«ارشاد القلوب الی الصواب»
کتاب شریف
«ارشاد القلوب»، یکی از منابع معتبر شیعه، بهترین اثر در زمینة موعظه، خطابه، تبلیغ و خودسازی معنوی است، مؤلف آن «حسن بن ابی الحسن دیلمی» واعظ، محدث و عارف برجستة قرن هشتم هجری و استادِ «ابن فهد حلی» و شاگرد «شهید اول» می‌باشد كه این اثر ماندگار را در دو جلد تدوین كرده است.
جلد اوّل آن شامل 54 مجلس در نصایح و مواعظ از آیات قرآن و اخبار پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌وآله و امامان‌علیهم‌السلام در اخلاقیات و ترغیب به صفات پسندیده، زهد و پارسایی و پرهیز از صفات ناپسند و دوری از دنیاپرستی است، و جلد دوّم آن در شأن و مقام حضرت علی‌علیه‌السلام، جنگهای آن حضرت، فضائل، مناقب، شرح غزوات، مكارم اخلاقی، حل مشكلات علمی، مباحثات و مناظرات حضرت با علمای ادیان و بطور كلی شرح مقامات ائمة اطهار‌علیهم‌السلام و فضل شیعیان اهلبیتعلیهمالسلام و دوستانِ ذریة پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌باشد؛ البته جلد اول این كتاب شریف، به لحاظ تأثیر گذاری فراوان در قلوب، بارها به تنهایی تجدید چاپ شده است.
در این كتاب روایاتی در علامات مؤمنین و اهل بهشت آمده است كه به عنوان نمونه به یکی از آنها اشاره می‌شود:
عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ‌علیه‌السلام قَالَ: لِاَهْلِ الْجَنَّةِ اَرْبَعُ عَلَامَاتٍ؛ وَجْهٌ مُنْبَسِطٌ وَ لِسَانٌ فَصِیحٌ لَطِیفٌ وَ قَلْبٌ رَحِیمٌ وَ یدٌ مُعْطِیةٌ. وَ عَنْهُ‌علیه‌السلام یقُولُ الْمُؤْمِنُ أَكْرَمُ عَلَى اللَّهِ مِنْ أَنْ یمُرَّ بِهِ أَرْبَعُونَ یوْماً لَا یمَحِّصُهُ اللَّهُ فِیهِ مِنْ ذُنُوبِهِ وَ إِنَّ الْخَدْشَ وَ الْعَثْرَةَ وَ انْقِطَاعَ الشَّسْعِ وَ اخْتِلَاجَ الْعَینِ وَ أَشْبَاهَ ذَلِكَ لَیمَحَّصُ بِهِ وَلِینَا وَ أَنْ یغْتَمَّ لَا یدْرِی مَا وَجْهُهُ فَأَمَّا الْحُمَّى فَإِنَّ أَبِی حَدَّثَنِی عَنْ آبَائِهِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ‌صلی‌الله‌علیه‌وآله قَالَ حُمَّى لَیلَةٍ كَفَّارَةُ سَنَةٍ؛ (1) از حضرت صادق‌علیه‌السلام روایت است كه: علامت اهل بهشت چهار چیز است: چهره‌ای گشاده، زبانی گویا و لطیف، قلبی مهربان،و دستی بخشنده. و فرمود: مؤمن نزد خدا گرامی‌تر از این است كه چهل روز بر او بگذرد و در اثنای آن از گناه پاك نگردد و به تحقیق که خراش بر بدن و لغزیدن پا و یا پاره شدن بندکفش و پریدن بدون اختیار پلکها و نظایر اینها سبب پاک و خالص شدن دوستدار ما می‌شود و یا اینکه به سبب غمی باشد كه جهت رسیدن آن را نداند و از پدرم شنیدم كه او از پدرانش و از رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله نقل كرده‌اند كه فرمود: تب یك شب كفارة گناهان یك سال است.»
این منبع اخلاقی و تربیتی مورد اعتماد دانشمندان شیعه، از همان دوران تألیف مورد توجه و استقبال تمام اقشار، بهویژه علما و دانشمندان قرار گرفته است.
ستایش علامه مجلسی
علامه مجلسی در مورد این كتاب و جایگاه والای آن می‌نویسد: «كتاب (ارشاد القلوب) كتابی است لطیف، مشتمل بر اخباری متین و شگفت‌انگیز! البته ما در بحار از دو كتاب دیگر مؤلف (اعلام الدین و غرر الاخبار) كمتر حدیث نقل كردیم؛ زیرا بیش‌تر اخبار این دو كتاب، در كتب دیگری كه از حیث وثاقت بالاترند، وجود داشت. گرچه از تمام اینها و اعتماد اكابر و بزرگان به این دو كتاب جلالت مؤلف به ثبوت می‌رسد.» (2)
نظر اندیشور برجسته «سید علی خان مدنی»
كتابشناس برجستة جهان تشیع، علامه آقا بزرگ تهرانی می‌نویسد: «كتاب ارشاد القلوب كتاب ارزشمندی است و عالم بزرگ، سید علی خان مدنی، شارح صحیفه سجّادیه، این كتاب را این چنین ستوده است:
هذا كتاب فی معانیه حسن للدّیلمی ابی محمّد حسن
اشهی الی المضنی العلیل من الشّفا والذّ للعینین من غمض الوسن
این كتابی است كه دارای محتوای زیبا و شیوا است و از تألیفات ابو محمد حسن دیلمی است. به وسیله این نسخه معنوی، شفای بیمار بینوا را می‌طلبم، و این كتاب را نسخة شفابخش برای او می‌دانم، كه برای چشمها لذّتبخش‌تر از خواب شیرین است:
اذا ضلّت قلوب عن هداها فلم تدر العقاب من الثّواب
فارشدها جزاك الله خیرا بارشاد القلوب الی الصّواب
هر گاه قلبها راههای هدایت را گم كردند، و عوامل كیفر و پاداش را نشناختند، تو آن قلبهای گمراه را به وسیله كتاب ارشاد القلوب، به راه درست و مستقیم، راهنمایی كن، خدا به تو جزای خیر دهد.» (3)
ترتیب كتاب
دیلمی در مقدمة كتاب می‌نویسد: «أما بعد، فإنّه لما استولی سلطان الشهوة والغضب علی الآدمیین ومحبّة كل منهم لنفسه واشتغاله عن آخرته ورمسه عملت هذا الكتاب وسمیته بإرشاد القلوب إلی الصواب، المنجی من عمل به ألیم العقاب؛ چون احساس كردم سلطان شهوت و غضب بر مردم تسلط یافته و مردم مشغول به خود شده‌اند و آخرت را فراموش كرده‌اند، این كتاب را تألیف كردم و آن را «إرشاد القلوب إلی الصواب» نامیدم تا هر كس به آن عمل كند، از عذاب ألیم الهی در امان بماند.» (4)
مؤلفِ ارشاد القلوب، در كتاب خود سند روایات را حذف كرده و حدیث را مستقیماً از پیامبر و ائمه نقل می‌كند و شهرت روایی را دلیل این كار خود ذكر می‌كند. با این حال كسی با این روایات محذوف السند معاملة مرسله نكرده است و تمام روایات آن را مسنده می‌دانند؛ چنانكه در كتب روایی دیگر مشابه آنها با سند كامل یافت می‌شود. از اینجا معلوم می‌شود كه هدف دیلمی تألیف كتاب مستند روایی نبوده است؛ بلكه صرفاً قصد بیدار كردن خفتگان و غفلت زدگان را بوسیله مواعظ قرآن و معصومین‌علیهم‌السلام داشته است. عناوین بابها بهگونهای تنظیم شده است كه بیش‌ترین اثر گذاری را در روح و جان خوانندة كتاب میگذارد.
موضوعات مهم كتاب
مؤلف در جلد اول، ابتدا بحث موعظه، سپس ذم دنیا و دنیا گرایی و امراض قلبی و رذائل اخلاقی و عملی را مطرح نموده، و پس از آن بحث توبه، خوف، رجاء و صفات حسنه از قبیل شكر، رضا و یقین و... را به تفصیل بیان كرده است. همچنین در لابلای فصول كتاب، بحثهایی با عنوان «مواعظ» یا «احادیثی از امام‌علیه‌السلام» و «احادیث منتخبه» آورده است، كه بوسیلة آنها مؤمنین زنگارهای دل را صیقل داده و خانه تكانی كاملی از غبارهای غفلت انجام می‌دهند.
دیلمی كه خود اهل سیر و سلوك و عمل به گفته‌ها بوده، كلامی گیرا و نفَسی گرم داشت، به‌طوری كه بدون شك، مطالعه كنندة كتاب تحت تأثیر مواعظ آن قرار می‌گیرد.
در جلد دوم كتاب كه در اكثر چاپها با جلد اول در یك مجلد است، بحثی مبسوط در فضائل و مناقب علی‌علیه‌السلام عنوان شده است. عناوین مهم جلد دوم عبارتند از:
- شخصیت حضرت علی‌علیه‌السلام از دیدگاه پیامبر اسلام‌صلی‌الله‌علیه‌وآله
- فضایل علی‌علیه‌السلام پس از تولّد
- فضایل پس از شهادت
ترجمه‌های فارسی
كتاب ارشاد القلوب دیلمی به فارسی نیز ترجمه شده است که عبارتند از:
- ترجمه رضایی؛ كه توسط سید عبد الحسین رضائی در دو جلد انجام پذیرفته و توسط نشر اسلامیه منتشر شده است.
- ترجمه طباطبایی؛ كه توسط سید عباس طباطبایی در یك جلد انجام پذیرفته و توسط نشر جامعه مدرسین در قم منتشر شده است.
- ترجمه مسترحمی؛ كه توسط سید هدایت الله مسترحمی در دو جلد انجام پذیرفته و توسط نشر مصطفوی در تهران منتشر شده است.
- ترجمه سلگی؛ كه توسط علی سلگی نهاوندی و با مقدمة آقای محمّد محمّدی اشتهاردی، در دو جلد انجام پذیرفته و توسط نشر ناصر در قم منتشر شده است.
آشنایی اجمالی با مؤلف
تاریخ ولادت ابو محمد حسن بن ابی الحسن دیلمی دقیقاً مشخص نیست، و در تاریخ دقیق سال تولد وی اختلاف فراوانی مطرح است، به‌طوری كه بعضی او را از علمای قرن پنجم دانسته‌اند و بعضی تا قرن نهم را ذكر كرده‌اند؛ اما با توجه به برخی از قراین (5)، او از علمای قرن هشتم هجری است و در عصر شهید اوّل و فخر المحقّقین می‌زیسته.
مقام علمی
با نگاهی اجمالی به كلمات بزرگان پیرامون دیلمی، صفاتی همچون:عارف، عالم، محدث، كامل، وجه من كبار اصحابنا فی الفقه و الحدیث و العرفان و المغازی و السیر و... را در وصف او می‌بینم.
از این عبارات معلوم می‌شود كه وی عالمی خبیر، محدثی بصیر، واعظی شهیر و زاهدی وارسته بوده و از بزرگان علم حدیث و فقه است، و به اقتضای منبر، وعظ و خطابه در تاریخ و سیره نیز اطلاعات وسیعی داشته.
شیخ زاهد و عارف، ابو العباس احمد بن فهد حلّی (م. 801. هـ) در كتاب معروف خود «عدة الداعی» از ایشان نقل حدیث كرده است. (6)
همچنین مؤلف در مورد اساتید خود، ضمن اجازه حدیثی كه بنام شیخ محمّد گیلانی در پشت كتاب «فقیه من لا یحضره الفقیه» نوشته است، چنین تذكر می‌دهد كه نزد پدر بزرگوارش «ابو الحسن محمّد بن علی بن عبد الله بن الحسن دیلمی» به تحصیل كمالات علمی پرداخته و از شیخ بزرگوار شهید اول (م. 786. هـ) اجازة روایت داشته و طریق روایتی هم به فخر المحقّقین، فرزند علامه حلّی (م. 771. هـ) دارد. (7)
از حیث اعتماد و وثاقت هم همین بس كه علامه مجلسی رحمه الله كتاب شریف «اعلام الدین و ارشاد القلوب» را از آن بزرگوار در «بحار الانوار» نقل كرده است و صاحب «وسائل الشیعه» نیز از كتابهای او بسیار نقل می‌كند و این به خاطر اعتماد بزرگان به وثاقت، مقام علمی و تقوای آن بزرگ مرد عرصة علم و تقوا است.
به اعتراف جمیع بزرگانی كه نامی از دیلمی برده‌اند، او از بزرگان اصحاب امامیه در علوم مختلف، خصوصا فقه و حدیث و عرفان است.
عالم بزرگ، ابن فهد حلّی (احمد بن محمد بن فهد حلّی از مراجع و اساتید عصر خود، كه در سال 826 هـ. ق در نجف اشرف رحلت كرد) یكی از شاگردان دیلمی است، كه در كتاب «عدّة الداعی» خود از او نقل روایت می‌كند. (8)
تألیفات دیلمی
او دارای تألیفات بسیار بوده كه بعضی از آنها چاپ شده است. علّامه سید محسن امین رحمه الله در كتاب «اعیان الشیعه»، چهار كتاب از تألیفات او را به این ترتیب ذكر می‌كند:
الف. ارشاد القلوب الی الصواب: این كتاب معروف‌ترین كتاب دیلمی است.
ب. غرر الأخبار و درر الآثار: در مناقب اهل بیت عصمت و طهارت‌علیه‌السلام. این كتاب ظاهراً هنوز چاپ نشده و به صورت خطی در كتابخانه ملی موجود است.
ج. اعلام الدین فی صفات المؤمنین: از كتابهای مهم دیلمی، و شامل مواعظ بلند اخلاقی است و در آن بحثهای كلام، تفسیر، مواعظ، ادعیه، صفات حسنه و رذائل اخلاق و بحثهای متنوع دیگری از كلام معصومین‌علیهم‌السلام نقل شده است. این كتاب در 530 صفحه و با تحقیق و مقدمه خوبی به چاپ رسیده است.
د. الأربعون حدیثاً: كتابی است كه چاپ نشده و نسخة آن هم یافت نمی‌شود. (9)
دیلمی از منظر اهل نظر
1. علّامه سید محسن امین رحمه الله
ایشان رحمه الله او را به این عنوان ستوده است: «عالم عارف عامل، محدّث كامل و عالی مقام، حسن بن ابی الحسن دیلمی، از بزرگان اصحاب ما در فقه، حدیث، عرفان و سیره و تاریخ است.» (10)
2. شیخ عبّاس قمّی رحمه الله
محدّث قمّی در شأن او می‌نویسد: «ابو محمّد، عالم عارف، محدّث كامل، وجیه نبیه، صاحب ارشاد القلوب... است.» (11)
3. آیت الله العظمی نجفی مرعشی رحمه الله
این محقّق بزرگ، نویسندة «ارشاد القلوب» را این چنین می‌ستاید: «علّامة مفسّر، فقیه، متبحّر، متكلّم، محدّث، شاعر ادیب، شیخ ابو محمّد، حسن بن ابی الحسن محمد الفقیه بن علی بن عبد الله بن حسن دیلمی.»
ایشان در مورد سیر تحصیلی دیلمی می‌نویسد: «اساتید اودر وهلة اوّل پدر ارجمندش بود، و یكی از اساتید او شهید اوّل می‌باشد. و جماعتی از دانشمندان و محقّقان دیگر مانند: علّامه بزرگ شیخ محمّد جیلانی، و علّامه زاهد ابن فهد حلّی صاحب كتاب «عدّة الدّاعی» نیز از شاگردان او بوده‌اند.» (12)
وفات
تاریخ وفات دیلمی به طور دقیق، مشخص نیست؛ اما بنابر نقل علامه سید محسن امین رحمه الله وفات او در سال 841 هجری بوده است. (13)
پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:
(1). إرشاد القلوب إلی الصواب، ج 1، ص 173، الباب الحادی و الخمسون فی أخبار عن النبی صلی الله علیه وآله والأئمة الأطهار.
(2). مقدمه بحار الأنوار، علامه مجلسی، نشر اسلامیه، تهران.
(3). الذّریعه، آقا بزرگ الطهرانی، 1403 ق، نشر: دار الأضواء ـ بیروت ـ لبنان، ج 1، ص 517. الكنی و الالقاب، شیخ عباس قمی، نشر: مكتبة الصدر ـ طهران، ج 2، ص 32.
(4). إرشاد القلوب إلی الصواب، شیخ حسن دیلمی، ج 1، ص 5، نشر شریف رضی.
(5). این قرائن عبارتند از: 1 ـ بیانی كه در كتاب (غرر الأخبار و درر الآثار) آورده و می‌گوید: «بعد از انقراض دولت بنی عباس (سال 656. هـ) ضعف و اختلاف شدیدی در میان ملوك اسلامی پدید آمد،و اینك كه نزدیك به صد سال از آن دوران می‌گذرد، هنوز هم كفار در شرق و غرب ممالك اسلامی بر مسلمانان مسلط‌اند، خون مسلمین را می‌ریزند و اموال آنان را به نهب و غارت می‌برند.» از این عبارت چنین برمی‌آید كه او در قرن هشتم زندگی می‌كرده است.
2ـ نقل دیلمی از مطالب «ورام بن ابی فراس»، متوفای 605 هجری، در جلد اول كتاب و نقل او از مطالب كتاب شریف «الألفین» علامه حلی، متوفای 726 هجری، در جلد دوم كتاب «ارشاد القلوب» نشان می‌دهد كه حسن بن علی دیلمی متأخر از آن دو بزرگوار است.
از این توضیحات نتیجه می‌گیریم كه: دوران زندگی حسن بن ابی الحسن دیلمی قطعاً بین سالهای 726 تا قبل از 841 هجری بوده است؛ البته ممكن است چند سال تفاوت وجود داشته باشد.
(6). عدة الداعی و نجاح الساعی، ابن فهد حلی، نشر دار الكتاب اسلامیه، قم 1407،ص 252.
(7). مقدمه‌ی محمد باقر بهبودی بر ارشاد القلوب دیلمی، نشر اسلامی، تهران.
(8). عدة الداعی و نجاح الساعی، ابن فهد حلی، ص 287.
(9). اعیان الشیعه، سید محسن امین، نشر دارالتعارف، بیروت، ج 5، ص 251.
(10). همان، ص 250.
(11). فوائد الرضویه، شیخ عباس قمی، ص 940.
(12). مقدمه آیت الله نجفی مرعشی بر ترجمه جلد اوّل ارشاد القلوب، صفحه «د».
(13). اعیان الشیعه، ج 1، ص 537.