدی، شیخ عبدالحمید مهاجر و شیخ محمد مجاهد فن خطابه را نزد آیة اللّه قزوینی آموختند. (3)
مؤسسه‌ای با بركت
آیة اللّه سیدمحمد كاظم قزوینی در راه نشر تعالیم تشیع به سخنرانی و موعظه اكتفا نكرد و به منظور معرفی مذهب تشیع به مردمان سرزمینهای دیگر، مؤسسه‌ای با عنوان «رابطة النشر الاسلامی» به سال 1380 ه. ق در كربلا بنیان نهاد. تأسیس چنین مركزی در آن شرائط و اختناق رژیم بعثی عراق، حركتی كم نظیر و تلاش نادری بود. برنامه این نهاد نوپا، ارتباط با كشورهای اسلامی، مكاتبه با شخصیتهای سیاسی ـ مذهبی دنیای اسلام و ارسال كتب و نشریات شیعی به صورت رایگان برای افراد و مراكز فرهنگی و تبلیغی بود.
محور اصلی این كوشش، فرستادن كتاب برای برخی كشورهای شمال آفریقا، چون: الجزایر، مراكش و تونس بود؛ زیرا بر اثر بررسیهای علامه قزوینی هزاران سیدعلوی در این نواحی زندگی می‌كردند كه در اثر تبلیغات مسموم در ادوار تاریخی و سمپاشی دشمنان شیعه و دوری از مراكز تبلیغی شیعیان، ناآگاهانه در خصوص ائمه هدی علیهم السلام اعتقادات سستی داشتند. (4)
در آغاز، محدوده فعالیت این مؤسسه تبلیغی منحصر به چند كشور عربی و آفریقایی بود، ولی از آن پس، برنامه هایش گسترش یافت و دیگر كشورهای آفریقایی، اروپای غربی و اقیانوسیه (استرالیا و زلاندنو) را زیر پوشش برنامه‌های فرهنگی ـ ارشادی خود قرار داد. ارسال كتابهای مناسب به نقاط مزبور، تأثیر ژرفی بر تفكرات مردمان این نواحی بر جای نهاد و نگرش آنان را در خصوص تشیع، و خاندان عصمت و طهارت اصلاح نمود و صدها نفر را به اصول تشیع معتقد ساخت.
«مؤسسة رابطة النشر الاسلامی» بعدها دو شعبه در بیروت و كویت افتتاح نمود. با به قدرت رسیدن حزب بعث در عراق، این تشكیلات تحت فشار شدید سیاسی قرار گرفت و مقامات اطلاعاتی حكومت وقت دستور دادند مكان مزبور تخلیه گردد. سرانجام چند سال بعد ساختمان جدید و تمامی تجهیزات و امكانات فرهنگی و تبلیغی و كتابهایش از سوی رژیم بعثی مصادره شد و برای گردانندگان آن تنگناهایی نگران كننده به وجود آوردند.
پس از هجرت آیة اللّه قزوینی به كویت، فعالیتهای شعبه مستقر در این ناحیه گسترش فزاینده‌ای یافت و تا چند سالی پس از اقامت ایشان در ایران، برنامه‌های آن مؤسسه با تحرك شایان توجهی استمرار داشت. طی این مدت حدود یك میلیون جلد كتاب با موضوعات اسلامی و نگرشهای شیعی و مبتنی بر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام برای علاقه مندان و برخی مشاهیر و دانشوران در حدود سی كشور ارسال گردید.
شمار قابل توجهی از اهالی ساكن در برخی كشورهای عربی، شمال آفریقا و حتی اروپا با مطالعه این كتابها در خصوص اهل بیت علیهم السلام علاقه مند گردیدند و دلها از كینه‌هایی كه دشمنان در قلوب آنان كاشته بودند، خالی شد. امواج تشیع گرایی كه هم اكنون كشورهای شمال آفریقا را در برگرفته، بی تأثیر از حركتهای فرهنگی ـ تبلیغی آیة اللّه قزوینی نمی‌باشد. (5)
دانشنامه جعفری
در حدود سال 1409 ه. ق ایشان تصمیم گرفت مركزی به منظور پژوهشهای گسترده و عمیق پیرامون تاریخ زندگی اهل بیت علیهم السلام بنیان نهد. سرانجام در ربیع الثانی 1410 ه. ق این مركز با عنوان مؤسسه نشر علوم امام صادق علیه السلام در قم تأسیس گردید و خود با همكاری گروهی از اهل فضل به تألیف كتابی در مورد امام صادق علیه السلام روی آورد كه حاصل این تلاش تدوین «موسوعة الامام الصادق» است. ایشان تا واپسین لحظات حیات دنیوی و حتی با وجود كسالت، با حضور در این مؤسسه فعالیتهای تحقیقاتی مربوط به دانشنامه جعفری را پیگیر بود. این اثر به سی جلد بالغ می‌گردد كه سیره و سخن امام صادق علیه السلام را در جنبه‌های گوناگون مورد بررسی و ارزیابی تحلیلی قرار داده و مجلداتی از آن به زیور طبع آراست ه شده است. (6)
تلاشهای تبلیغی در مراكش
احساس مسئولیت به همراه بصیرت و آگاهی، آیة اللّه قزوینی را بر آن داشت تا برای رسانیدن پیام پربار و رهایی بخش تشیع به گوش علاقه مندان، بار سفر بربندد و در سرزمین دور دست پایگاهی برای مبارزات اعتقادی تشكیل دهد و كینه‌های كهنه و غیظهای غلیظ را از دلها نسبت به خاندان پیامبر كاسته، بذرهای عطوفت را در دلها بكارد. در كشور مراكش اگرچه اكثریتی سُنّی مذهب زندگی می‌كنند، اما گروهی سادات علوی تحت تأثیر تبلیغات منفی به دیده نفرت به مبانی و اصول تشیع نگاه می‌كردند و به استناد خبری جعلی مبنی بر اینكه كشتی حضرت نوح علیه السلام در روز عاشورا بر ساحل نشست و توبه حضرت آدم علیه السلام در چنین روزی پذیرفته شد، به جای مراسم سوگواری برای حضرت اباعبداللّه الحسین علیه السلام در ایام محرم، مجالس جشن و سرور بر پا می‌كردند و بین حاضران شیرینی توزیع می‌نمودند و در چنین روز غمباری، شادی را به اوج می‌رسانیدند!
آیة اللّه قزوینی وقتی از برپایی چنین مراسمی آگاه گردید، به منظور ریشه یابی مسئله و چاره جویی برای آن، راهی مراكش گردید و ضمن دیدار با دانشمندان علوم دینی، سردبیران و صاحبان امتیاز نشریات، متفكران و اهالی شهرهای گوناگون، با مطرح نمودن این ضایعه خواستار ریشه كنی چنین رسوم مذمومی شد و سرانجام پس از چهار ماه تلاشهای علمی، تبلیغات اصولی و تألیف و انتشار كتابی درباره عاشورا، به همت ایشان مجالس جشن و پایكوبی در ایام عاشورا، در مراكش تبدیل به مجلس سوگواری و ماتم سرایی برای به خون خفتگان دشت كربلا گردید و سنت پوسیده‌ای كه امویان مؤسس آن بودند، به طور كلی در مراكش ریشه كن گردید. (7)
به علاوه چندین كتابخانه با كتابهای شیعی در مراكش تأسیس نمود تا اهالی آن سامان به این منابع دست رسی داشته باشند و خود از لابه لای كتب حقایق را دریابند. همچنین در این سفر بابركت، گروهی به مذهب تشیع روی آوردند. تمامی این فعالیتها با امكانات شخصی آیة اللّه قزوینی صورت گرفت و ایشان اظهار می‌داشت: اگر بودجه كافی و تجهیزات لازم در اختیارم بود، چنان در مراكش به فعالیت تبلیغی و فرهنگی ادامه می‌دادم تا فریاد فرحزا و ملكوتی اشهد انّ علیا ولی اللّه در اذان از رادیوی مراكش پخش گردد. (8)
این سفر به قدری مردمان این سرزمین را شیفته بیانات شیوا، اخلاق، فروتنی و اخلاص آیة اللّه قزوینی نمود كه با وجود اكثریت سُنّی، حاضر نمی‌شدند وی به وطن باز گردد و اصرار داشتند برای همیشه در آنجا اقامت اختیار كند. (9)
به سوی استرالیا
در سال 1396 ه. ق گروهی از شیعیان استرالیا نامه مفصلی خطاب به آیة اللّه قزوینی نوشتند كه در آن آمده بود: وضع شیعه در این سرزمین اسفناك است و تشكیلاتی جز دو انجمن ضعیف در اینجا وجود ندارد. از مسجد و حسینیه خبری نمی‌باشد. در گذشتگان شیعه یا سوزانیده می‌شوند (طبق رسم هندیها) و یا بر اساس آداب مسیحیان در گورستان آنان دفن می‌گردند و اصولا این اقلیت مظلوم در برابر طوفان كفر و الحاد و امواج انحرافی قدرت دفاعی اندكی دارند.
آیة اللّه قزوینی وقتی از این وضع مطلع گردید، متأسف گشت و به سال 1398 ه. ق شخصا به استرالیا رفت و در شهر سیدنی كه مركز استقرار شیعیان بود، مسجد، مدرسه و غسالخانه تأسیس نمود. در این مدرسه، علوم اسلامی بر طبق مبانی تشیع به علاقه مندان آموزش داده می‌شد.
همچنین وی در شهر كانبرا ـ مركز حكومت استرالیا ـ تشكیلاتی تحت عنوان «الجمعیة الاسلامیة الجعفریة» برای تشكل و انسجام و تقویت هویت شیعیان و تحرك بخشیدن به تلاشهای تبلیغی آنان بنیان نهاد.
آیة اللّه قزوینی برای پیگیری فعالیتهای ارشادی و فرهنگی شیعیان استرالیا و نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام در بین آنان، چهار مرتبه به این كشور مسافرت نمود. (10)
همچنین ایشان از كشورهای مصر، اندونزی، تایلند، ژاپن، پاكستان و هند دیدارهایی به عمل آورد كه هر كدام از این سفرها بركات و آثار مفیدی به دنبال داشته است. (11)
تبلیغ از راه تحقیق
همان گونه كه آیة الله قزوینی از طریق بیان به ایفای مسئولیت ارشادی خویش اهتمام وافری داشت، برای پاسداری از فرهنگ تشیع و مقابله با اندیشه‌های مسموم و التقاطی، قلم به دست گرفت و با این اسلحه كوشید تهاجم فرهنگی و یورش مخرب اندیشه‌های آلوده را بی اثر سازد. او در این نوشته‌ها با پژوهشهای پرمایه، درج نكات علمی و مضامین برهانی و برخاسته از قرآن و عترت متناسب با مقتضیات عصر و زمان شناسی فرهنگی، مطالبی در مباحث گوناگون اسلامی به رشته تحریر در آورد.
او به این اعتقاد بود كه قوانین و احكام اسلام به عبادات منحصر نمی‌گردد. تعلیمات قرآنی، سیره رسول اكرم صلی الله علیه و آله و ائمه هدی علیهم السلام تمام جوانب زندگی فردی واجتماعی را در برمی گیرد. وی علاوه بر نگارش كتابی در خصوص زندگانی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله، شرح حال امامان علیهم السلام، حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام، و زینب كبری علیهاالسلام را از ولادت تا رحلت و شهادت تدوین نمود. كتابی در شرح نهج البلاغه، اثری در مورد شرح استدلالی بر شرایع الاسلام، نوشته‌ای درباره اسلام و تعلیمات تربیتی و وجیزه‌ای در اثبات خلافت حضرت علی علیه السلام تحریر نمود. مفصل‌ترین آثارش موسوعه امام صادق علیه السلام است كه به آن اشاره كردیم.
در عرصه سیاست
آیة اللّه قزوینی اعتقاد داشت رژیم حاكم بر عراق از دیرباز سعی در محو هویت مذهبی شهرهای مقدس عراق داشته و برای رسیدن به این مقصد شوم از نقشه‌های گوناگونی استفاده كرده است. به همین دلیل، به موازات پژوهشهای كلامی و آگاه ساختن مسلمانان برخی كشورهای جهان، برای ستیز با استبداد و اختناق شدید رژیم ستم شاهی به مبارزات گسترده‌ای دست زد و از طریق سخنرانیهای افشاگرانه این نظام منفور را مورد تهاجم جدی قرار داد. نظر به تأثیر عمیق سخنان وی در اذهان مردم، دستگاه حكومتی عكس العملهای خشنی از خود بروز می‌داد و یك بار وی را در حال ایراد خطابه، بر فراز منبر دستگیر نمود.
از شعبان سال 1391 ه. ق كه رهبری مذهبی شهر مقدس كربلا به ایشان رسید، رژیم بعثی آن را ناخوشایند تلقی می‌كرد؛ زیرا از سابقه مبارزاتی آیة اللّه قزوینی اطلاع داشت. مدتی بعد نیروهای امنیتی وی را دستگیر نموده و به زندان الشعبة الخامسه واقع در بغداد منتقل كردند و ایشان را به مدت 114 روز تحت شكنجه‌های سخت و وحشیانه قرار دادند.
از آنجا كه فعالیتهای سیاسی ـ اجتماعی آن خطیب دانشور و دیگر مشاهیر كربلا مانع بسیار بزرگی بر سر راه نقشه‌های پلید رژیم بعثی بود، در سال 1393 ه. ق تنی چند از شخصیتهای مذهبی كربلا را دستگیر نمودند، اما آیة اللّه قزوینی خود را از دست رس آن دژخیمان دور ساخت. مدت هیجده ماه مأموران در تلاش بودند تا ایشان را دستگیر نمایند و برای مدت طولانی منزل ایشان در محاصره شدید بود و تمامی رفت و آمدها كاملا كنترل می‌گردید. به دلیل شرایط سخت و محدودیتهایی كه برای آن عالم وارسته و خانواده‌اش ایجاد كرده بودند، در شعبان سال 1394 ه. ق به همراه اهل خانه با توسل به حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام به طور شگفت انگیزی عراق را ترك نمود و وارد كویت گردید؛ بدون اینكه مأموران رژیم بعثی بتوانند كوچك‌ترین آسیبی به ایشان و اهل خانه‌اش وارد سازند. چند سال پس از آن، كارگزاران دستگاه حاكم بر عراق اموال آن سخنور بزرگ را مصادره نمودند و ضمن تصاحب منزل مسكونی و كلیه لوازم آن، تمامی كتب چاپی و نسخه‌های نفیس خطی كه در كتابخانه آیة اللّه قزوینی نگهداری می‌شد، را نابود ساختند.
آری، آن عالم زاهد به موجب حق گویی و ایستادگی در برابر خودكامگیها، بارها طعم تلخ زندان، تبعید و شكنجه را كشید و تا مرز شهادت پیش رفت و آخرین بار از سوی رژیم عراق به اعدام محكوم شد و پس از ماهها زندگی مخفیانه، به لطف خداوند از عراق خارج گردید و از آنجا به كویت و سپس به لبنان و ایران آمد و از سال 1394 ه. ق به مدت هفت سال به خدمات تبلیغی خود از راه بیان و بنان ادامه داد. (12)
رحلت
آیة اللّه قزوینی بر اثر شكنجه‌های شدیدی كه در زندانهای رژیم بعثی متحمل گردید، سلامتی خود را از دست داد و در اواخر سال 1412 ه. ق بیماری ناشناخته‌ای اعضا و جوارحش را تحت فشار قرار داد كه پزشكان ایرانی و اطبای استرالیایی و آلمانی از درمان آن عاجز گردیدند. به رغم تلاش پزشكان و مصرف داروهایی كه برای ایشان در نظر گرفته شده بود، در نهم جمادی الثانی 1415 ه. ق حال آن واعظ وارسته رو به وخامت رفت و در بیمارستان آیة اللّه گلپایگانی قم تحت مراقبتهای ویژه قرار گرفت.
سرانجام پس از 90 ساعت بی هوشی، بعد از ظهر پنج شنبه 13 جمادی الثانی 1415 ه. ق مطابق با 1373 ه. ش این عالم شیفته اهل بیت به سرای باقی شتافت و زندگی برزخی خویش را آغاز نمود. پیكر پاكش پس از مراسم تغسیل، تكفین و تشییعی باشكوه و عبور دادن از صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام و اقامه نماز میت توسط حجة الاسلام والمسلمین حاج سید محمد ابراهیم قزوینی در مقبره‌ای داخل حسینیه كربلاییها در قم به خاك سپرده شد.
آیة اللّه قزوینی با دختر استاد خویش آیة اللّه میرزا مهدی شیرازی ازدواج كرده بود كه ثمره این پیوند مبارك پنج فرزند فاضل و برومند است كه همگی در حوزه علمیه و مراكز علوم اسلامی و تبلیغی اشتغال داشته و مشغول فیض رسانی به جامعه اسلامی هستند. (13)
- پاورقــــــــــــــــــــی
1. گنجینه دانشمندان، محمد شریف رازی، ج9، ص276؛ تراث كربلا، سلمان هادی الطعمة، ص150.
2. جزوه صفحاتی از زندگی آیة اللّه قزوینی، ص8.
3. همان، ص10 و نیز ر. ك: فاطمه زهرا علیهاالسلام از ولادت تا شهادت، آیة اللّه قزوینی، مقدمه مترجم، (علی كرمی) .
4. اسلام و تعلیمات تربیتی، سیدمحمد كاظم قزوینی، ترجمه ذكراللّه احمد، مقدمه مترجم، ص12.
5. صفحاتی از زندگی آیة اللّه قزوینی، ص13.
6. مقدمه كتاب فاطمه زهرا علیهاالسلام از ولادت تا شهادت، ص26.
7. مقدمه دكتر حسین فریدونی بر كتاب فاطمه زهرا علیهاالسلام از ولادت تا شهادت، ص15.
8. اسلام و تعلیمات تربیتی، مقدمه مترجم، ص11 ـ 10.
9. ستارگان حرم، گروهی از نویسندگان، ج2، ص182.
10. صفحاتی از.... ، ص16 ـ 15؛ گنجینه دانشمندان، همان.
11. ستارگان حرم، همان، ص184.
12. اسلام و تعلیمات تربیتی، ص34؛ مقدمه كتاب عاشورا غمبارترین روز تاریخ.
13. اطلاعیه‌های بازماندگان آن فقید سعید و نیز گنجینه دانشمندان، ج9، ص277.