«پست» در فارسی به معنای: مابعد، فرا، پس و پسا می‌باشد. و پست مدرنیسم، به مفهوم فرا تجددگرایی، فرانوگرایی و پسانوگرایی است. اصطلاح پست مدرن (postmodern) ، پست مدرنیسم (1) (postmodernism) و پست مدرنیته (postmodernity) تفاوت چندانی با هم ندارند. مكتب پست مدرنیسم، در برابر مكتب مدرنیسم و مدرنیته می‌باشد و اصول و مؤلفه‌های آن را به نقد و چالش می‌كشد و در حالت تردید و نفی قرار می‌دهد.

پست مدرنیسم مانند بسیاری از اصطلاحات و تعابیر دیگر دچار بی ثباتی و تزلزل در معناست؛ یعنی یك نظریه نظام مند، با فلسفه‌ای جامع و فراگیر نیست؛ بلكه یك پیكره پیچیده و در هم تنیده و متنوع از اندیشه‌ها، دریافتها، تشخیصها، شناختها، تفاسیر، تعابیر، برداشتها، آراء و نظریات متفاوتی از فرهنگ رایج و ترسیم نمایی از كثرت پدیده‌های مرتبط به هم می‌باشد.

در حقیقت، پست مدرنیسم آن سوی سكه پلورالیسم است و پلورالیسم اساس تفكر پست مدرنیسم می‌باشد. پست مدرنها تمامی توان فكری و فیزیكی خود را در خدمت به جنبشهای فمینیستی، همجنس بازان، جنبشهای طرف دار محیط زیست، جنبش سبزها و جنبشهای طرف دار صلح و خلع سلاح هسته‌ای به كار گرفتند. آنان عموما جنبشهای خود را در راستای حركتهایی جدایی طلب و فرقه گرایانه سوق دادند.

پست مدرنهای فرانسوی این نوع نگرش به جهان را به مثابه كشفی چشمگیر و كلیدی برای آزادی و سعادت در دنیای جدید پلورالیستی و «چند خدایی» ارائه می‌كنند!

پست مدرنیته بیانگر سقوط یا دگرگونی و تحول تند در شیوه‌های مدرنیته سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است كه از اواسط قرن نوزدهم تا اواسط قرن بیستم در بیشتر كشورهای صنعتی غرب وجه غالب و مسلط را دارا بود. (2)

در میان نظریه پردازان پست مدرنیسم و پست مدرنیته اختلاف فراوانی وجود دارد، از سوی دیگر ماهیت این تفكر ثابت نیست بكله به صورت شناور می‌باشد؛ در عین حال می‌توان به صورت ابتدایی و غیرجامع پست مدرنیسم را چنین تعریف كرد: «پست مدرنیسم اصطلاحی است برای توصیف بعضی از گرایشها و نظریه‌ها در زمینه‌هایی چون: فلسفه، علم، معرفت، سیاست، ادبیات و هنر كه وجه مشترك همگی آنها در بازتاب و واكنش نسبت به بحرانهای مدرنیته، و در به نقد كشیدن مؤلفه‌ها، آرمانها و نظریه‌های كلان مدرنیته و مدرنیسم می‌باشد.‌» (3)

اصول و مؤلفه‌های پست مدرنیسم

پست مدرنیسم اصول و چهارچوب خاصی ندارد. این مكتب یك مكتب اصول ستیز و چارچوب گریز است. با این حال، به برخی از عناصر و مؤلفه‌های سلبی و اثباتی این نظریه اشاره می‌كنیم.

1. كثرت گرایی و مخالفت با هرگونه وحدت گرایی: تنوع، تكثر، انشعاب و پراكندگی از اصول اوّلیه این مكتب است. پست مدرنیستها با هر گونه مركزگرایی، اقتدار گرایی و مرجعیت باوری مخالف اند؛ یعنی توجه به یك حقیقت مركزی برای زندگی را نفی می‌كنند و با تكثرگرایی و پلورالیسم موافق اند.

2. نسبیت گرایی: معتقدان این مكتب به هیچ حقیقت مطلق و ثابتی قائل نیستند و همه چیز را یك حقیقت نسبی می‌دانند.

3. هیچ انگاری (نیهیلیسم): تلاش جامعه سنتی عمدتا بر مبنای نظریه «مشیت الهی» قرار داشت و بنابراین نظریه، كلّ جهان هستی با نظارت و هدایت خداوند در حال حركت و پیشرفت به سوی هدف خاصی است. امّا در مكتب مدرنیسم به جای مشیت الهی جانشین دنیوی آن، یعنی تفكر پیش رفت مادی را نشاندند و برنامه‌های عقلانی و علمی را به جای مشیت خداوند و تعالیم وحیانی قرار دادند. اما پست مدرنیسم در واقع به جای اعتقاد به نیروی الهی، هیچ انگاری و پوچ اندیشی را نهاده است. بدین ترتیب، بی هدفی، نداشتن غایت، مشاركت در هرج و مرج، انشقاق، ابتذال، بی محوری، بی مركزی و پوچ اندیشی، تفریح و سرگرمی پست مدرنیستهاست. آنها بی قید و بندی و لاابالی گری را ـ به تعبیر خودشان ـ مفرّی از دنیای وحشتناك مدرن و فشار قوانین خشك رسمی آن می‌دانند.

4. تأكید بر زبان و گفتمان: پست مدرنیسم تمام معرفت را محصول گفتمان می‌داند. گفتمان یكی از بحثهایی است كه در دهه‌های اخیر مورد توجه نظریه پردازان مختلف مخصوصا پست مدرنها قرار گرفته است. بر اساس نظریه گفتمان، حقیقت را نمی‌توان در یك معرفت و فرهنگ خاص محصور كرد. ریشه این اندیشه از همان نگاه پلورالیستی و نسبیت گرایی به تمام معرفتهاست؛ چنان كه گفته شد این دو مقوله، اساس تفكر پست مدرنیسم می‌باشد. (4)

آنچه بیان شد اهم مؤلفه‌های پست مدرنیسم بود. در پایان لازم است به این نكته اشاره كنیم كه اسلام هیچ گونه سنخیتی با مؤلفه‌های پست مدرنیسم ندارد؛ اسلام یك حقیقت ثابت و مطلقی است كه با نیهیلیسم و نسبیت گرایی تفاوت اساسی دارد و هیچ گونه تغییر و تحویل در اصول خود را نمی‌پذیرد؛ كثرت گرایی را به شدت نفی می‌كند و به هیچ وجه از اصول خود عدول نمی‌كند؛ یك مكتب معنوی و ارزشی است و از هرج و مرج، بی قید و بندی، لاابالی گری، بی هدفی، ابتذال و پوچ اندیشی متنفر است. از اینرو، دین اسلام بر خدامحوری، توجه به معنویت و اخلاق، هدف مند بودن زندگی، آخرت اندیشی، و فناناپذیری انسان تأكید دارد و آینده روشن و حیات جاویدان را برای بشریت نوید می‌دهد.

• پاورقــــــــــــــــــــی

1. ر. ك: پست مدرنیسم، مارشال برمن؛ پست مدرنیسم (مجموعه مقالات) ، تدوین وترجمه: حسینعلی نوذری، مقاله دوم، ص41.

2. پست مدرنیسم؛ نفی فرا روایتها، استیون كانر، مجموعه مقالات پست مدرنیته، پست مدرنیسم، مقاله سوم، ص50.

3. درآمدی بر مكاتب و اندیشه‌های معاصر، عبدالرسول بیات و همكاران، صص 102 ـ 101.

4. ر. ك: درآمدی به مكاتب و اندیشه‌های معاصر، عبدالرسول بیات و همكاران، صص 131 ـ 112؛ غرب شناسی، احمد رهنمایی، صص 204 ـ 199.

كتابهای دیگری كه می‌توان جهت مطالعه بیشتر درباره پست مدرنیسم به آنها مراجعه نمود، عبارت اند از:

ü پست مدرنیسم چیست؟، چارلز جنكز، ترجمه فرهاد مرتضایی، نشر مرندیز، تهران، 1374؛

ü مدرنیته ومدرنیسم (مجموعه مقالات) ، ترجمه و تدوین، حسینعلی نوذری، انتشارات نقش جهان، تهران، 1380؛

ü پسامدرنیته، دیوید لایون، ترجمه محسن حكیمی، آشتیان، تهران، 1380؛

ü پست مدرنیسم و اسلام، اكبر ص احمد، ترجمه فرهاد فرهمند فر، نشر ثالث، تهران، 1380؛

ü  پساتجددگرایی و جامعه امروز ایران، سید علی رضا حسینی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1377.