یكی از اركان اصلی هر مسجد، امام جماعت آن است. به عبارت دیگر: مسجدی موفق است كه امام جماعت موفقی داشته باشد و امام جماعتی موفق است كه به كاركردها و ویژگیهای مسجد و نیز وظایف امام جماعت آشنا باشد. بنابراین با توجه به اهمیت و نقش امام جماعت در مسجد از جنبه‌های گوناگون، مناسب است مختصری از ویژگیهای (1) امام جماعت را مرور نماییم.
الف. محبوبیت و مقبولیت
اولین و مهم‌ترین ویژگی امام جماعت، محبوبیت مردمی وی است. پیشوایان اسلام بر محبوبیت و مقبولیت امام جماعت و مورد رضایت و پذیرش بودن او نزد نمازگزاران، تأكید فراوانی نموده‌اند. رسول مكرم اسلامصلیاللهعلیهوآله می‌فرماید: «ثَمَانِیةٌ لَا یقْبَلُ اللَّهُ لَهُمْ صَلَاةً الْعَبْدُ الْآبِقُ حَتَّى یرْجِعَ إِلَى مَوْلَاهُ وَ النَّاشِزُ عَنْ زَوْجِهَا وَ هُوَ عَلَیهَا سَاخِطٌ وَ مَانِعُ الزَّكَاةِ وَ إِمَامُ قَوْمٍ یصَلِّی بِهِمْ وَ هُمْ لَهُ كَارِهُونَ...؛ (2) هشت طایفه‌اند كه خداوند از آنها نمازی را نمی‌پذیرد: بندة فراری تا وقتی كه به سوی مولایش برگردد، زن ناشزه‌ای كه همسرش بر او خشمناك باشد، منع كنندۀ زكات، امام [جماعت] قومی كه نماز بخواند با اینكه مردم از وی كراهت داشته باشند و... .»
اهمیت این موضوع كه در روایات متعددی به آن اشاره شده است تا بدانجا است كه رسول اكرمصلیاللهعلیهوآله امام جماعتی را كه نمازگزاران امامت او را خوش نمی‌دارند، در ردیف افرادی قرار داده است كه زكات نمی‌دهند.
برخورداری امام جماعت از مقبولیت و پذیرش اجتماعی در میان نمازگزاران عامل بسیار مهمی است تا او بتواند مسجد را در زمینه‌های گوناگون فعال و پرتحرك نماید.
اهمیت مسئله ایجاب می‌كند امام جماعت ارزیابی صحیحی از قضاوت عمومی نمازگزاران نسبت به عملكرد خویش داشته باشد. چنانچه پس از بررسی، به این نتیجه رسید كه از پذیرش لازم در میان نمازگزاران برخوردار است، خدای را بر این نعمت سپاس گوید؛ در غیر این صورت شایسته است در مسجدی دیگر كه نمازگزاران نسبت به او رضایت خاطر دارند به اقامة جماعت، تبلیغ و ارشاد بپردازد. و یا اینكه چنانچه مشكل و ایراد از جانب خودش است، سعی در رفع و اصلاح آن نماید.
ب. آشنایی با كاركردهای مسجد
برای مسجد، علاوه بر كاركرد اصلی آن كه همانا محلی برای ارتباط با خداوند و برگزاری نماز جماعت است، می‌توان كاركردهای دیگری را نیز در نظر گرفت كه یك امام جماعت باید با آنها آشنا باشد. از جمله این كاركردها می‌توان كاركرد آموزشی، فرهنگی، تبلیغی، اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، مبارزاتی و رسانه‌ای را نام برد.
ج. آشنایی با دانش مدیریت
یكی از مهم‌ترین مسائل در مسجد مدیریت آن است؛ اما با توجه به اهمیت برنامه‌ریزی در برنامه‌های دینی، فرهنگی و آموزشی مسجد، ضروری است كه ائمة جماعات اولین برنامه‌ریز باشند تا بتوانند اهل مساجد را هم به منظور تقویت بنیة دینی و مذهبی آنان و هم به منظور بهره‌برداری در مسائل سیاسی و اجتماعی و ارتقای میزان آگاهی آحاد مردم مهیا سازند. رسیدن به اهداف مذكور نیازمند برنامه‌ریزی، سازماندهی امكانات و نیروها و نهایتاً كنترل و نظارت بر اجرای برنامه‌هاست. بنابراین آنچه مهم به نظر می‌رسد این است كه ائمة جماعات با آگاهی كامل به مدیریت مسجد (3) علاوه بر مشورت با نمازگزاران و هیأت امنای مسجد، تصمیم نهایی را خود اتخاذ و اعمال نمایند. اهمیت این موضوع تا آنجا است كه رسول اكرمصلیاللهعلیهوآله شخصاً مدیریت و امامت مسجد النبیصلیاللهعلیهوآله را به عهده داشتند و در غیاب ایشان، مدیریت مسجد به عهدة كسانی بوده است كه به تشخیص آن حضرت صلاحیت امامت را داشته‌اند. (4)
متأسفانه امروزه مشاهده می‌شود كه در برخی مساجد، امام جماعت هیچ‌گونه اختیاری نداشته و برخی از افراد با در نظر گرفتن منافع خود هر برنامه‌ای را اجرا و یا منع می‌كنند.
د. توجه به وظایف امام جماعت
امام جماعت علاوه بر مدیریت صحیح مسجد و اقامة نماز جماعت، لازم است مواردی را مدنظر قرار دهد:
1. مراعات اوقات نمازگزاران و حال ضعیفان
از جمله مهم‌ترین مسائل قابل دقت در مسجد این است كه نماز جماعت در اول وقت شرعی و بدون فوت وقت آغاز گردد (5) و برنامه‌هایی مثل سخنرانیها و دعاهای طولانی، بعد از اتمام نماز صورت پذیرد. با كمال تأسف در برخی مساجد، مستحبات بین نماز به اندازه‌ای طولانی می‌شود كه عده‌ای نماز دوم را فرادی خوانده و گاه به همین دلیل كُلاًّ در مسجد حاضر نمی‌شوند و از فیض جماعت محروم می‌مانند. به یقین ثواب نماز جماعت با انجام حداقل مستحبات همراه با جمعیتِ بیش‌تر بسیار بهتر از نماز طولانی با انجام همة مستحبات خواهد بود. آمار نشان می‌دهد كه آنچه مردم را از مسجد گریزان می‌سازد، طولانی كردن نماز و فاصلة بین دو نماز است. (6)
امام صادقعلیهالسلام می‌فرمایند: «إِذَا كُنْتَ إِمَاماً أَجْزَاَتْكَ تَكْبِیرَةٌ وَاحِدَةٌ لِأَنَّ مَعَكَ ذَا الْحَاجَةِ وَ الضَّعِیفَ وَ الْكَبِیر؛ (7) هر گاه امام جماعت بودی، یك الله اكبر برای تو كافی است؛ زیرا افرادی كه كار دارند یا ضعیف و پیر هستند با تو می‌باشند.»
امیرالمؤمنینعلیهالسلام می‌فرمایند: «آخِرُ مَا فَارَقْتُ عَلَیهِ حَبِیبَ قَلْبِی اَنْ قَالَ: یا عَلِی إِذَا صَلَّیتَ فَصَلِّ صَلَاةَ أَضْعَفِ مَنْ خَلْفَكَ...؛ (8) آخرین سخنی كه با آن از محبوب قلبم جدا شدم، این بود كه فرمود: یا علی! به هنگام نماز [جماعت]، نمازی متناسب با حال ضعیف‌ترین كسی كه به تو اقتدا كرده است بخوان.»
این حدیث شریف گویای آن است كه یكی از راه‌های جلب و جذب مسلمانان به كانون مسجد و نماز جماعت، كوتاه برگزار نمودن نماز جماعت است.
در روایت دیگری رسول خداصلیاللهعلیهوآله می‌فرمایند: «مَنْ‌ام قَوْماً فَلَمْ یقْتَصِدْ بِهِمْ فِی حُضُورِهِ وَ قِرَاءَتِهِ وَ رُكُوعِهِ وَ سُجُودِهِ وَ قُعُودِهِ وَ قِیامِهِ رُدَّتْ عَلَیهِ صَلَاتُهُ وَ لَمْ تُجَاوِزْ تَرَاقِیهُ وَ كَانَتْ مَنْزِلَتُهُ عِنْدَ اللَّهِ مَنْزِلَةَ أَمِیرٍ جَائِرٍ مُتَعَدٍّ لَمْ یصْلُحْ لِرَعِیتِهِ وَ لَمْ یقُمْ فِیهِمْ بِأَمْرِ اللَّهِ؛ (9) كسی كه امامت گروهی را به عهده گیرد و در حاضر شدن [برای نماز] و قرائت و ركوع و سجده و نشستن و برخاستن خود؛ راه اعتدال و میانه را در پیش نگیرد، نمازش مورد پذیرش نخواهد بود و از كتفهای او تجاوز نمی‌كند و جایگاه چنین امامی نزد خداوند همچون جایگاه سلطان ستمگر و تجاوزگری است كه برای اصلاح رعیت خود تلاش ننموده و فرمان الهی را در میان آنان به پای نداشته است.
2. تعیین ساعتی مشخص برای حل مشكلات
اگرچه اجرای این برنامه در همة مساجد ضروری نمی‌باشد؛ اما مناسب است امام جماعت با توجه به نیاز محل، ساعتی را به صورت روزانه یا هفتگی در مسجد حضور یابد و به سؤالات پاسخ گفته و به رفع مشكلات فردی و اختلافات خانوادگی بپردازد و در صورت نیاز با مراكز حوزوی و متخصصین در تماس باشد تا سؤالات به خوبی پاسخ داده شود. (10)
3. حفظ آرامش مسجد
امام جماعت موظف است از هرگونه برنامه‌ای كه نظم مسجد را برهم زده و یا در شأن مسجد نمی‌باشد، جلوگیری نماید. همچنین لازم است از هرگونه سیاسی بازی و طرفداری از گروه خاص كه تشنج در مسجد و از بین رفتن فضای عبادت است جلوگیری كند.
4. ارائه برنامه‌هایی كه برجذابیت مسجد بیافزاید
در برنامة سخنرانی مسجد، حتی المقدور از افراد آگاه به مسایل سیاسی و روز، متعهد و جذب‌كننده استفاده شود تا مردم علاوه بر تنوع و جذابیت، از اوضاع كشور و منطقة محل زندگی، مطلع شده، سؤالات خویش را مطرح نموده و جواب دریافت نمایند. (11)
5. تشكیل هیأت امنا
هر امام جماعتی نیاز به افرادی دارد كه در اداره مسجد، او را یاری نمایند؛ اما مهم این است كه این افراد چه با نام هیأت امنا (كه از افراد مورد اطمینان محل می‌باشند) و چه با دادن مسئولیتهای مختلف به افراد دارای صلاحیت، مثل: مسئول واحد پشتیبانی ـ مالی، واحد عمرانی ـ خدماتی، واحد فرهنگی ـ هنری ـ ورزشی، واحد روابط عمومی و... تحت نظارت و مدیریت امام جماعت برنامه‌های مسجد را پیگیری نمایند. همچنین برخی مساجد كه هیأت امنا داشته و آنها مسئول دعوت از امام جماعت می‌باشند، لازم است به این مسئله واقف گردند كه انتخاب امام جماعت، به معنای انتخاب مدیر در تمام فعالیتهای مسجد است و تمام برنامه‌های مسجد باید با موافقت و هماهنگی امام جماعت انجام گیرد.
6. رفع موانع جذب جوانان به مسجد
برخی از موانع جذب جوانان به مساجد ـ كه از خود مسجد و عدم مدیریت صحیح امام جماعت نیز ناشی می‌شود ـ عبارت است از:
الف. متنوع نبودن برنامه‌های مسجد كه اغلب یكنواخت، كسالت‌آور و خسته‌كننده است. به عبارت دیگر، همان‌گونه كه بدن انسان از خوردن غذاهای یكنواخت افسرده و بی‌اشتها می‌شود، طرح مباحث تكراری نیز اسباب خستگی و افسردگی اهل مسجد را فراهم نموده، روح و جان انسان را ملول و آزرده می‌سازد. حضرت علیعلیهالسلام می‌فرماید: «إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ تَمَلُّ كَمَا تَمَلُّ الْأَبْدَانُ فَابْتَغُوا لَهَا طَرَائِفَ الْحِكْمَةِ»؛ (12) این قلوب آدمیان همچون بدن آنها گاه، خسته می‌شود؛ پس [برای رفع خستگی آن] از حكمتهای نو و تازه بهره جویید.
همچنین ناآشنا بودن گردانندگان مسجد با شیوه‌های جذب جوانان و فنون تبلیغ در مقابل متنوع و جذاب بودن برنامه‌های بیرون؛ نظیر باشگاه‌های ورزشی، ویدئو، ماهواره و غیره، عامل مهمی در عدم جذابیت مسجد می‌باشد.
ب. ناهمخوانی برنامه‌های بسیاری از مساجد با نیازهای فكری و فرهنگی جوانان و وضع زمان و مسائل روز، تكراری بودن سخنان برخی روحانیان در موضوعاتی خاص و غیرضروری، موجب شده است برخی جوانان احساس كنند كه حضور در مسجد بهره‌ای برای آنان نداشته و این مسئله موجب دلسردی آنان از مسجد می‌شود
ج. مطرح نكردن دو نكتة مهم:
1. آثار و فواید مسجد و بركات آن و ویژگیهای فرد اهل مسجد.
2. آثار سوء و پیامدهای منفی گریز از مساجد و دوری از آن و خصوصیات فرد بیگانه با مساجد در نظر دین.
د. اختصاصی شدن تدریجی برخی مساجد تنها برای قشر پیران و احساس غربت و حقارت برای جوانان.
هـ. طولانی بودن نماز جماعت و سخنرانی.
و. وضع نامناسب و عدم آراستگی ظاهری مسجد و امام جماعت.
سیرة نبی اكرمصلیاللهعلیهوآله، امامان معصومعلیهالسلام و علمای بزرگ وارسته، علاوه بر پیراستگی باطن، مراعات نظافت و آراستگی ظاهر نیز بوده است.
ز. وجود تناقض در گفتار و كردار.
ح. مشاهدة ضعفها در وابستگان درجة اول امام جماعت (همسر، فرزندان و والدین) و افراد تحت تكفل او. (13)
ط. وجود برخی هیأت امنا و خادمان تندخو، بداخلاق و مستبد در مسجد كه دافعة قویی دارند.
اعمال روشهای خشك و مستبدانه در آموزشهای مذهبی و به كارگیری شیوه‌های غلط تعلیمی موجب بی‌علاقگی و دلسردی از دین و مراكز دینی می‌شود.
ی. مراعات نكردن عفت كلام و به‌كارگیری واژه‌ها و كلمات نامناسب و سوء تفاهم برانگیز و دون شأن مبلّغ اسلام در سخنرانیها و مراعات نكردن ادب در گفتار و نگاه و نداشتن برخورد زیبا از لحاظ روانی در جذب مخاطب بسیار مؤثر است.
ك. ناآشنایی با روان شناسی تبلیغات، وقت نشناسی، نداشتن حسن انتخاب و كج سلیقگی در طرح مطالب و در برخورد با مردم.
ل. وجود برخی امامان جماعت در مساجد كه صلاحیت علمی و توان تبلیغی، اخلاقی، سیاسی و اجتماعی لازم را ندارند و یا خوشنام و خوش‌سابقه نیستند و تبلیغ و امامتشان به دل نمی‌نشیند.
م. تشخیص ندادن و درك ناصحیح از روان‌شناسی دورة جوانی، بیگانه بودن با دنیای جوانان و آشنا نبودن با زبان آنها و ناتوانی در طرح ارزشها و مجاب ساختن و متقاعد كردن آنان و عدم پاسخگویی به سؤالات آنها؛ چه آنكه رمز موفقیت استاد شهید مطهری در بیان و نفوذ در میان قشر جوان و تحصیل‌كرده، همین دردشناسی و آشنا بودن با نیاز و زبان مخاطبان خود بود.
همچنین القای ترك لذت، و بهره نبردن از مواهب و نعمتهای حلال الهی و پرهیز از شیك‌پوشی و آراستگی به اسم دین و تلقین این نكته كه دین‌دار واقعی نباید بخندد، لذت ببرد و شیك بپوشد؛ (14) موانعی است كه می‌تواند بین امام جماعت و جوانان فاصله ایجاد نموده و مساجد را از حضور آنان خالی نماید.
به نظر می‌رسد انجام موارد زیر بر توفیق امام جماعت مسجد بیافزاید:
1. ارتباط منظم و مستمر با نمازگزاران و در صورت امكان سركشی به منازل یا مغازة آنها؛
این برنامه همان برخوردی است كه در صدر اسلام از طرف رسول گرامی اسلامصلیاللهعلیهوآله و حضرت علیعلیهالسلام صورت می‌گرفت كه وقتی یكی از نمازگزاران یك یا دو جلسة نماز غیبت می‌كردند، بلافاصله آن بزرگواران احوال او را جویا می‌شدند و اگر مطلع می‌شدند كه شخص مورد نظر گرفتاری دارد یا در بستر بیماری افتاده است، به عیادت وی می‌رفتند و درصورتی كه دچار گرفتاری بود، سعی می‌كردند با مشاركت سایر مؤمنان، به رفع گرفتاری او اقدام نموده و در صورت بیماری، برای بهبودی او دعا كنند. (15)
چنین برخوردهایی از طرف امام مسجد روحیة مخاطب را قوت می‌بخشد و احساس می‌كند كه مأنوس بودن با مسجد علاوه بر اجر معنوی و برقراری ارتباط با خالق، نزد مخلوق و بندگان خدا نیز عزت دارد و این عزت در پرتو بركت ارتباط با مسجد است.
2. سركشی امام جماعت به خانواده‌های شهدا و جانبازان؛
در برخی مساجد این برنامه با اعلام قبلی و با حضور نمازگزاران مسجد انجام می‌پذیرد كه آثار مثبت بسیاری را به همراه داشته است. چنین برنامة مستمر و هفتگی می‌تواند به گونه‌ای تنظیم شود كه این سركشی هر شش ماه (و در صورت زیاد بودن خانواده‌ها) سالی یكبار تكرار شود. این برنامه را می‌توان در سیرة رسول خداصلیاللهعلیهوآله مشاهده نمود؛ چنانكه در تاریخ می‌خوانیم كه آن حضرت همراه با گروهی از اصحاب از مسجد حركت كردند و به دیدار خانواده «سعد بن ربیع» كه از شهدای جنگ احد بود، رفتند و پس از مقداری گفتگو، همسر سعد مشكل خود را در ارتباط با میراث سعد مطرح نمود. (16)
3. احترام به شخصیت جوانان و نوجوانان و تشویق آنان در مسجد؛
در بیش‌تر مناطق، خیرینی وجود دارند كه می‌توان با كمك آنان، جوانان موفق مسجدی در رشته‌های مختلف و نیز جوانان و نوجوانانی كه در طول سال، حضور بیش‌تری در مسجد دارند را مورد تشویق قرار داد. همچنین احوالپرسی و آشنایی با تازه‌واردان، بسیار ثمربخش است؛ چنانچه یكی از مبلغین موفق می‌فرمود: معانقة امام جمعة منطقه با من سبب شد كه دوست‌دار روحانیان شوم و سپس وارد حوزه شدم.
4. مسئولیت دادن به نوجوانان در فعالیتهای مسجد، راه‌اندازی اردوهای یك روزه یا چند روزه با هزینه شركت‌كنندگان و یا كمك خیرین، برگزاری مسابقات فرهنگی هنری و ...
5. حضور زودتر و گفتگو با نمازگزاران؛
روبروی مردم نشستن امام جماعت قبل و بعد از نماز، از نظر تربیتی و روحی اثرات فراوانی بر نمازگزاران دارد. اطلاع از حضور و غیاب افراد مسجدی، آگاهی از حضور افراد تازه وارد و آشنایی با آنها، صمیمیت بیش‌تر بین امام و مأمومین، از جمله آثار روبروی مردم نشستن و گفتگو با آنها است.
همچنین به تجربه ثابت شده است كه اقامة نماز جماعت صبح ولو با كم‌ترین نمازگزار، تأثیر فوق‌العاده‌ای در موفقیت امام جماعت دارد.
حسن ختام
رسول خداصلیاللهعلیهوآله در بیان پاداش امام جماعت می‌فرماید: «مَنْ‌ام قَوْماً بِإِذْنِهِمْ وَ هُمْ بِهِ رَاضُونَ فَاقْتَصَدَ بِهِمْ فِی حُضُورِهِ وَ أَحْسَنَ صَلَاتَهُ بِقِیامِهِ وَ قِرَاءَتِهِ وَ رُكُوعِهِ وَ سُجُودِهِ وَ قُعُودِهِ فَلَهُ مِثْلُ أَجْرِ الْقَوْمِ وَ لَا ینْقَصُ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیءٌ؛ (17) هر كس امامت جمعی را با اجازه خودشان به عهده بگیرد و آنان به امامت او راضی باشند و وی در حضور به جماعت، رعایت نماید (و به موقع حاضر شود) و نماز را از حیث قیام، قرائت، ركوع، سجود و نشستن نیكو انجام دهد؛ پس برای او مانند ثواب نماز همة مأمومین خواهد بود، بی‌آنكه از اجر آنان چیزی كاسته شود.»
همچنین می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ وَعَدَ أَنْ یدْخِلَ الْجَنَّةَ ثَلَاثَةَ نَفَرٍ بِغَیرِ حِسَابٍ وَ یشَفِّعَ كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ فِی ثَمَانِینَ أَلْفاً الْمُؤَذِّنُ وَ الْإِمَامُ وَ رَجُلٌ یتَوَضَّأُ ثُمَّ یدْخُلُ الْمَسْجِدَ فَیصَلِّی فِی الْجَمَاعَةِ»؛ (18) خداوند متعال وعده داده است كه سه نفر را بدون حساب وارد بهشت نماید و هر یك از آنها شفاعت هشتاد هزار را بنماید؛ مؤذن و امام جماعت و كسی كه وضو بگیرد و وارد مسجد شود و در جماعت نماز بخواند.»
خلاصه آنكه به نظر می‌رسد در شرایط كنونی كه وسایلی همچون اینترنت، ماهواره و موبایل در دسترس همگان قرار گرفته و مفاسدی را بوجود آورده و ایمان جوانان و نوجوانان را نشانه گرفته است، وظیفۀ امامان جماعت سنگین‌تر شده و لازم است كسانی این مسئولیت خطیر را تقبل نمایند كه بتوانند وقت بیش‌تری در جهت جذب افراد به مسجد به كار برده و توان اقناع فكری و مذهبی آنان را داشته باشند؛ چرا كه اگر فردی جذب مسجد شود؛ اما نتواند از آن بهره مناسب ببرد، و از مسجد دلسرد شود، برای همیشه از مسجد روی‌گردان خواهد شد.
پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:
(1). در اين نوشتار سخن از شرايط و احكام شرعي مثل: عدالت، مرد بودن‌و ... نمي‌باشد، بلكه سخن از امتيازاتي است كه موفقيت امام جماعت را دو چندان كرده و او را در جذب نمازگزاران بيش‌تر بخصوص جوانان ياري بخشد.
(2). من لا يحضره الفقيه، شيخ صدوق، جامعه مدرسين، قم، 1413 هـ . ق، چاپ سوم، ج 1، ص 59.
(3). گرچه آشنايي با دانش مديريت مسجد، بحث گسترده‌اي بوده و در اين نوشتار نمي‌گنجد؛ اما در بخش وظايف امام جماعت، به چند مورد آن اشاره مي‌شود.
(4). متأسفانه در برخي مساجد، علاوه بر اينكه نمازگزاران از زمان نيامدن امام جماعت مطلع نمي‌گردند، بلكه امام جماعت جايگزيني را تعيين نمي‌كند و در اين حال هر كس و در هر لباسي امامت مسجد را به عهده مي‌گيرد.
(5). البته برخي مناطق به گونه‌اي است كه اكثر مردم در هنگام اذان،خارج از محل مي‌باشند و در صورت تأخير نماز جماعت،همگي در مسجد حاضر مي‌شوند. و همچنين در برخي مناطق، شركت مردم در نماز جماعت پس از افطار ماه رمضان بيش‌تر از قبل از افطار است كه در اين صورت به نظر مي‌رسد تأخير نماز جماعت بهتر مي‌باشد.
(6). آيين امامت مسجد،تقي قرائتي، مؤسسه مسجد، قم، اول، 1387، ص 79.
(7). الكافي، ج 3، ص 310.
(8). وسائل الشيعة،ج 5، ص 447.
(9). وسائل الشيعه،ج 8، ص 420.
(10). به عنوان مثال: دفتر تبليغات اسلامي قم با ايجاد مركز پاسخگويي به سئوالات ديني با شماره پنج رقمي بدون كد (09640) به تمام مسائل قرآن، حديث، تاريخ،كلام و دين پژوهي، اديان و مذاهب و احكام، پاسخ گفته و كمك بسيار خوبي براي مبلغين گرامي مي‌باشد.
(11). اين برنامه مي‌تواند دو هفته يا ماهي يكبار به جاي سخنراني هفتگي امام جماعت انجام پذيرد. البته گرچه دسترسي به اين افراد در همه مناطق با مشكلاتي همراه است؛ اما در بيش‌تر مناطق مخصوصاً با پيگيري مستمر امكان‌پذير است.
(12). شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد معتزلي، انتشارات كتابخانه آيت الله مرعشي، قم، 1404 ق، ج 19،ص 16.
(13). قرآن كريم اولين مرحله از تبليغ علني پيامبرصلیاللهعلیهوآله را با انذار نزديكان معرفي مي‌نمايد: «وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الأقْرَبِينَ . (شعراء / 214).
(14). برگرفته از كتاب جايگاه مساجد در فرهنگ اسلامي، علي رضايي، مؤسسه فرهنگي ثقلين،اول،1382،ص 274 ـ276.
(15). همان، ص344.
(16). المغازي، محمد بن عمر واقدي، اعلمي ـ بيروت، چاپ سوم،1409، ص 329 ـ 330.
(17). وسائل الشيعة، ج 8، ص 349.
(18). مستدرك الوسائل، محدث نوري، مؤسسه آل البيت:، قم،1408 ق، ج 6، ص 449.