(ثواب الاعمال و عقاب الاعمال)
مقدمه
كتاب «ثواب الاعمال و عقاب الاعمال» نوشته محدث بزرگ شیعه، ابو جعفر محمد بن على بن حسین بن بابویه قمى معروف به شیخ صدوق (1) است. همچنانكه از نام این كتاب پیدا است، این كتاب حاوى روایات فراوانى در بیان اعمال پسندیده، پاداش اعمال نیك و همچنین اعمال ناپسند و مجازات اعمال بد مىباشد.
تألیفات شیخ صدوقرحمه الله - كه حدود سیصد اثر براى ایشان برشمردهاند - بسیار پرمحتوا و ابتكارى و متنوع است؛ امّا استناد همه این كتابها به ایشان قطعى نیست. یكى از كتابهایى كه بهطور قطع و یقین از ایشان است، كتاب «ثواب الاعمال و عقاب الاعمال» مىباشد. این كتاب همواره مورد توجه همگان بوده و یكى از مهمترین و معروفترین كتابهاى حدیثى شیعه به شمار مىآید.
كتاب ثواب الاعمال شامل 778 حدیث مىباشد كه در ضمن 391 عنوان و كتاب عقاب الاعمال نیز شامل 331 حدیث است كه در ضمن 131 عنوان تنظیم شده است. این كتاب شامل موضوعاتى مانند: ثواب گفتن لا اله الاّ اللّه، رفتن به مسجد، تفكّر، ثواب جهاد در راه خدا، زیارت پیامبر و ائمه، حفظ قرآن، توبه، عمل، علم، شاد كردن دل برادر مىباشد.
كتاب عقاب الاعمال نیز شامل موضوعاتى نظیر: مجازات كسى كه در انجام فرامین الهى سستى مىكند، قسم دروغ، زكات ندادن، اذیت مؤمن، قطع رحم، حاكم ستمگر، مجازات ترك امر به معروف و نهى از منكر مىباشد.
ویژگی‌هاى كتاب
1. این كتاب در ترغیب مردم به كسب فضایل اخلاقى و انجام واجبات و مستحبات و فرو نهادن محرّمات و مكروهات نقش بسزایى دارد و هر مسلمانى با خواندن آن، یك نوع شیفتگى نسبت به وظایف اسلامى در خود احساس مىكند و شور و حال خاصى براى عملگرایى در خود مىیابد و همین ویژگى براى ارزندهبودن یك كتاب و موفقیت نویسنده آن كفایت مىكند؛
2. ذكر ثواب و پاداش براى تشویق مردم به انجام دادن واجبات و مستحبات است. البته این روش، شیوهاى قرآنى مىباشد كه خود خداوند متعال در قرآن آن را در پیش گرفته و نعمتهاى بىشمارى براى اعمال نیك انسان ذكر كرده است. در روایات نیز این شیوه دنبال شده است؛
3. كتاب مذكور با كنار هم قرار دادن احادیث یك موضوع، به پیدایش درك درستى از فضاى آن موضوع در ذهن مبلّغ كمك مىكند؛
4. كنار هم قرار گرفتن احادیث یك موضوع و تفاوت بین ثوابهاى ذكرشده در آنها، مبلّغ را بر آن مىدارد تا با دقت بیشتر به ریزهكاریهاى این احادیث بپردازد. این كار در اكثر اوقات ما را به برداشتهاى نویى از احادیث رهنمون مىكند. از جمله اینكه برخى از آثار ذكرشده مربوط به ذات عمل است و هر كس آن را انجام دهد، به آن ثواب مىرسد؛ امّا برخى از ثوابها مربوط به نیت عمل است. مثلاً در مورد گرفتن ناخن در روایت وارد شده است كه هر كس ناخنش را در روز پنجشنبه و جمعه بگیرد، از جذام و پیسى دور مىماند و در حدیث دیگرى از همین باب آمده است كه هر كس موقع انجام دادن این عمل، ذكر «بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ عَلى مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ» را بگوید، خداوند به عدد هر ریزه ناخن، ثواب آزاد كردن بندهاى را براى او مىنویسد؛
5. برخى از مردم با شنیدن بعضى از ثوابهاى ذكر شده در احادیث، دست به انكار آن مىزنند. متنوّع بودن ثوابهاى ذكرشده براى اكثر اعمال باعث مىشود تا مبلّغ متناسب با سطح معرفت مخاطبینش از بین ثوابهاى ذكرشده در این احادیث، برخى از آنها را بیان كند. این كار مانع از آن مىشود كه گروهى منكر ثوابهاى مطرح شده براى این اعمال بشوند؛
6. این كتاب منبع خوبى براى مبلّغان دینى در زمینه بیان اعمال مربوط به هر روز و مناسبتها است؛
بررسى سندى كتاب
به لحاظ سندى، اصولاً در احادیثى كه متضمّن ثوابهایى براى اعمال مستحبى است، همین كه ندانیم آن روایت ساختگى است، مىتوانیم به امید رسیدن به ثواب، به آن روایت عمل كنیم؛ همانگونه كه در روایات «مَنْ بَلَغَ» به این مطلب تصریح شده است. از جمله این روایات مىتوان به روایت متواترى كه در صفحه 283 همین كتاب نیز آمده اشاره كرد. امام صادقعلیهالسلام در این حدیث مىفرمایند: «مَنْ بَلَغَهُ شَیءٌ مِنَ الثَّوَابِ عَلَى شَیءٍ مِنْ خَیرٍ فَعَمِلَهُ كَانَ لَهُ أَجْرُ ذَلِكَ وَ إِنْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِصلىاللهعلیهوآله لَمْ یقُلْه؛ كسى كه بشنود كار خوبى فلان مقدار ثواب دارد و آن كار را انجام دهد، ثواب آن كار از آن او خواهد بود؛ گرچه رسول خدا نیز آن را نگفته باشد.»
پی‌نوشـــــــــت‌ها:
1) شیخ صدوق حدود سال 305 ه. ق در شهر مقدس قم چشم به جهان گشود و در سال 381 ه. ق در شهررى چشم از جهان فرو بست و در همان شهر به خاك سپرده شد. وى امروزه به ابن بابویه شهرت یافته است و مزار او از زیارتگاههاى معروف ایران به شمار مىآید و مورد توجه شیعیان مىباشد.