مقدمه
جریان غدیر و خطبه با عظمت آن فقط یك قصّه تاریخی خاص نیست كه زمان آن گذشته و هیچ نقشی در امروز و فردای جامعه اسلامی نداشته باشد، و همین طور یك حادثه شخصی نیست كه پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله فقط امیر مؤمنان علی علیه السلام را به عنوان وصی خود معرّفی نموده باشد و در نتیجه تاریخ مصرف و مبحث آن گذشته باشد؛ بلكه در غدیر خم و خطبه غدیریه، توسط پیامبر دوراندیش و آینده نگر اسلام، تاریخ كلّ بشریت رقم خورد؛ چرا كه امامت تمامی امامان دوازده گانه در طول تاریخ مطرح و تبیین شد؛ حقیقتی كه از امیر مؤمنان علیه السلام آغاز می‌شود و به مهدی صاحب الزمان علیه السلام منتهی می‌گردد. (1)
در بخشهای پایانی خطبه غدیریه، رئوس برنامه‌های مهدی موعودعلیه السلام بیان شده تا هم خط سیر تاریخ جامعه اسلامی ترسیم گردد و هم آینده روشن و زیبای جامعه بشری نشان داده شود؛ لذا دعوت مردم و بیعت گرفتن از آنان بر همین محور كلّی بوده است.
در بخشی از این خطبه می‌خوانیم: «ای مردم! پس از خدا بترسید و با علی و حسن و حسین «وَالْاَئِمَّةَ كَلِمَةً طَیبَةً باقِیةً؛ و امامان به عنوان كلمه پاكیزه باقیه» بیعت كنید! هر كس حیله كند، خداوند او را هلاك می‌كند و هر كس وفا كند، مورد رحمت الهی قرار می‌گیرد.» (2)
حضرت قائم علیه السلام، خاتم امامان
اوّلین نكته‌ای را كه پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله درباره حضرت مهدی علیه السلام در خطبه غدیر گوشزد می‌كند، این است كه مهدی علیه السلام از ما خانواده نبوت و امامت است: «مَعاشِرَ النَّاسِ اِنِّی نَبِی وَعَلِی وَصِیی اَلا اِنَّ خاتَمَ الْاَئِمَّةِ مِنَّا الْقائِمُ الْمَهْدِی؛ (3) ای مردم! به درستی من نبی، و علی وصی من است. بدانید كه آخرین امام از ما، مهدی قائم است.»
البته این اوّلین بار نبوده كه حضرت بر این مسئله تصریح نموده؛ بلكه قبل از خطبه غدیر بارها و بارها این مسئله را برای مردم بیان كرده است.
در اوایل بعثت فرمود: «لا تَذْهَبُ الدُّنْیا حَتّی یلِی اُمَّتِی رَجُلٌ مِنْ اَهْلِ بَیتِی یقالُ لَهُ الْمَهْدِی؛ (4) دنیا به پایان نرسد، مگر اینكه امّت مرا مردی از اهل بیت من سرپرستی [و رهبری] كند كه به او مهدی علیه السلام گفته می‌شود.»
و در روایات دیگر كاملاً مشخص نمود كه مهدی علیه السلام از نسل علی و فاطمه علیهما السلام و از فرزندان امام حسین علیه السلام می‌باشد (5) و سرانجام دقیقاً بیان فرمود: «فَإِذا مَضَی الْحَسَنُ فَبَعْدَهُ ابْنُهُ الْحُجَّةُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِی علیهم السلام؛ (6) و پس از حسن [عسكری علیه السلام فرزندش حجّة بن الحسن بن علی (علیهم السلام) می‌باشد.»
دین اسلام دین جهانی
قرآن كریم این وعده را به بشریت می‌دهد كه روزی فرا خواهد رسید كه دین حق یعنی اسلام فراگیر و جهانی شود؛ آنجا كه می‌فرماید: «هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَدِینِ الْحَقِ ّ لِیظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ »؛ (7) «او كسی است كه رسولش را با هدایت و آیین حق فرستاد تا آن را بر همه آیینها غالب گرداند؛ هر چند مشركان كراهت داشته باشند.»
اگر چه امروزه اسلام بر بیش از یك چهارم دلها و سرزمینها حكومت می‌كند و از شبه جزیره عربستان به تمام قاره‌ها و كشورها راه یافته؛ امّا تحقق كامل وعده الهی فقط در زمان حضرت مهدی علیه السلام ممكن است؛ چنان كه روایات فراوانی از طریق معصومان علیهم السلام بر این امر گواهی می‌دهند، از جمله امام باقرعلیه السلام در ذیل آیه فوق فرمود: «اِنَّ ذلِكَ عِنْدَ خُرُوجِ الْمَهْدِی مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیهِ وَعَلَیهِمْ صَلَواتُ اللَّهِ فَلا یبْقی اَحَدٌ اِلَّا اَقَرَّ بِمُحَمَّدٍصلی الله علیه وآله؛ (8) این مسئله (فراگیر شدن دین اسلام) در زمان قیام مهدی علیه السلام از آل محمد - كه درود خدا بر او و آل او باد - خواهد بود. پس احدی باقی نمی‌ماند، مگر آنكه اقرار به [رسالت] محمدصلی الله علیه وآله می‌كند.»
خود پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله نیز فرمود: «لا یبْقی عَلی وَجْهِ الْاَرْضِ بَیتُ مَدَرٍ وَلا وَبَرٍ اِلَّا أَدْخَلَهُ اللَّهُ الْاِسْلامَ؛ (9) هیچ خانه خشت و گلی و خیمه‌ای بر زمین نمی‌ماند، مگر اینكه خداوند اسلام را در آن داخل می‌كند [و اسلام شهر و روستاها و بیابانها را درمی نوردد] .»
آن حضرت در خطبه تاریخی غدیریه در حضور بیش از یكصد هزار نفر این بشارت را داد كه در زمان حضرت مهدی علیه السلام اسلام جهانی خواهد شد؛ آنجا كه فرمود: «اَلا اِنَّهُ الظَّاهِرُ عَلَی الدِّینِ؛ (10) بیدار باشید او (مهدی) غالب براساس دین است.»
البته پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله پیش از آن، بارها این امر حیاتی را با صراحت به گوش مردم رسانده بود. یك جا فرمود: «سوگند به آنكه مرا به حق، بشارت دهنده برانگیخت! اگر از عمر دنیا جز یك روز نمانده باشد، خداوند آن روز را طولانی می‌كند: «حَتّی یخْرُجَ وَلَدِی الْمَهْدِی... وَتُشْرِقُ الْاَرْضُ بِنُورِ رَبِّها وَیبْلُغَ سُلْطانُهُ الْمَشْرِقَ وَالْمَغْرِبَ؛ (11) تا اینكه فرزندم مهدی علیه السلام [در آن] قیام كند... و زمین به نور پروردگارش روشن شود و حكومت او شرق و غرب را فرا گیرد.»
انتقام از ظالمان
جای تردید نیست كه در طول تاریخ، ستمگران ظلم بی شماری نسبت به بشریت، مخصوصاً انبیا و اولیاعلیهم السلام روا داشته اند؛ علی الخصوص پیامبر خاتم صلی الله علیه وآله و آل او بیشترین ستمها را از ستمگران تحمل نموده اند و هنوز هم كه هنوز است انتقام این جنایات و ستمگریها گرفته نشده و این عقده در دل همه بشریت به خصوص آل محمدصلی الله علیه وآله باقی است. هر چند عقیده ما این است كه در روز قیامت ظالمان به جزای خویش خواهند رسید، ولی با این حال برای عبرت و درس گیری و همین طور برای تشفی دل مظلومان عالم در همین دنیا نیز از آنان انتقام گرفته می‌شود. این امر در دوران منتقم آل محمدصلی الله علیه وآله، منتقم همه مظلومان، مهدی صاحب الزمان علیه السلام تحقق خواهد پذیرفت.
حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه وآله در خطبه غدیر این تسلّی را به مظلومان عالم داد كه مهدی علیه السلام انتقام آنها را خواهد ستاند؛ آنجا كه فرمود: «اَلا اِنَّهُ الْمُنْتَقِمُ مَنَ الظَّالِمِینَ؛ (12) بیدار باشید او (مهدی) به حقیقت انتقام گیرنده از ظالمان است.» و در ادامه فرمود: «اَلا اِنَّهُ الْمُدْرِكُ بِكُلِّ ثارٍ لِاَوْلِیاءِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ؛ (13) آگاه باشید او است كه انتقام خون دوستان خدای عزیز و جلیل را می‌گیرد.»
در دعای شریف ندبه در صبح جمعه می‌خوانیم: «أَینَ الطَّالِبُ بِذُحُولِ الْاَنْبِیاءِ وَاَبْناءِ الْاَنْبِیاءِ اَینَ الطَّالِبُ بِدَمِ الْمَقْتُولِ بِكَرْبَلاءِ؛ (14) كجاست آن [منتقمی] كه از ستم [ظالمان] بر پیامبران و اولاد پیغمبران دادخواهی كند؟ كجاست خون خواه [جدّ غریبش] شهید كربلا؟»
پیروز میدانها
از پرسشهایی كه همیشه درباره قیام حضرت مهدی علیه السلام رخ می‌نماید، این است كه حضرت مهدی علیه السلام چگونه با شمشیر در مقابل سلاحهای پیشرفته و وحشتناك عصر ما و یا عصرهای بعد مقابله می‌كند و بر آنان غالب می‌گردد؟ پاسخ این پرسش در جای خود بیان شده كه با قدرت الهی و اعجاز آن حضرت، هم اسلحه‌های پیشرفته و مدرن بشری از كار می‌افتد و هم خداوند قدرتها و نیروهای فوق العاده قوی را در اختیار آن حضرت قرار می‌دهد كه به سرعت بر قدرتهای ستمگر و اسلحه‌های مدرن آنها غالب می‌شود. (15)
رسول خداصلی الله علیه وآله در خطبه غدیر سر بسته و به گونه‌ای اجمالی از غلبه و پیروزی حضرت مهدی علیه السلام بر تمام قدرتها و زورمداران خبر داده است؛ آنجا كه می‌فرماید: «اَلا اِنَّهُ فاتِحُ الْحُصُونِ وَهادِمُها؛ (16) بیدار باشید او (مهدی) فاتح قلعه‌ها و منهدم كننده آنهاست.» فرق نمی‌كند این دژها همان قلعه‌های قدیمی باشد و یا سنگرهای محكم سیمانی و سپرهای موشكی و ضدموشكی و فرق نمی‌كند اسلحه‌ها شمشیر و تفنگ و توپ و تانك باشد و یا اسلحه‌های پیشرفته اتمی و انواع جدید آن. قدرت و توان حضرت مهدی علیه السلام همه آنها را درهم خواهد شكست و بر همه آنها غالب و پیروز خواهد شد.
پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله در ادامه می‌فرماید: «اَلا اِنَّهُ قاتِلُ كُلِّ قَبِیلَةٍ مِنْ اَهْلِ الشِّرْكِ؛ (17) بیدار باشید او كشنده هر قبیله‌ای از اهل شرك است.» این شرك در هر لباس و در هر نقطه و با هر قدرت و امكاناتی كه باشد، توسط آن حضرت از پا در خواهد آمد و یا قدرت هدایتی آن حضرت بر آنها غالب می‌شود و منجر به هدایت آنان می‌گردد. در برخی نقلها آمده است: «اَلا اِنَّهُ غالِبُ كُلِّ قَبِیلَةٍ وَهادِیها؛ (18) آگاه باشید كه او (مهدی) غالب بر هر قبیله‌ای و هدایتگر آن خواهد بود.»
خاتم پیامبران صلی الله علیه وآله در قسمت دیگر می‌فرماید: «اَلا اِنَّهُ لا غالِبَ لَهُ وَلا مَنْصُورَ عَلَیهِ؛ (19) هشدار كه كسی بر او (مهدی) غالب [و پیروز] نخواهد شد و علیه او یاری نخواهد گشت.»
وارث تمام علوم
در عصر مهدوی، پیشرفت علوم دینی و بشری به اوج خود خواهد رسید؛ چرا كه آن حضرت تمام علوم انبیا و امامان قبل از خود را داراست (20) و از بحر بی پایان علوم الهی بهره می‌برد.
پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله در خطبه غدیر به این امر اشاره نموده است. در یك جا می‌فرماید: «اَلا اِنَّهُ الْغَرَّافُ مِنْ بَحْرٍ عَمِیقٍ؛ (21) هشدار كه او از دریایی ژرف (علوم بی نهایت الهی) پیمانه‌هایی افزون گیرد.»
و در جای دیگر می‌فرماید: «اَلا اِنَّهُ وارثُ كُلِّ عِلْمٍ وَالْمُحِیطُ بِهِ؛ (22) بیدار باشید كه او وارث تمام دانشها [ی گذشتگان] است و احاطه كامل بر آنها دارد.» راستی این تعبیر، با لفظ «كُلّ» در بخش علم، نشانگر فراگیری و عمومیت دانش وسیع آن حضرت است. در نتیجه باید گفت آن حضرت جامع علوم تمام گذشتگان خصوصاً انبیاست و به كتب آسمانی آنان نیز احاطه كاملی دارد.
حضرت صادق علیه السلام فرمود: «امام زمان (مهدی علیه السلام) ندا می‌دهد: هر كس كه كتابها [ی آسمانی] و صحف [انبیا] را می‌خواند، پس باید از من بشنود! سپس ابتدا می‌كند به [خواندن] صحفی كه خداوند بر آدم و شیث نازل فرمود و امت [و پیروان] آدم و شیث علیهما السلام می‌گویند: به خدا سوگند! این همان صحف واقعی است و به راستی ما را نشان داد آنچه نمی‌دانستیم و در آن وجود دارد و آنچه بر ما مخفی مانده و آنچه از آن افتاده و تبدیل و تحریف شده بود.
آن گاه تورات و انجیل و زبور را می‌خواند و اهل تورات و انجیل و زبور می‌گویند: به خدا سوگند! تورات جامع و زبور تمام و انجیل كامل این است و به راستی آن چندین برابر آن چیزی است كه ما قبلاً خوانده بودیم.» (23)
راز این همه دانش گسترده این است كه آن حضرت، از جانب خدا سخن می‌گوید و از منبع علوم بی نهایت الهی بهره می‌برد. پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله در خطبه غدیر به این امر اشاره نموده، می‌فرماید: «اَلا اِنَّهُ الْمُخْبِرُ عَنْ رَبِّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَالْمُشَیدُ لِاَمْر آیاتِهِ؛ (24) بیدار باشید كه او از سوی پروردگارش خبر می‌دهد و آیات و نشانه‌های او را محكم و برپا می‌كند.»
در بحار الانوار ذیل جمله فوق به این صورت آمده: «وَالْمُنَبِّهُ بِأَمْرِ اِیمانِه؛ (25) و آگاه كننده به امر ایمان او (خدا) است.»
گوشه‌هایی از اوصاف و مقامات آن حضرت
1. استوار و محكم
«اَلا اِنَّهُ الرَشِیدُ السَّدِیدُ؛ (26) هشدار كه او به رشد [واقعی] رسیده و استوار است.»
2. اختیار دار هستی به امر الهی
«اَلا اِنَّهُ الْمُفَوَّضُ اِلَیهِ؛ (27) آگاه باشید هموست كه [اختیار امور جهانیان و آیین آنان] به او واگذار شده [و از طرف خداوند و با اذن او برخوردار از ولایت تكوینی] است.»
3. بقیة اللّه
تنها حجّت باقی مانده بر زمین اوست: «اَلا اِنَّهُ الْباقِی حُجَّةً وَلا حُجَّةَ بَعْدَهُ؛ (28) آگاه باشید كه حجت باقی مانده اوست و پس از او حجّتی [و امامی] نخواهد بود.» (29)
4. حق در نزد اوست
حق واقعی در مسیر امامتی است كه با امیر مؤمنان علیه السلام آغاز و با مهدی موعودعلیه السلام خاتمه می‌یابد.
پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله در خطبه غدیریه فرمود: «وَلا حَقَّ اِلَّا مَعَهُ وَلا نُورَ اِلَّا عِنْدَهُ؛ (30) هیچ حقی نیست مگر اینكه با اوست و هیچ نوری نیست مگر اینكه نزد اوست.» هر چه غیر او و در مسیری جز او باشد، باطل و دچار تاریكی و ظلمات است.
5. ولی و امین الهی
طبق روایات فراوان هیچ گاه زمین خالی از حجّت نمی‌شود؛ خواه آشكار باشدو یا پنهان و پشت پرده. در این دوران حجت الهی همان مهدی علیه السلام است كه قرنها قبل از غیبت آن حضرت پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله این مسئله را در خطبه غدیر گوشزد فرموده است: «اَلا وَاِنَّهُ وَلِی اللَّهِ فِی اَرْضِهِ وَ حَكَمُهُ فِی خَلْقِهِ وَ اَمِینُهُ فِی سِرِّهِ وَعَلانِیتِهِ؛ (31) آگاه باشید به راستی كه او ولی خدا در زمین و داور او در میان مردم و امانتدار امور آشكار و نهان اوست.»
بشارت به مهدی علیه السلام در ادیان دیگر
همچنان كه قرآن كریم می‌فرماید: «وَ لَقَدْ كَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِن م بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یرِثُهَا عِبَادِی الصَّلِحُونَ »؛ (32) «در زبور بعد از ذكر (تورات) نوشتیم: بندگان شایسته‌ام وارث [حكومت] زمین خواهند شد.» تمام ادیان الهی اعتقاد به منجی و مصلح دارند و همه به آمدن آخرین منجی بشارت داده اند و در كتب اصلی و غیر تحریف شده به شخص حضرت مهدی علیه السلام بشارت داده شده و در كتابهای موجود فعلی دردست پیروان ادیان اشاراتی به این مسئله شده است.
پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله با توجه به احاطه‌ای كه به كتب آسمانی و مذاهب گذشتگان داشته اند، این جمله رسا را در غدیر خم اعلام فرمودند: «اَلا اِنَّهُ قَدْبَشَّرَ بِهِ مَنْ سَلَفَ بَینَ یدَیهِ؛ (33) آگاه باشید كه تمامی گذشتگان به [ظهور] او بشارت داده اند.»
این جمله نشان می‌دهد كه در كتب ادیان گذشته صریح‌تر از آنچه موجود است، به آمدن حضرت مهدی علیه السلام اشاره شده و گذشت زمان و دست تحریف گران آن را تغییر داده است.
از مهم‌ترین دستاوردهای قیام مهدی علیه السلام
ظهور و قیام حضرت مهدی علیه السلام دستاوردها و بركات بی شماری برای بشریت دارد؛ از عدالت فراگیر و همه جانبه گرفته تا امنیت واقعی در ابعاد مختلف، و از پیشرفت شگرف علوم گرفته تا رشد عقلانی بشر و غیره.
یكی از مهم‌ترین دستاوردهایی كه در خطبه غدیر مورد اشاره قرار گرفته، این امر است كه در آن زمان با هر كس به اندازه استعداد، لیاقت و توان علمی او برخورد می‌شود. لیاقت محوری همه جانبه فقط در آن زمان تحقق خواهد یافت و در آن دوره است كه نه كسی بیش از حق خود دریافت می‌كند و نه كم‌تر از آن.
حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه وآله با توجّه به اهمیت این دستاورد فرموده است: «اَلا اِنَّهُ قَسِیمُ [یسِمُ] كُلِّ ذِی فَضْلٍ بِفَضْلِهِ وَكُلِّ ذِی جَهْلٍ بِجَهْلِهِ؛ (34) هشدار كه او هر صاحب فضلی را به اندازه ارزش و فضل او و هر نادانی را به اندازه نادانی‌اش تقسیم [و نشان] می‌كند.»
راستی از دیرینه‌ترین آرزوهای بشری لیاقت محوری بوده است؛ حتی آنانی كه زیاده خواه هستند، در مواردی، تن به لیاقت محوری می‌دهند و فطرت و وجدان آنان نیز همواره آنها را به این موضوع ترغیب و تشویق می‌كند.
جمع بندی سخنان پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله در خطبه غدیر نشان می‌دهدكه حضرت آینده بس روشنی را برای بشر ترسیم كرده و رئوس و كلیات اوصاف و برنامه‌های حضرت مهدی علیه السلام را به زیبایی ترسیم و تبیین نموده است.
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) ر. ك: مبلّغان، ش 62، مقاله «حدیث غدیر، امامت امام علی علیه السلام و معصومین علیهم السلام.»
2) بحار الانوار، محمدباقر مجلسی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ج 37، ص 212.
3) بحار الانوار، ج 37، ص 214.
4) خورشید مغرب، محمدرضا حكیمی، ص 246؛ كمال الدین، شیخ صدوق، انتشارات جمكران، ج 1، ص 524.
5) كمال الدین، صص 491 - 525.
6) ] . همان، صص 483 - 486؛ كفایة الاثر، صص 13 - 14؛ فرائد السمطین، جوینی، ج 2، ص 133.
7) توبه/33.
8) تفسیر الصافی، فیض كاشانی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، دوّم، 1402 ق، ج 2، ص 338.
9) همان، ص 339.
10) بحار الانوار، ج 37، ص 213.
11) فراید السمطین، ج 2، ص 312؛ كمال الدین، ج 1، ص 524، ح 27.
12) بحارالانوار، ج 37، ص 213.
13) همان.
14) مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، انتشارات علمی، دعای ندبه، صص 981 - 982.
15) ر. ك: مهدی علیه السلام انقلابی بزرگ، ناصر مكارم شیرازی، قم، مطبوعاتی هدف، بی تا، صص 273 - 278.
16) بحار الانوار، ج 37، ص 213.
17) همان.
18) پیام نگار، متن خطبه غدیر، سید حسین حسینی، انتشارات نگار، 1386 ش، صص 76 - 77.
19) همان، ص 78؛ بحار الانوار، ج 37، ص 213.
20) ر. ك: مبلّغان، ش 61، مقاله «مهدی علیه السلام میراثدار انبیاعلیهم السلام.»
21) بحار الانوار، ج 37، ص 213.
22) همان.
23) همان، ج 52، ص 9.
24) پیام نگار، ص 78.
25) بحار الانوار، ج 37، ص 213.
26) همان.
27) همان.
28) همان.
29) این تعبیر تنافی با رجعت ندارد؛ چرا كه امامان قبل از آن حضرت رجوع می‌كنند و جمله فوق می‌گوید كه بعد از او امامی نیست.
30) بحار الانوار، ج 37، ص 213.
31) همان؛ پیام نگار، ص 78.
32) انبیاء/105.
33) بحار الانوار، ج 37، ص 213.
34) همان.