مقدمه
غدیر خم به نصب مرتضی شد كه روز نصب جمله اوصیا شد
ولایت عرضه شد بر هر چه هستی فلاح و رستگاری در وَلا شد
بود عید همه پاكان و خوبان بحقْ روز نجات انبیا شد
عید غدیر اختصاص به جهان اسلام و مسلمانان شیعه ندارد، بلكه قدمتی به اندازه تمام تاریخ بشر دارد؛ به این جهت در هر روزی كه پیامبری به رسالت مبعوث می‌شد، آن روز را عید می‌گرفتند و حرمت آن را پاس می‌داشتند؛ امّا عید غدیر خم، عید تمام هستی است؛ چرا كه در آن روز ولایت بر تمام هستی عرضه شد و كسانی كه پذیرفتند رستگار و برتر شدند؛ به این جهت این عید، اعظم اعیاد شمرده می‌شود.
عید غدیر در بین اهل آسمان بیش از اهل زمین به نام «عهد معهود» معروف است و اهل زمین نیز آن را به نام «میثاق مأخوذ» و «جمع مشهود» می‌شناسند. (1)
لذا عید غدیر خم تنها روز تاریخی نصب امیرمؤمنان علی‌علیه‌السلام به ولایت‌عهدی پیامبر اكرم‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و امامت و پیشوایی نیست؛ بلكه مناسبتهای بسیار عظیمی كه رابطۀ تنگاتنگ با این حادثه دارد، در این روز رُخ داده است كه نشان از ریشه‌داری این حادثة عظیم و پیوند داشتن با سرنوشت همة بشریت و كلّ هستی دارد.
آنچه پیش رو دارید بیان اهمّ مناسبتهای مرتبط با این روز است. امید است كه افقهای تازه‌ای را برای پذیرفتگان ولایت ائمه‌علیهم‌السلام خصوصاً ولایت امیر مؤمنان علی‌علیه‌السلام باز نماید.
برترین اعیاد اسلام
در اسلام چهار عید بزرگ وجود دارد؛ عید فطر، عید قربان، روز جمعه، و عید غدیر؛ و هیچ یك از آنها از نظر عظمت و اهمیت به عید غدیر نمی‌رسد. همین‌طور قانون كلّی برای عید داریم كه «كُلُّ یوْمِ لاَ یعْصَی اللهُ فِیهِ، فَهُوَ عِیدٌ؛ (2) هر روزی كه انسان در آن معصیت نكند و طاعت الهی نماید، عید شمرده می‌شود.» یقیناً اطاعت از دستور خدا و پیامبر اكرم‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در زمینة امامت و ولایت علی‌علیه‌السلام طاعتی است كه كم‌تر می‌توان برای آن معادل پیدا كرد.
روایات فراوان دربارة برتری عید غدیر نقل شده است كه به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:
1. حضرت صادق‌علیه‌السلام فرمود: «... وَالْجُمْعَةُ لِلتَّنْظِیفِ وَالتَّطَیبِ وَهُوَ عِیدُ لِلْمُسْلِمِینَ وَهُوَ اَفْضَلُ مِنَ الْفِطْرِ وَالأضْحَی وَیوْمَ غَدِیرُ خُمِّ أفْضَلُ الأعْیَادِ وَهُوَ الثَّامِنُ عَشَرَ مِنْ ذِی الْحَجَّةِ؛ (3) روز جمعه، روز نظافت و پاكیزگی و عید مسلمین است. و این عید، برتر از [عید] فطر و قربان است و غدیر خم كه روز هجدهم ذی حجّه می‌باشد، برترین اعیاد است.»
2. راوی از حضرت صادق‌علیه‌السلام پرسید: «هَلْ لِلْمُسْلِمِینَ عِیدٌ غَیرَ یوْمُ الْجُمْعَةِ وَالأضْحَی وَالْفِطْرِ؟ قَالَ نَعَمْ أعْظَمُهَا حُرْمَةً، قُلْتُ: وَأی عِیدٍ هُوَ جُعِلْتُ فَدَاكَ؟ قَالَ: اَلْیوْمُ الَّذِی نَصَبَ فِیهِ رَسُولُ اللهِ‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله أمِیرُالْمُؤمِنِینَ‌علیه‌السلام وَقَالَ مَنْ كُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِی مَوْلاَهُ... وَلَكِنَّهُ یوْمُ ثَمَانِیةَ عَشْرَ مِنْ ذِی الْحَجَّةِ. فَقُلْتُ: وَمَا ینْبَغِی لَنَا أنْ نَفْعَلَ فِی ذَلِكَ الْیوْمِ قَالَ تَذْكُرُونَ اللهَ عَنْ ذِكْرُهُ فِیهِ بِالصِّیامِ وَالْعِبَادَةِ وَالذِّكْرِ لِمُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ، فَإنَّ رَسُولَ اللهِ اَوْصَی أمِیرَ الْمُؤمِنِینَ أنْ یتَّخِذَ ذَلِكَ الْیوْمَ عِیداً...؛ (4) آیا عیدی غیر از جمعه و قربان و عید فطر، برای مسلمین وجود دارد؟ حضرت فرمود: بله برترین آنها از نظر مقام و منزلت وجود دارد. عرض كردم: فدایت شوم! كدام عید است؟ فرمود: روزی كه رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله امیر مؤمنان را به امامت نصب كرد و فرمود: هر كس كه من مولا [و پیشوای] او هستم، علی مولای او است و آن روز هجدهم ذی حجّه است. پس عرض كردم: چه اعمالی سزاوار است در این روز انجام گیرد؟ فرمود: خدا را با روزه گرفتن و عبادت [نماز و دعا و...] و محمد و آل او را [با فرستادن صلوات و امثال آن] یاد كنید؛ زیرا رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله به علی‌علیه‌السلام وصیت كرد كه این روز را عید قرار دهد [و به عنوان یك سنّت اتخاذ نشود].»
3. در روایت دیگری [كه شبیه روایت فوق است، منتهی نكات مهمّی دارد] از حضرت صادق‌علیه‌السلام سؤال شد: آیا برای مؤمنین، عیدی غیر از فطر و قربان و جمعه وجود دارد؟ ایشان فرمود: «نَعَمْ لَهُمْ مَا هُوَ أعْظَمُ مِنْ هَذَا یوْم أقِیمَ اَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ‌علیه‌السلام فَعَقَدَ رَسُولُ اللهِ‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله اَلْوِلاَیةَ فِی أعْنَاقِ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ بِغَدِیرِ خُمٍّ... ثُمَّ قَالَ یوْمَ ثَمَانِیةَ عَشْرَ مِنْ ذِی الْحَجَّةِ قَالَ: خُمَّ قَالَ: وَالْعَمَلُ فِیهِ یعْدِلُ ثَمَانِینَ شَهْراً، وَینْبَغِی أنْ یكْثُرَ فِیهِ ذِكْرُ الله عَزَّ وَجَلَّ، وَالصَّلاَةُ عَلَی النَّبِی‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله وَیوَسَّعَ الرَّجُلَ فِیهِ عَلَی عَیالِه؛ (5) بلی برای مؤمنان عید بزرگ‌تر از عیدین و جمعه داریم و آن روزی است كه امیر مؤمنان‌علیه‌السلام [دستش توسط پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله بالا رفت و] در حال قیام نگهداشته شد و ولایت [وامامت] او را بر گردن مردان و زنان در غدیر خم گره زده [و همه را بر اطاعت او و امامت الزام نمود]؛ سپس فرمود: [این حادثه در] روز هجدهم ذی حجّه بود. آن‌گاه فرمود: عمل [خیر] در این روز برابر با هشتاد ماه است و سزاوار است كه یاد خدای عزیز و جلیل در آن روز و صلوات بر نبی زیاد باشد و مردان بر خانواده خویش [از نظر رزق و روزی] توسعه دهند.»
4. حضرت صادق‌علیه‌السلام فرمود: «اِنَّ یوْمَ غَدِیرِ خُمِّ بَینَ الْفِطْرِ وَالأضْحَی وَالْجُمْعَةِ كَالْعُمْرِ بَینَ الْكَوَاكِبِ؛ (6) به راستی روز غدیر خم بین [عید] فطر و قربان و جمعه مثل ماه است بین ستارگان.»
و به همین مضمون روایت فراوانی وارد شده است. (7)
عید انبیاء و انتخاب اوصیاء
غدیر، ریشه در تاریخ بشریت دارد؛ به این جهت تمام انبیاء این روز را عید گرفتند و اوصیاء خویش را در چنین روزی به وصایت و ولایت انتخاب نمودند. از اینجا است كه می‌توان گفت عید غدیر و انتخاب امیر مؤمنان علی‌علیه‌السلام به عنوان امام، با همة ادیان و تاریخ بشریت گره خورده است و تمام ادیان ابراهیمی اعمّ از مسیحی و كلیمی و... این روز را باید عید بگیرند، ولو به عنوان انتخاب اوصیاء پیامبران خویش و نگویند كه چنین چیزی در منابع دینی ما نیامده است. خواهیم گفت همچنان‌كه قرآن كریم ما مسلمانان مهیمن بر كتب گذشته است و مطالب صحیح و غیر تحریف‌شده‌ای مربوط به پیامبران و تاریخ و معارف دینی آنان را بیان نموده است؛ منابع روایی ما نیز بر منابع تاریخی و روایی آنان احاطه دارد و مناسبتهای صحیح و غیرتحریف‌شده‌ای را بیان نموده است. به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:
الف. روایاتی كه به صورت كلّی اشاره دارد كه انبیاء، این روز را عید می‌گرفتند و اوصیاء خویش را در چنین روزی انتخاب می‌نمودند و به آنها نیز توصیه می‌كردند كه این روز را عید قرار دهند.
1. امام صادق‌علیه‌السلام فرمود: «... فَاِنَّ رَسُولَ الله‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله اَوْصَی اَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ اَنْ یتَّخِذَ ذَلِكَ الْیوْمَ عِیداً وَكَذَلِكَ كَانَتِ الأنْبِِیاءُ‌علیهم‌السلام تَفْعَلُ كَانُوا یُوصُونَ اَوْصِیائَهُمْ بِذَلِكَ فَیتَّخِذُونَهُ عِیداً؛ (8) به راستی رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله به امیرالمؤمنین‌علیه‌السلام توصیه فرمود كه روز غدیر را عید قرار دهد و انبیاء نیز این روز را عید می‌گرفتند و همیشه اوصیاء خویش را سفارش می‌كردند به این مسئله؛ پس آنها نیز آن روز را عید قرار دادند.»
2. در رواویت دیگری حضرت صادق‌علیه‌السلام فرمود: «... فَاِنَّ الأنْبِیاءَ كَانَتْ تَأمُرُ الأوْصِیاءَ الَّذِی كَانَ یقَامُ فِیهِ الْوَصِی أنْ یتَّخِذَ عِیداً...؛ (9) به راستی انبیاء همیشه اوصیاء خود را سفارش می‌كردند، روزی را كه در آن وصی نصب می‌شود [یعنی غدیر خم و هجده ذی حجّه] عید قرار دهند.» در این روایت علاوه بر عید بودن این روز در نزد انبیاء و اوصیاء، به نصب شدن اوصیاء انبیاء در این روز نیز اشاره شده است.
در روایت سوّمی نیز از حضرت صادق‌علیه‌السلام به این امر اشاره شده است. بعد از اینكه حضرت می‌فرماید: «غدیر افضل اعیاد است.» در پایان می‌فرماید: «وَكَذَلِكَ أمَرَتِ الأنْبِِیاءُ أوْصِیائَهَا أنْ یصُومُوا الْیوْمَ الَّذِی یقَامُ فِیهِ الْوَصِی یتَّخِذُونَهُ عِیداً؛ (10) و همچنین انبیاء، اوصیاء خویش را دستور دادند تا روزی را كه در آن وصی نصب شده، روزه بگیرند و عید قرار دهند.»
3. روایت چهارمی صریحاً بیان می‌كند كه انبیاء، اوصیاء خویش را در چنین روزی نصب می‌نمودند و عید می‌گرفتند.
حضرت صادق‌علیه‌السلام فرمود: «... فَاِنَّ الأنْبِِیاءَ كَانُوا اِذَا اَقَامُوا اَوْصِیائَهُمْ فَعَلُوا ذَلِكَ وَاَمَرُوا بِهِ؛ (11) انبیاء این‌گونه بودند؛ هر‌گاه [در این روز عید غدیر] اوصیاء خویش را نصب می‌كردند، این اعمال را [عید گرفتن، روزه‌داری و...] انجام می‌دادند و به ادامة آن دستور می‌دادند.»
4. حضرت همیشه می‌فرمود: «صَوْمُ یوْمُ غَدِیرِ خُمِّ یعْدِلُ عُمْرَ الدُّنْیا... وَهُوَ عِیدُ اللهِ الأكْبَرِ، وَمَا بَعَثَ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ نَبِیاً اِلاَّ وَتَعَیدَ فِی هَذَا الْیوْمِ، وَعَرَفَ حُرْمَتَهُ، وَاِسْمَهُ فِی السَّمَاءِ یوْمُ الْعَهْدِ الْمَعْهُودِ، وَفِی الأرْضِ یوْمَ الْمِیثَاقِ الْمَأخَوذِ وَالْجَمْعُ الْمَشْهُودِ...؛ (12) روزه روز غدیر خم برابر با عمر دنیا است و ا ین روز، روز عید بزرگ الهی است. هیچ پیامبری مبعوث نشده مگر این روز را عید گرفته است و حرمت و منزلت او را شناخته است. اسم این روز در آسمان «عهد معهود» و پیمان‌گرفته شده است و در زمین به نام «میثاق مأخوذ» و بیعت گرفته شده و «جمع مشهود» و جمعیت حاضر شده است.»
ب. روایاتی كه مشخصاً می‌گوید فلان پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله وصی خویش را به نام فلانی در این روز انتخاب نمود؛ مثل آنچه مفضّل بن عمر از امام صادق‌علیه‌السلام درباره فضل روز غدیر نقل نموده كه در بخشی از آن می‌خوانیم: «... وَاِنَّهُ الْیوْمُ الَّذِی اَقَامَ مُوسَی هَارُونَ‌علیه‌السلام عَلَماً، فَصَامَ شُكْراً للهِ تَعَالَی ذَلِكَ الْیوْمَ، وَاِنَّهُ الْیوْمُ الَّذِی اَظْهَرَ عِیسَی وَصِیهُ شَمْعُونَ الصَّفَا، فَصَامَ شُكْراً للهِ عَزَّ وَجَلَّ ذَلِكَ الْیوْمَ وَاِنَّهُ الْیوْمُ الَّذِی اَقَامَ رَسُولُ اللهِ‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله عَلِیاً لِلنَّاسِ عَلَماً وَاَبَانَ فِیهِ فَضْلَهُ وَوَصِیهُ...؛ (13) و روز غدیر روزی است كه موسی، هارون را به عنوان عَلم [و پیشوا] نصب نمود؛ لذا برای شكرگذاری خدای بلندمرتبه در این روز، روزه گرفت. و روز غدیر روزی است كه عیسی‌علیه‌السلام وصی‌اش شمعون صفا را [معرّفی نموده و وصی بودن او را] علنی نمود. پس برای تشكر از خدای عزیز و جلیل روزه گرفت. و روز غدیر روزی است كه پیامبر خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله علی‌علیه‌السلام را برای مردم عَلم و پیشوا قرار داد و فضیلت و وصی بودن او را آشكار ساخت.» پس می‌توان عید غدیر را عید انبیاء و اوصیاء و اولیاء نامید.
عرضه ولایت بر تمام هستی
می‌توان گام را فراتر نهاد و روز غدیر را، روز ولایتمداری واقعی تمام هستی دانست؛ چرا كه در این روز ولایت بر تمام هستی عرضه شد و صفِ ولایتمداران و ولایت‌گریزان از آن روز جدا شد.
حضرت رضا‌علیه‌السلام در روایت طولانی درباره فضیلت «روز غدیر» فرمود: «وَفِی یوْمِ الْغَدِیرِ عَرَضَ اللهِ الْوِلاَیةَ عَلَی اَهْلِ السَّمَوَاتِ السَّبْعِ، فَسَبِقَ اِلَیهَا اَهْلُ السَّمَاءِ السَّابِقَةِ فَزَینَ بِهَا الْعَرْشِ ثُمَّ سَبَقَ اِلَیهَا اَهْلُ السَّمَاءِ الرَابِعَةِ فَزَینَهَا بِالْبَیتِ الْمَعْمُورِ، ثُمَّ سَبَقَ اِلَیهَا اَهْلُ السَّمَاءِ الدُّنْیا فَزَینَهَا بِالْكَوَاكِبِ، ثُمَّ عَرَضَهَا عَلَی الأرَضِینَ فَسَبِقَتْ اِلَیهَا مَكَّةَ فَزَینَهَا بِالْكَعْبَةِ، ثُمَّ سَبَقَتْ اِلَیهَا الْمَدِینَةُ فَزَینَهَا بِالْمُصْطَفَی مُحَمَّدٍ‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، ثُمَّ سَبَقَتْ اِلَیهَا الْكُوفَةُ فَزَینَهَا بِأمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ‌علیه‌السلام؛ و روز غدیر خداوند ولایت را بر اهل آسمانهای هفت‌گانه عرضه داشت؛ پس اهل آسمان هفتم در قبولی آن پیشی گرفتند؛ سپس [خداوند به عنوان پاداش] آن را بیت المعمور زینت بخشید. سپس اهل آسمان چهارم به سوی آن سبقت گرفتند؛ پس خداوند آن را بیت المعمور زینت بخشید. آن‌گاه اهل آسمان دنیا به سوی ولایت پیشی گرفتند، خداوند آن را با كواكب [نورانی] زینت بخشید. سپس بر زمینها [ی هفت‌گانه] عرضه شد، در این بین مكّه سبقت گرفت و خداوند آن را با كعبه بیاراست. آن‌گاه مدینه اقدام به پذیرش ولایت نمود، پس خداوند او را به وجود [مبارك و پاك محمّد] مصطفی زینت [و افتخار] بخشید. آن‌گاه در ولایت‌پذیری، نوبت كوفه رسید؛ پس با وجود [مبارك] علی، زینت یافت.
وَعَرَضَهَا عَلَی الْجِبَالِ فَاَوَّلُ جَبَلٍ اَقَرَّ بِذَلِكَ ثَلاَثَةُ اجْبَالٍ: اَلْعَقِیقُ وَجَبَلُ الْفِیرُوزِج وَجَبَلُ الْیاقُوتِ فَصَارَتْ هَذِهِ الْجِبَالَ جِبَالَهُنَّ، وَاَفْضَلُ الْجَوَاهِرَ، وَسَبَقَتْ اِلَیهَا جِبَالٌ اُخَرَ فَصَارَتْ مَعَادِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَمَا لَمْ یقِرَّ بِذَلِكَ وَلَمْ یقْبَلْ صَارَتْ لاَ تَنْبُتْ شَیئاً؛ و آن‌گاه ولایت را بر كوه‌ها عرضه كرد. اولین كوه‌هایی كه به ولایت اقرار كردند سه كوه بودند: كوه عقیق، كوه فیروزه و كوه یاقوت؛ لذا اینها سه كوه شدند با برترین گوهرها، و بعد به ترتیب كوه‌ها پیشی گرفتند كه تبدیل به معدنهای طلا و نقره شدند. و آنهایی كه به ولایت اقرار نكردند تبدیل شدند به كوه‌های [خشك و بی‌گیاه] كه چیزی در آن نمی‌روید.
وَعَرَضَتْ فِی ذَلِكَ الْیوْمَ عَلَی الْمِیاهِ فَمَا قَبِلَ مِنْهَا صَارَ عَذْباً، وَمَا اَنْكَرَ صَارَ مِلْحاً اُجَاجاً، وَعَرَضَهَا فِی ذَلِكَ الْیوْمَ عَلَی النَّبَاتِ فَمَا قَبِلَهُ صَارَ حَلُوا طَیباً، وَمَا لَمْ یقْبَلْ صَارَ مَرّاً ثُمَّ عَرَضَهَا فِی ذَلِكَ الْیوْمَ عَلَی الطَّیرِ فَمَا قَبِلَهَا صَارَ فَصِیحاً مُصَوِّتاً وَمَا اَنْكَرَهَا صَارَ اَخْرَسَ اَلْكَنْ...؛ و در این روز ولایت بر آبها عرضه شد؛ هر آبی كه آن را پذیرفت شیرین و گوارا شد و هر آبی كه انكار كرد شور و تلخ گردید. و در این روز ولایت را بر گیاهان عرضه كرد؛ هر گیاهی كه قبول كرد، خوشمزه و پاكیزه گردید، و آن گیاهانی كه سر باز زدند، تبدیل به گیاه تلخ شدند. آن‌گاه ولایت را در این روز بر پرندگان عرضه داشت؛ آنهایی كه پذیرفتند فصیح و خوش‌صدا شدند و آنهایی كه انكار كردند، لال و الكن شدند.» (14)
مراد از ولایت یا توحید است كه ولایت امامان‌علیهم‌السلام شرط آن است و یا مراد همان ولایت ائمه‌علیهم‌السلام می‌باشد؛ گویا همچنان‌كه ولایت امامان در عالم انسانی مخالفان دارد، در عالم هستی نیز منكرانی دارد. شواهدی وجود دارد كه احتمال دوم را تأیید می‌كند. اولاً كلمه «الیوم» كه در تمام فقرات تكرار شده است نشان می‌دهد كه نسبت به روز «غدیر خم» كه روز ولایت اوصیاء و علی و ائمه‌علیهم‌السلام است عنایت ویژه‌ای دارد، و تأكید دارد كه عرضة ولایت را در این روز بر موجودات مطرح كند.
ثانیاً در روایت دیگری تصریح شده است كه اولین كوهی كه ولایت و امامت علی و ائمه‌علیهم‌السلام را پذیرفته است، كوه عقیق است:
پیامبر اكرم‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله به علی‌علیه‌السلام فرمود: «ای علی! انگشتر را در دست راست كن تا از مقربان [الهی] باشی. علی‌علیه‌السلام عرض كرد:ای رسول خدا! مقرّبان درگاه الهی چه كسانی هستند؟ فرمود: آنها جبرئیل و میكائیل هستند. پرسید: چه انگشتری را در دست كنم؟ پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله فرمود: عقیق قرمز؛ زیرا سنگ عقیق، اوّل كوهی بود كه به وحدانیت خدا و به نبوّت من و به وصی بودن تو یا علی و امامت فرزندان تو و اینكه بهشت برای محبّان تو و بهشت فردوس برای شیعیان فرزندانت است، اقرار كرد.» (15)
و ثالثاً روایاتی داریم كه روز غدیر را به عنوان ولایت علی و پیمان گرفتن از همة شیعیان مطرح نموده؛ با اینكه همة شیعیان در آن روز حضور نداشتند.
حضرت باقر‌علیه‌السلام فرمود: شیعیان كسانی هستند كه خداوند در وصف آنان فرموده است: «اَلَّذِینَ یوفُونَ بِعَهْدِ اللهِ وَلاَ ینْقُضُونَ الْمِیثَاقِ اَلْمَأخُوذِ عَلَیهِمْ فِی الذَرِّ بِوِلاَیتِهِ وَیوْمَ الْغَدِیرِ»؛ (16) «[شیعیان] كسانی هستند كه به عهد خدا وفا می‌كنند و پیمان [گرفته شده] را نقض نمی‌كنند. [مراد از پیمان] آن چیزی است كه از آنان در عالم ذَر و روز غدیر نسبت به ولایت علی‌علیه‌السلام گرفته شده است.»
توبة آدم‌علیه‌السلام و نجات ابراهیم‌علیه‌السلام
مناسبتهای دیگری نیز با روز غدیر هم‌زمان شده است. از جمله توبه حضرت آدم‌علیه‌السلام و نجات حضرت ابراهیم‌علیه‌السلام است.
حضرت صادق‌علیه‌السلام در فضیلت روز غدیر سخنانی فرموده است. از جمله فرمود: «... اِنَّهُ الْیوْمِ الَّذِی تَابَ اللهُ فِیهِ عَلَی آدَمَ‌علیه‌السلام فَصَامَ شُكْراً للهِ تَعَالَی ذَلِكَ الْیوْمَ، وَاِنَّهُ الْیوْمَ الَّذِی نَجِی اللهُ تَعَالَی فِیهِ اِبْرَاهِیمَ‌علیه‌السلام مِنَ النَّارِ، فَصَامَ شُكْراً للهِ تَعَالَی ذَلِكَ الْیوْمَ...؛ (17) به راستی غدیر، روزی است كه خداوند در آن روز توبة آدم‌علیه‌السلام را پذیرفت؛ پس به عنوان تشكر از خداوند در این روز، روزه گرفت. و آن روز غدیر، روزی است كه خداوند ابراهیم‌علیه‌السلام را از آتش سوزان [به بركت توسل به پنج تن] نجات داد پس آن روز را به خاطر تشكر از خدای متعال روزه گرفت.»
شاید از اینكه توبه حضرت آدم‌علیه‌السلام در این روز قبول شده است، به خاطر توسّلی بود كه حضرت آدم‌علیه‌السلام به نام پنج تن آل عبا به عنوان نقطه ثقل ولایت پیدا نمود «یا حَامِدُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ یا عَالِی بِحَقِّ عَلِی...» (18) اینجا است كه پیوند عمیقی بین قبولی توبه آدم‌علیه‌السلام در این روز با داستان غدیر در سال دهم هجرت به وجود می‌آید. و همین‌طور حضرت ابراهیم‌علیه‌السلام نیز در درون آتش پنج تن آل عبا را وسیله قرار داد. (19) در این صورت نیز پیوند عمیقی بین نجات ابراهیم‌علیه‌السلام در این روز و ولایت ائمه‌علیهم‌السلام حاصل می‌شود. جالب است بدانید كه حضرت ابراهیم‌علیه‌السلام به همة چهارده معصوم متوسل شد. از حضرت صادق‌علیه‌السلام از معنای آیة شریفة «وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهیمُ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُن»؛ (20) پرسیدم كه مقصود خدای تعالی از این «كلمات» چیست؟ فرمود: این كلمات همان كلماتی است كه حضرت آدم‌علیه‌السلام از خدای تعالی فرا گرفت و چنین عرض كرد «پروردگارا! به حق محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین، از تو درخواست می‌نمایم كه توبه مرا بپذیری.» پس توبه‌اش مورد قبول واقع شد.
مُفَضّل بن عمر می‌گوید: از حضرت صادق پرسیدم مقصود خدای تعالی از «اَتَمَّهُنَّ» در این آیه چیست؟ فرمود: «یعْنِی أَتَمَّهُنَّ إِلَى الْقَائِمِ‌علیه‌السلام اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَینِ‌علیه‌السلام؛ (21) یعنی نام نُه امام دیگر از فرزندان حسین‌علیه‌السلام تا قائم [آل محمدصلیاللهعلیهوآله] را به پنج تن ملحق نمود تا دوازده امام كامل گردد.»
راستی انسان هر چه بیشتر كاوش‌گری می‌كند، به ریشه‌های عمیق‌تر غدیر در تاریخ انبیاء و بشر می‌رسد؛ تا آنجا كه حیرت انسان برانگیخته می‌شود كه این همه بر مسئله غدیر و ولایت علی‌علیه‌السلام و امامان سرمایه‌گذاری شده است! اینجا است كه انسان می‌فهمد چرا در روز غدیر، اسلام كامل گردید و نعمتها اتمام یافت، و اگر پیامبر اكرم‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله علی‌علیه‌السلام را معرّفی نمی‌كرد، رسالت بیست و سه سالة او هدر رفته و «كَاَنْ لَمْ یكُنْ» تلقی می‌شد؛ چرا كه این روز، عصارة تلاش تمام انبیاء و انتخاب تمام اوصیاء بوده است.
نالة ابلیس در این روز
شیطان در چند جا ناله جانكاه سر داد. یكی بعد از قبولی توبه آدم و قبولی توبة همة آدمیان، یكی لحظه انتخاب محمدصلیاللهعلیهوآله به عنوان پیامبر خاتم و دیگری روز عید غدیر است.
جابر از ابی جعفر (حضرت باقر‌علیه‌السلام) نقل نموده است كه آن حضرت فرمود: «لَمَّا أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِصلیاللهعلیهوآله بِیدِ عَلِی‌علیه‌السلام یوْمَ الْغَدِیرِ صَرَخَ إِبْلِیسُ فِی جُنُودِهِ صَرْخَةً فَلَمْ یبْقَ مِنْهُمْ أَحَدٌ فِی بَرٍّ وَ لَا بَحْرٍ إِلَّا أَتَاهُ فَقَالُوا یا سَیدَهُمْ وَ مَوْلَاهُمْ مَا ذَا دَهَاكَ فَمَا سَمِعْنَا لَكَ صَرْخَةً أَوْحَشَ مِنْ صَرْخَتِكَ هَذِهِ فَقَالَ لَهُمْ فَعَلَ هَذَا النَّبِی فِعْلًا إِنْ تَمَّ لَمْ یعْصَ اللَّهُ أَبَداً؛ (22) هنگامی كه پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در روز غدیر دست علی را [به عنوان ولایت و امامت] گرفت ابلیس آن‌چنان در بین سربازانش ناله زد كه همه از خشكی و دریا نزد او جمع شدند؛ پس گفتند:ای سید و مولای آنها! چه چیز شما را به درد آورده است؟ تاكنون نالة وحشتناك‌تر از این ناله، از شما نشنیده بودیم؛ پس شیطان گفت: این پیامبر كاری كرده كه اگر تمام شود [و مردم مخالفت نكنند] هرگز خدا معصیت نخواهد شد.»
این همان است كه فاطمه زهرا‌علیها‌السلام با ناله و گریه به مردم گوشزد كرد؛ ولی آنها نفهمیدند: «وَ اللَّهِ لَوْ تَرَكُوا الْحَقَّ عَلَى أَهْلِهِ وَ اتَّبَعُوا عِتْرَةَ نَبِیهِ لَمَا اخْتَلَفَ فِی اللَّهِ اثْنَانِ؛ (23) قسم به خدا! اگر حق را به اهلش واگذار می‌كردند و از عترت رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله اطاعت می‌نمودند، دو نفر هم دربارة خدا با یكدیگر اختلاف نمی‌كردند.» شیطان این مسئله را درك كرد؛ ولی یك عدة قدرت‌طلب و دنیاخواه این را درك نكردند و اگر درك كردند از هوی و هوس خویش نتوانستند دست بردارند.
روز عید و خوشحالی
با توجّه به عظمت عید غدیر و مناسبتهای مهمّی كه در آن واقع شده است كه همه به نوعی در مسیر ولایت و امامت می‌باشند، جا دارد كه مردم این روز را عید بگیرند و خوشحالی نمایند و به شكرانه ولایت‌پذیری، اعمال خیر انجام دهند.
حضرت صادق‌علیه‌السلام دربارة عظمت غدیر در حالی كه روزه‌دار بود، فرمود: «هَذَا یوْمٌ عَظِیمٌ عَظَّمَ اللَّهُ حُرْمَتَهُ إِلَى أَنْ قَالَ فَقِیلَ لَهُ مَا ثَوَابُ صَوْمِ هَذَا الْیوْمِ قَالَ إِنَّهُ یوْمُ عِیدٍ وَ فَرَحٍ وَ سُرُورٍ وَ یوْمُ صَوْمٍ شُكْراً لِلَّهِ وَ إِنَّ صَوْمَهُ یعْدِلُ سِتِّینَ شَهْراً مِنْ أَشْهُرِ الْحُرُمِ؛ (24) این روز بزرگی است كه خداوند احترام آن را بزرگ شمرده است. پس گفته شد: ثواب روزة این روز چیست؟ فرمود: این روز، روز عید و خوشحالی و شادمانی است و روز روزه گرفتن جهت شكرگذاری خداوند است و روزه آن معادل روزه گرفتن شصت ماه از ماه‌های حرام است.»
مفضّل بن عمر از حضرت صادق‌علیه‌السلام نقل كرده است كه آن حضرت در مورد فضیلت غدیر فرمود: «... وَ إِنَّهُ الْیوْمُ الَّذِی أَقَامَ رَسُولُ اللَّهِصلیاللهعلیهوآله عَلِیاً‌علیه‌السلام لِلنَّاسِ عَلَماً وَ أَبَانَ فِیهِ فَضْلَهُ وَ وَصِیتَهُ فَصَامَ شُكْراً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِكَ الْیوْمَ وَ إِنَّهُ لَیوْمُ صِیامٍ وَ قِیامٍ وَ إِطْعَامٍ وَ صِلَةِ الْإِخْوَانِ وَ فِیهِ مَرْضَاةُ الرَّحْمَنِ وَ مَرْغَمَةُ الشَّیطَانِ؛ (25) و روز غدیر روزی است كه در آن روز رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله علی‌علیه‌السلام را برای مردم عَلَمْ و پیشوا نصب نمود و فضیلت و وصی بودن او را آشكار نمود.
پس آن حضرت آن روز را به عنوان تشکر از خداوند روزه گرفت و آن، روز روزه گرفتن و نماز خواندن و طعام و كمك كردن به برادران [دینی] است و این روز مورد رضایت [خدای] رحمان و بخاك مالاندن دماغ شیطان است.»
با این برنامه‌ها این روز هر چه بیشتر زنده خواهد ماند و از سینه مردم و تاریخ پاك نخواهد شد.
نمونه‌هایی از دعای امروز
اعمال و دعاهای فراوانی برای این روز نقل شده است. (26) فقط به نمونه‌هایی مختصر كه به حادثة امروز اشاره دارد بسنده می‌كنیم:
1. هر مؤمنی مؤمن دیگر را ملاقات نمود، این دعا را بخواند: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَنَا مِنَ الْمَتِمَسِّكِینَ بِوِلَایةِ اَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْاَئِمَّةِ علیهم‌السلام؛ (27) ستایش مخصوص خدایی است كه ما را متمسك به ولایت امیر مؤمنان [علی]علیه‌السلام و امامان‌علیهم‌السلام قرار داد.»
2. تكرار این دعا صد مرتبه: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ كَمَالِ دِینِهِ وَتَمَامَ نَعْمَتِهِ بِوَلَایةِ عَلِی بْنِ اَبِی طَالِبٍ؛ (28) ستایش خدایی را كه كامل شدن دین و تمام نمودن و به نهایی رساندن نعمتش را در ولایت علی بن ابی طالب قرار داد.»
3. و این دعا نیز زیاد تكرار شود: «اللَّهُمَّ الْعَنِ الْجَاحِدِینَ وَ النَّاكِثِینَ وَ الْمُغَیرِینَ وَ الْمُبَدِّلِینَ الَّذِینَ یكَذِّبُونَ بِیوْمِ الدِّینِ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِین؛ (29) خدایا! انكاركنندگان، پیمان‌شكنان و تبدیل‌كنندگان و آنهایی كه روز [كمال] دین را انكار كردند، از اوّلین و آخرین لعنت كن [و از رحمت خویش دور نما].»
خلیفه‌گر «علی» می‌شد چه می‌شد؟
محمدصلیاللهعلیهوآله ساقی بزم وجود است جهان مست از می‌غیب و شهود است
ولایت همچو می‌در جام هستی است «غدیر خم» خم این شور و مستی است
علی عطر و جهان گلخانه اوست حقیقت برگی از افسانة اوست...
اگر مولا «ولی» می‌شد چه می‌شد؟ خلیفه گر «علی» می‌شد، چه می‌شد؟
ولی خاتم دوباره بی‌نگین شد عدالت با علی خانه‌نشین شد
سقیفه ساعد ماتم شد آن‌روز نصیب و سهم شیعه غم شد آن‌روز
دوباره بولهب آتش برافروخت در بیت النبی در شعله‌اش سوخت
سران توطئه با هم نشستند دل و پهلوی عصمت را شكستند
هزاران دست بیعت‌گر كجا رفت؟ وفا با آل پیغمبر كجا رفت؟
اگر پیمان مردم با ولی بود اگر پیوند با آل علی بود
نه فرمان نبی از یاد می‌رفت نه رنج و زحمتش بر باد می‌رفت
نه بر روی زمین می‌ماند قرآن نه قدرت تكیه می‌زد جای برهان
نه حق بی‌یاور و مظلوم می‌ماند نه امّت از علی محروم می‌ماند
غدیر خم اگر سایه‌فكن بود ولایت اهرمی دشمن شكن بود
صفوف ما جدا از هم نمی‌شد شكوه و عزّت ما كم نمی‌شد
نه بذر فتنه می‌پاشید دشمن نه «ما» تقسیم می‌شد بر «تو» و «من»
كنون مائیم و درد داغداری كنون ماییم و اشك و سوگواری
غدیر ما محرّم دارد امروز محرّم بذر غم می‌كارد امروز
ولایت گنج عشقی در دل ماست محبّت هم سرشته با گل ماست (30)
جمع‌بندی
عید غدیر خم تنها روز تاریخی نصب امیر مؤمنان علی‌علیه‌السلام به امامت و ولایت نیست، بلكه مناسبتهای بسیار عظیمی در آن رخ داده است؛ همچون انتخاب اوصیاء پیامبران در این روز، و عرضه ولایت بر تمام هستی از آسمانیان گرفته تا زمینیان، و رستگاری و نمونه شدن آنهایی كه در ولایت‌پذیری پیش‌قدم شدند. و همین‌طور در این روز توبة حضرت آدم‌علیه‌السلام به خاطر توسّل به پنج تن آل عبا به عنوان مركز ثقل ولایت، و نجات ابراهیم‌علیه‌السلام از آتش سوزان به خاطر توسّل به پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و امامان‌علیهم‌السلام كه پیوند عمیقی با ولایت دارد، واقع شده است. و در این روز دردناك‌ترین نالة ابلیس بلند شده است؛ به‌گونه‌ای كه تمام یاران او را به گرد او جمع نمود. به این جهت این روز از بزرگ‌ترین اعیاد اسلامی و دینی است و تمام انبیاء و اوصیاء آن را عید گرفته‌اند، و باید مسلمانان خصوصاً شیعیان در این روز سرُور و شادی كنند و به عنوان تشكر و ستایش از خدایی كه دین را كامل نمود و نعمت را تمام كرد انفاق و اطعام نمایند و روزه بگیرند و به درگاه حق دعا كنند و بر منكران و مخالفان و پیمان‌شكنان نفرین و نفرت فرستند.
پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:
(1). این اصطلاحات برگرفته از روایات است كه در طی بحث مطرح خواهد شد. انشاءالله
(2). نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، ص 732، حكمت 428؛ قابل ذكر است كه در برخی روایات از نهم ربیع نیز به عنوان عید آل محمدصلیاللهعلیهوآله یاد شده است. چنانکه حضرت عسكری‌علیه‌السلام از اجدادش و از رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نقل نموده است كه حضرت رسول‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله به حسنین‌علیهما‌السلام در روز نهم ربیع فرمود: «هَنِیئاً لَکُمَا بِبَرَكَةِ هَذَا الْیوْمَ، فَإنَّهُ الْیوْمَ الَّذِی یهْلَكُ اللهُ فِیهِ عَدُوُّهُ وَعَدُّوُ جَدِّكُمَا وَیسْتَجِیبُ فِیهِ دَعَاءَ اُمَّكُما.» (بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، دار الرضا‌علیه‌السلام، بیروت، بی‌تا، ج 31، ص 122.)
(3). وسائل الشیعة، حرّ‌عاملی، احیاء التراث، بیروت، چهارم، 1391 ق، ج 5، ص 66.
(4). همان، ج 7، ص 323، باب 4، از ابواب استحباب صوم یوم الغدیر، روایت 1.
(5). همان، ج 7، ص 325، ح 6.
(6). بحار الانوار، علامه مجلسی، ج 95، ص 323، ذیل حدیث 6.
(7). ر. ك: همان، ج 7، ص 325، روایت 7 الی 14؛ بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، ج 31، ص 120 و ج 86، ص 268، ح 7.
(8). کافی، کلینی، اسلامیه، تهران، چاپ دوم، 1362ش، ج4، ص149.
(9). وسائل الشیعه، حرّ عاملی، ص 324، ذیل حدیث 2.
(10). همان، ج 7، ص 325، ح 7.
(11). همان، ص 326، ح 9.
(12). بحار الانوار، علامه مجلسی، ج 95، ص 302، حدیث 2، ص 321، ح 6.
(13). وسائل الشیعه، حرّ عاملی، ص 328، ذیل حدیث 12.
(14). بحار الانوار، علامه مجلسی، ج 27، ص 262، حدیث 5؛ اقبال الاعمال، سید بن طاووس، دارالكتب الاسلامیه، تهران، 1367 ش، ج 2، ص262.
(15). «قَالَ بِمَ اَتَخَتَّمُ یا رَسُولَ اللهِ؟ قَالَ بِالْعَقِیقِ الأحْمَرِ فَاِنَّهُ اَوَّلُ جَبَلٍ اَقَرَّ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ بِالْوَحْدَانِیةِ وَلِی بِالنَّبُوَّةِ وَلَكَ بِالْوَصِیةِ وَلِوَلَدِكَ بِالإمَامَةِ وَلِمُحِبِّیكَ بِالْجَنَّةِ وَلِشِیعَةِ وُلْدِكَ بِالْفِرْدَوْسِ.» بحار الانوار، علامه مجلسی، ج 42، ص 69؛ وسائل الشیعه، حرّ‌عاملی، ج 5، ص 83.
(16). رعد/ 19.
(17). وسائل الشیعه، حرّ عاملی، ج 7، ص 328، ح12.
(18). ر. ك: الدر المنثور، سیوطی، مصر، المطبعة المیمنه، 1314 ق، ج 1، ص 60 و 61.
(19). بحار الانوار، علامه مجلسی، ج 11، ص 176.
(20). بقره / 124.
(21). بحار الانوار، علامه مجلسی، ج 11، ص 176؛ معانی الاخبار، ابو جعفر صدوق، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1361 ش، ص 126.
(22). بحار الانوار، علامه مجلسی، ج 27، ص 256، ح 40.
(23). همان، ج 36، ص 353.
(24). وسائل الشیعه، حرّ عاملی، ج 7، ص 326، ذیل ح 10؛ بحار الانوار، علامه مجلسی، ج 95، ص 323.
(25). وسائل الشیعه، خرّ عاملی، ج 7، ص 328، ح12.
(26). ر. ك: بحار الانوار، علامه مجلسی، ج 95، ص298 الی 321.
(27). اقبال، سید بن طاووس، دار الكتب الاسلامیة، تهران، 1367، ص 464.
(28). بحار الانوار، علامه مجلسی، ج 95، ص 321، ح 5.
(29). همان، ص 305.
(30). شعر از: جواد محدثی.