امام حسن عسكری علیه السلام در هشتم ربیع الثانی (یا 24 ربیع الاول) سال 232 ه. ق دیده به جهان گشود وبا نور خویش آسمان مدینه را نورانی كرد. پدر آن بزرگوار امام هادی علیه السلام و مادر با عظمتش «حُدَیثه» بود كه از او به عنوان «سوسن» و «سلیل» نیز یاد كرده اند. وی از بانوان نیكوكار و دارای بینش اسلامی بود و در فضیلت او همین بس كه پس از شهادت آن حضرت، پناهگاه و نقطه اتكای شیعیان در آن دوران بحرانی و پر اضطراب بود. (1)

مجموع عمر حضرت عسكری علیه السلام به 28 سال می‌رسد و آن حضرت سرانجام در هشتم ربیع الاول 260 ه. ق به دسیسه معتمد عباسی در شهر سامراء به شهادت رسید. (2)

دوران طاقت فرسا

خلفای عباسی از هر گونه اعمال فشار و محدودیت نسبت به امامان دریغ نمی‌كردند، و این فشارها و سخت گیریها در عصر امام جواد، امام هادی و امام عسكری علیه السلام در سامراء به اوج خود رسید. شدت این فشارها به قدری بود كه سه پیشوای بزرگ شیعه كه در مركز حكومت آنها (سامراء) می‌زیستند، با عمر كوتاهی جام شهادت نوشیدند؛ امام جواد علیه السلام در سن 25 سالگی، امام هادی علیه السلام در سن 41 سالگی و امام حسن عسكری علیه السلام در سن 28 سالگی كه جمعا 92 سال می‌شود. و این حاكی از جوّ پر اختناق و شدت صدمات رسیده به آنها می‌باشد. (3)

در این میان، محدودیتها و فشارهای دوران امام عسكری علیه السلام بیش از دو پیشوای دیگر بود. و علت اینكه امام حسن عسكری علیه السلام را، عسكری می‌گویند، این است كه حضرت به دستور خلیفه عباسی در «سامراء» در محله «عسكر» سكونت اجباری داشت؛ (4) چرا كه خلیفه از نفوذ و موقعیت مهم اجتماعی امام نگران بود و حضرت را ناگزیر كرده بود كه هر هفته روزهای دوشنبه و پنجشنبه در دربار حاضر شود. (5)

دربار عباسی به این مقدار نیز اكتفا نكرد، بلكه «معتز» امام را بازداشت و زندانی كرد (6) و حتی به «سعید حاجب» دستور داد امام را به سمت كوفه حركت دهد و در طول راه او را به قتل رساند؛ ولی پس از سه روز خود معتز توسط تركان به هلاكت رسید. (7)

پس از او «مهتدی» نیز امام را بازداشت و زندانی كرد و تصمیم به قتل حضرت داشت كه خداوند مهلت نداد و تركان بر ضد او نیز شوریدند و او را به قتل رساندند. (8)

حتی حضرت در زندان نیز توسط برخی جاسوسان مخفی تحت كنترل بود؛ از جمله شخصی زندانی به نام جمحی (عجمی) گزارشی از فعالیت حضرت و شیعیان آماده كرده بود كه به خلیفه برساند، ولی حضرت عسكری علیه السلام به شیعیان زندانی تذكر داد كه «هم اكنون گزارش تهیه شده در لای لباس او پنهان است..» شیعیان بعد از تفتیش متوجه شدند كه مطالب خیلی مهم و خطرناكی را علیه امام و آنها تهیه كرده بود. (9)

این فشار و كنترل شدید در عصر «معتمد» به اوج خود رسید و سرانجام باعث شهادت امام گردید.

تلاشهای علمی امام عسكری علیه السلام

حضرت عسكری علیه السلام با وجود همه آن فشارها و كنترلها و مراقبتهای بی وقفه حكومت عباسی، یك سری فعالیتهای سیاسی، اجتماعی و علمی در جهت حفظ اسلام و تشیع و مبارزه با افكار ضد اسلامی و ضد شیعی انجام داد كه اهم كوششها و تلاشهای علمی ـ فرهنگی آن حضرت عبارت است از:

1. تربیت شاگردان

گرچه حضرت عسكری علیه السلام بر اثر نامساعد بودن زمان و محدودیت بسیار شدید كه حكومت عباسی اعمال می‌كرد، موفق به گسترش دانش دامنه دار خود در سطح كل جامعه نشد، ولی در تربیت شاگردانی كه هر كدام به سهم خود در نشر و گسترش معارف ناب تشیع و رفع شبهات دشمنان شیعه نقش مهم و به سزایی داشتند، موفق گشت.

شیخ طوسی رحمه الله تعداد شاگردان آن حضرت را بیش از صد نفر ثبت كرده است (10) كه در میان آنان چهره‌های برجسته و مردان وارسته‌ای، مانند: احمد بن اسحاق اشعری قمی، ابو هاشم داود بن قاسم جعفری، عبدالله بن جعفر حمیری، ابو عمرو عثمان بن سعید عَمْری (نائب خاص حضرت حجت) ، علی بن جعفر، محمد بن حسن صفار و... به چشم می‌خورند. (11)

2. تشویق نویسندگان

هر قلم به دست متعهد، نهایت تلاش خود را برای اطلاع رسانی، هدایت و... جامعه به كار می‌بندد؛ ولی تشویق از نویسنده و آثار او خستگیها را از تن او دور می‌كند، و بر فعالیت او می‌افزاید، و این خود عامل توسعه علم و دانش و آگاهی در جامعه می‌شود.

حضرت عسكری علیه السلام در كنار تربیت شاگردان از تشویق نویسندگان غافل نبود؛ از جمله داود بن قاسم جعفری می‌گوید: كتاب «یوم و لیلة» از یونس آل یقطین را به حضرت عسكری علیه السلام عرضه داشتم. امام فرمود: «تَصْنیفُ مَنْ هذا؛ نوشته چه كسی است؟» گفتم: نوشته یونس است. آن گاه فرمود: «اَعْطاهُ اللّهُ بِكُلِّ حَرْفٍ نُورا یوْمَ الْقِیامَةِ؛ (12) خداوند در مقابل هر حرف، نوری به او در روز قیامت عطا فرماید..»

البته سیره تمام امامان شیعه بر این بوده كه بر نویسندگی و كتابت ترغیب و نویسندگان و قلمزنان را تشویق كنند. حضرت صادق علیه السلام به مفضل بن عمر فرمود: «اُكْتُبْ وَ بُثَّ عِلْمَكَ فی اِخْوانِكَ، فَاِنْ مِتَّ فَوَرِّثْ كُتُبَكَ بَنیكَ، فَاِنَّهُ یأْتی عَلَی النّاسِ زَمانُ هَرْجٍ ما یأْنَسُونَ فیهِ اِلاّ بِكُتُبِهِمْ؛ (13) دانشت را بین برادرانت بنویس و نشر بده! اگر از دنیا رفتی، فرزندانت وارث كتابهایت می‌شوند. به حقیقت زمان هرج ومرجی فرا می‌رسد كه مردم جز بر نوشته شان انس نمی‌گیرند [و توجه نمی‌كنند] ..»

و همچنین نقل شده است كه برخی آثار را خدمت حضرت عسكری علیه السلام عرضه داشتند كه درباره آن نظر دهد. حضرت فرمود: «صَحیحٌ فَاعْمَلُوا به؛ (14) صحیح است بدان عمل كنید!»

بر اثر همین تشویقها بود كه شانزده تن از شاگردان حضرت، دست به تألیف زدند و 118 عنوان كتاب، ثمره آن شد. از میان آنها علی بن حسن فضّال 36 كتاب، محمد بن حسن صفار 35 كتاب، عبدالله بن جعفر حمیری 19 كتاب، احمد بن ابراهیم 7 كتاب و هارون بن مسلم 6 كتاب دارد. (15)

و همین طور تعداد راویانی كه از آن حضرت حدیث نقل نموده اند، به 106 نفر می‌رسد. (16)

3. تألیف

حضرت عسكری علیه السلام علاوه بر تربیت شاگردان و تشویق نویسندگان، خود نیز دست به قلم برده و كتب و نامه‌های فراوانی را برای توسعه علم و دانش و هدایت و راهنمایی جامعه از خود به یادگار گذاشته است كه به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:

یك. تفسیر القرآن كه حسن بن خالد برادر محمد بن خالد آن را نقل كرده است. قابل یادآوری است كه امروزه كتابی با عنوان «تفسیر الامام العسكری علیه السلام.» موجود است كه عالمان رجال و حدیث بر آن نقدها دارند و آن را غیر از نوشته اصلی می‌دانند.

دو. كتاب «المنقبة» كه مشتمل بر بسیاری از احكام و مسائل حلال و حرام است. (17)

به جز اینها كتب دیگری نیز به آن حضرت منسوب است. (18)

سه. نامه‌های فراوان.

درزمان امام حسن عسكری علیه السلام تشیع در مناطق مختلف و شهرهای متعددی گسترش یافته بود و شیعیان در نقاط فراوانی متمركز شده بودند؛ شهرها و مناطقی، مانند: كوفه، بغداد، نیشابور، قم، آبه (آوه) ، مدائن، خراسان، یمن، ری، آذربایجان، سامراء، جرجان و بصره كه از پایگاههای شیعیان به شمار می‌رفتند. در میان این مناطق، به دلائلی سامراء، كوفه، بغداد، قم و نیشابور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بودند. (19)

حضرت برای گسترش فرهنگ تشیع، توسعه علم و دانش، و هدایت و سازندگی، نامه‌های فراوانی به آن شهرها نوشته است، مانند: نامه آن حضرت به شیعیان قم و آوه كه متن آن در كتابها مضبوط است، (20) و نامه‌های فراوان حضرت به مردم مدینه، (21) و نامه‌ای كه امام به «ابن بابویه» نوشته، و نامه مفصلی كه حضرت خطاب به «اسحاق بن اسماعیل» و شیعیان نیشابور نوشته است. (22)

در نامه اخیر، آن حضرت پس از توضیح درباره نقش امامت در هدایت امت اسلامی و تشری ح ضرورت و اهمیت پیروی از امامان و هشدار از سرپیچی از فرمان امام، نوشته اند: «..‌ای اسحاق! تو فرستاده من نزد ابراهیم بن عبده هستی تا وی به آنچه من در نامه‌ای كه توسط محمد موسی نیشابوری فرستاده‌ام، عمل كند. تو و همه كسانی كه در شهر تو هستند، موظفید بر اساس نامه مزبور عمل كنید..» (23)

4. پاسخ به شبهات

وجود پرسش و طرح شبهه می‌تواند باعث بالندگی و رشد جامعه شود، به شرطی كه به آن پاسخ صحیح و هدایتگر داده شود. گاه ممكن است در جامعه شبهات ویرانگری به وجود آید كه اگر درست جواب داده نشود، كل جامعه اسلامی را می‌تواند با خطر مواجه كند. یكی از مهم‌ترین فعالیتهای علمی حضرت عسكری علیه السلام شبهه زدایی بود كه در این زمینه به برخی نمونه‌ها اشاره می‌شود:

یك. در دورانی كه امام حسن عسكری علیه السلام در زندان بود، یكسال بر اثر خشكسالی قحطی شدیدی به وجود آمد. علمای اسلام مردم را جمع كرده، برای نماز استسقاء (طلب باران) به بیابان بردند و نماز خواندند. این قضیه چندین بار تكرار شد و اثری از باران دیده نشد؛ اما علمای نصارا وقتی با مسیحیان نماز استسقا خواندند، باران آمد و چندین بار این قضیه تكرار شد.

این موضوع باعث سرشكستگی و آبروریزی مسلمین شد. یكی از شیعیان به هر نحوی بود، خود را به زندان رساند؛ اما قبل از آنكه جریان را خدمت امام حسن عسكری علیه السلام عرض كند، با تعجب دید در میان زندان قبر آماده‌ای وجود دارد. با چشم گریان عرض كرد: من طاقت ندارم شما را در این قبر دفن كنند. حضرت فرمود: ناراحت نباش! خداوند نیز چنین مقدر نكرده است. بعد از شنیدن این سخن، عرض كرد: دو مطلب و پرسش مهم مرا به اینجا كشانده است:

1. پرسش اوّل این است كه در روایات وارده از شما آمده است كه با روزگار دشمنی نكنید (لا تُعادِ الاَْیامَ) منظور از این روایات چیست؟

حضرت عسكری علیه السلام فرمود: منظور از روزگار، ما اهل بیت هستیم؛ شنبه متعلق به حضرت رسول صلی الله علیه و آله، یكشنبه متعلق به علی علیه السلام [و فاطمه زهرا علیهاالسلام] ، دوشنبه متعلق به امام حسن و امام حسین علیهماالسلام، سه شنبه مربوط به امام سجاد و امام باقر و امام كاظم و امام رضا علیهم السلام، چهارشنبه متعلق به امام جواد و پدرم حضرت هادی علیهماالسلام، و پنجشنبه متعلق به من است و جمعه مربوط به فرزندم مهدی علیه السلام می‌باشد.

2. پرسش دوم این است كه علمای اسلام سه روز برای نماز باران به بیابان رفتند و نماز خواندند و بارانی نیامد، ولی علمای نصرانی هر باری كه نماز خواندند، باران بارید و اگر امروز هم به دعای آنها باران ببارد، ترس آن است كه مسلمانان و شیعیان در عقیده خود متزلزل شوند و به مسیحیت گرایش پیدا كنند.

حضرت فرمود: عالم نصرانی تكه‌ای از استخوان بدن یكی از پیامبران را همراه دارد كه آن را در میان انگشتان خود گذاشته [و همان را وسیله اجابت دعای خویش قرار داده] ؛ لذا باران می‌بارد. تو خود را فورا به او برسان و آن را از میان انگشتان او بیرون آور! این عمل باعث پراكندگی ابرها و قطع باران می‌شود.

آن مرد با سرعت خود را به محل نماز مسیحیان رساند و استخوان را برداشت. اتفاقا ابرها پراكنده شدند و علمای مسیحی هر چه كردند، باران نبارید؛ لذا شرمنده شدند و مسلمانان مخصوصا شیعیان از شك و تردید بیرون آمدند و بر ایمان و اعتقاد خویش استوار گشتند. (24)

به نقل دیگر، خلیفه وقت عباسی امام حسن عسكری علیه السلام را از حبس بیرون آورد و به بیابان برد و جریان را به او عرض كرد. حضرت جریان استخوان را گوشزد نمود و دستور داد یكی از خادمانش استخوان را از دست عالم مسیحی بیرون آورد. او نیز چنین كرد و در نتیجه، باران نیامد. آن گاه خود حضرت دست به دعا برداشت و باران شدیدی شروع به باریدن كرد. (25)

دو. مردی از امام یازدهم سؤال كرد: چرا سهم الارث مردان دو برابر سهم الارث زنان است؟ مگر زنِ بیچاره چه گناهی دارد؟ حضرت عسكری علیه السلام در جواب فرمود: برای اینكه نفقه (و خرج) به عهده مرد بیشتر از زن است؛ مرد در جهاد و جبهه شركت می‌كند، هزینه زندگی خانواده‌اش را باید تأمین كند، در قتل و جرح خطایی پرداخت دیه بر «عاقله» یعنی مردان فامیل واجب است، ولی زن در تمام این هزینه‌ها معاف است.....» (26)

5. برخورد با انحرافات و تحریفات

از دیگر فعالیتهای علمی و فرهنگی امام عسكری علیه السلام برخورد با بدعتها، تحریفات و انحرافاتی بود كه در جامعه پیش می‌آمد؛ مخصوصا اگر این انحرافات از ناحیه اهل قلم و دانشمندان و علما سر می‌زد، حضرت نسبت به آن خیلی حساس بود، و این خود درس بزرگی است برای علما كه در مقابل انحرافات و تحریفات و بدعتهایی كه در جامعه ایجاد می‌شود، سكوت اختیار نكنند.

به نمونه‌ای در این زمینه توجه فرمایید:

«اسحاق كِنْدی» كه از فلاسفه اسلام و عرب به شمار می‌رفت و در عراق اقامت داشت، كتابی تألیف كرد به نام «تناقضهای قرآن»! او مدتهای زیادی در منزل نشسته و گوشه نشینی اختیار كرده و خود را به نگارش آن كتاب مشغول ساخته بود. روزی یكی از شاگردان او به محضر امام عسكری علیه السلام شرفیاب شد. هنگامی كه چشم حضرت به او افتاد، فرمود: آیا در میان شما مرد رشیدی وجود ندارد كه گفته‌های استادتان «كندی» را پاسخ گوید؟ شاگرد عرض كرد: ما همگی از شاگردان او هستیم و نمی‌توانیم به اشتباه استاد خود اعتراض كنیم. امام فرمود: اگر مطالبی به شما تلقین و تفهیم شود، می‌توانید آن را برای استاد خود نقل كنید؟

شاگرد گفت: آری! حضرت فرمود: بعد از برگشتن نزد استاد با او به گرمی و محبت برخورد كن و سعی نما با او انس و الفت پیدا كنی. هنگامی كه كاملاً انس و آشنایی به عمل آمد، به او بگو: مسئله‌ای برای من پیش آمده است كه غیر از شما كسی شایستگی پاسخ آن را ندارد و آن این است كه: آیا ممكن است گوینده قرآن از گفتار خود معانی‌ای غیر از آنچه شما حدس می‌زنید، اراده كرده باشد؟

او در پاسخ خواهد گفت: بلی! ممكن است چنین منظوری داشته باشد. در این هنگام بگو: شما چه می‌دانید، شاید گوینده قرآن معانی دیگری غیر از آنچه شما حدس می‌زنید، اراده كرده باشد و شما الفاظ او را در غیر معنای خود به كار برده باشید! امام در اینجا اضافه كرد: او آدم باهوشی است، طرح این نكته كافی است كه او را متوجه اشتباه خود كند.

شاگرد به حضور استاد رسید و طبق دستور امام رفتار كرد تا آنكه زمینه برای طرح مطلب مساعد گردید. سپس سؤال امام را مطرح و جواب پیش بینی شده را گرفت. استاد كه می‌دانست شاگرد او چنین سؤالی را از پیش خود نمی‌تواند طرح نماید و در حدّ اندیشه او نیست، رو به شاگرد كرد و گفت: تو را قسم می‌دهم كه حقیقت را به من بگویی، چنین سؤالی از كجا به فكر تو خطور كرد؟

شاگرد: چه ایرادی دارد كه چنین سؤالی به ذهن من آمده باشد؟

استاد: نه! تو هنوز زود است كه به چنین مسائلی رسیده باشی. به من بگو این سؤال را از كجا یاد گرفته ای؟

شاگرد: حقیقت این است كه «ابو محمد» مرا با این سؤال آشنا كرد.

استاد: اكنون واقع امر را گفتی. سپس افزود: چنین سؤالهایی تنها زیبنده این خاندان است [آنان هستند كه می‌توانند حقیقت را آشكار سازند] . آن گاه استاد با درك واقعیت و توجه به اشتباه خود، دستور داد آتشی روشن كردند و آنچه را كه به عقیده خود درباره «تناقضهای قرآن» نوشته بود، تماما سوزاند. (27)

از آنچه گفته شد به خوبی وسعت تلاشهای علمی حضرت آشكار می‌گردد.

سحرگهان كه نسیم حیات چون دم عیسی                                 وزید صُور صفت بر بساط پهنه خضرا

بشارت آمد از قدسیان به عالم امكان                                       كه فیض می‌رسد از مصدر عنایت یكتا

حدیثه مام و حسن نام و عسكری لقب آمد                               قدم نهاد و سحرگه به ارض اقدس بطحا

پسر به حضرت هادی پدر به مهدی قائم علیه السلام                  امام عسكری علیه السلام آن حجت خدای تعالی

ز صلب این به وجود آید آن كه بعد ظهورش                            امید نوح و خلیل است و مقتدای مسیحا (28)

• پاورقــــــــــــــــــــی

1. انوار البهیه، شیخ عباس قمی، كتابفروشی جعفری، ص 151.

2. الارشاد، شیخ مفید، قم، مكتبة بصیرتی، ص 345.

3. سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، مؤسسه امام صادق علیه السلام، چاپ دوم، 1374، ص 621.

4. ر. ك: علل الشرایع، صدوق، قم، مكتبة الطباطبائی، ج 1، ص 176 و 230.

5. بحارالانوار، مكتبة الاسلامیة، ج 50، ص 251؛ دلائل الامامة، جریر طبری، قم، منشورات الرضی، چاپ سوم، 1363 ه. ش، ص 226.

6. بحارالانوار، ج 50، ص 311.

7. همان، ص 313.

8. كتاب الغیبة، شیخ طوسی، تهران، مكتبة نینوی الحدیثه، ص 134.

9. الفصول المهمة، ابن صبّاغ مالكی، چاپ قدیم، ص 304؛ نور الابصار، شبلنجی، قاهره، مكتبة المشهد الحسینی، ص 166.

10. رجال، شیخ طوسی، چاپ نجف، المكتبة الحیدریة، 1381 ه. ق، ص 427.

11. سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، ص 627.

12. بحار الانوار، بیروت، ج 2، ص 150، ح 25؛ رجال النجاشی، ابوالعباس نجاشی، قم، مكتبة الداوری، 1402 ه. ق، ص 447، شماره 1208.

13. بحارالانوار، ج 2، ص 150، ح 27.

14. فلاح السائل، سید ابن طاووس، قم، دفتر تبلیغات، ص 183.

15. الذریعة الی تصانیف الشیعة، آغابزرگ تهرانی، تهران، المكتبة الاسلامیة، ج 3، ص 149؛ آشنایی با متون حدیث، مهریزی، قم، مركز جهانی علوم اسلامی، چاپ اوّل، ص 77.

16. ر. ك: الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 4، صص 283 ـ 297؛ آشنایی با متون حدیث، مهریزی، ص 77.

17. الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 3، ص 149.

18. تدوین السنة، سید محمد رضا حسینی، قم، مكتب الاعلام الاسلامی، 1418 ه. ق، ص 185.

19. حیاة الامام العسكری، محمدجواد طبسی، قم، دفتر تبلیغات، ص 223؛ تاریخ الشیعة، شیخ محمد حسین مظفر، مكتبة بصیرتی، ص 62، 78 و 102؛ سیره پیشوایان، ص 632.

20. معادن الحكمة فی مكاتب الائمة، فیض كاشانی، ص 264.

21. بحارالانوار، ج 50، ص 317.

22. همان.

23. اختیار معرفة الرجال، شیخ طوسی، دانشگاه مشهد، ص 575؛ بحارالانوار، ج 50، صص 219 ـ 323.

24. نور الابصار، شبلنجی، ص167؛ مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، قم، كتابفروشی مصطفوی، ج 4، ص 425؛ داستانهای صاحبدلان، محمدی اشتهاردی، ج 2 ـ 1، صص 119 ـ 120.

25. بحارالانوار، ج 50، ص 370؛ فصول المهمة، ابن صباغ مالكی، چاپ قدیم، صص 304 ـ 305.

26. مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 437؛ اثبات الهداة، حرّ عاملی، قم، مطبعة العلمیة، ج 3، ص 407، شماره 32.

27. مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 424؛ سیره پیشوایان، صص 628 ـ 630 با تلخیص.

28. محمد آزردگان (واصل) .