مقدمه
انسان دین دار و آگاه، چنین اندیشه می‌كند كه باید در ارتباط با دنیا نعمتهای خدادادی را شاكر بوده و در برابر ناملایمات صبور باشد.او با چنین دیدگاهی سعی می‌كند از دنیا پلی به سوی جاودانگی بسازد و خوب می‌داند كه اگر آرامش نسبی نداشته باشد هیجانهای كاذب، اوقات او را خراب می‌كنند، بنابراین تلاش می‌كند رضایت خویش را در مورد هر آنچه دنیایش می‌نامد نهادینه كند.تقویت این رضامندی خود عاملی قوی برای آرامش نسبی و در نهایت پیشرفت است.
از جمله ابزارهایی كه باعث تقویت رضامندی می‌شود وجود همسری شایسته است.هر كس كه دارای همسری شایسته باشد و این نعمت الهی را قدر بشناسد انسانی خوشبخت است.در همین زمینه پیامبر خداصلیاللهعلیهوآله می‌فرمایند: «مِن سَعادَةِ المرءِ‌الزُّوجَةُ‌الصالحة؛ (1) از سعادت مرد، داشتن همسر صالح است.»
این مقاله تلاش می‌كند به این پرسش پاسخ دهد كه زندگی آرام و توأم با رضایت در پرتو چه صفاتی ـ از همسر ـ تحقق پیدا می‌كند.
از آنجا كه انسان هر چه بیش‌تر نسبت به همسر شایستة خویش شناخت و معرفت داشته باشد رضایتش از وی بیش‌تر می‌شود، نیاز داریم كه ویژگیها و صفات یك همسر خوب و شایسته، در فصلی مستقل مورد بحث و كاوش قرار گیرد.البته باید اذعان داشت كه آنچه در آیات و روایات در این مورد وارد شده است بسیار گسترده و مفصل است؛ لیكن از باب «مشت نمونة خروار است» به چند ویژگی بارز اشاره می‌شود.
1. ایمان و تدین
قال رسول اللهصلیاللهعلیهوآله: «مَن تَزَوَّجَ اِمرَأَةً لا یتَزوَّجَها اِلّا لِجَمالِها لَم یرَ فیها ما یحِبُّ وَ مَن تَزَوَّجَها لِمالِها لا یتَزِوَّجَها اِلّا لَهُ وَ‌كَلَهُ اللهُ اِلیهِ، فَعَلَیكُم بذاتِ الدّین؛ (2) هر كه با زنی به خاطر زیباییش ازدواج كند دلخواه را در او نبیند و هر كه با زنی به خاطر مال و ثروتش ازدواج كند خداوند او را به همان مال و ثروت واگذارد پس بر شما باد به ازدواج با زنان متدین»
پیامبر گرامی اسلامصلیاللهعلیهوآله در این زمینه می‌فرماید: «لاٰ یخْتَارُ حُسْنَ تَوَجُّهِ اْلمَرْأَةِ عَلیٰ حُسْنِ دِینِهَا؛ نباید زیبایی زن را بر دینداریش ترجیح دهد.»و منظور ایشان این است كه در هنگام انتخاب همسر، زیبایی را اولویت اول خویش قرار ندهید.همچنین می‌فرمایند: «إذا جاءَكُم مَن تَرضَونَ دینَه وَ امانَتَه یخطُبُ اِلَیكُمْ فَزَوَّجُوهُ؛ (3) موقعی شخصی که راضی به دینداری و امانت‌داری او هستید برای خواستگاری نزد شما آمد، به او زن بدهید.»
2. اصالت و فرهنگ خانوادگی
پیامبر اكرمصلیاللهعلیهوآله فرمودند: «إیاكُمْ وَ خَضْرَاءَ‌الدِّمَنِ؛ (4) از سبزه‌هایی که در زباله‌دانی می‌رویند، بپرهیزید.»سؤال شد یا رسول الله! خضراء الدمن چه كسی است؟ فرمودند: «زن خوش سیمایی كه در خاندان و خانواده‌ای پست، تولد یافته باشد.»
با توجه به این رهنمود رسول گرامی اسلام، همسر انسان باید در خانواده‌ای با اصالت و با فرهنگ رشد كرده باشد تا فطرت پاك و خدادادیش دچار تغییرات محیطی و رذائل حاكم بر چنین خانواده‌هایی نشود.البته پیداست كه مراد از خانواده پست، خانواده‌ای است كه از مزایای انسانی مانند عقل، فهم، ادب، اندیشه، جوانمردی و دینداری بی‌بهره باشند؛ نه از مال و ثروت.
نبی مكرم اسلامصلیاللهعلیهوآله در حدیثی می‌فرمایند: «تَزَوَّجُوا فِی الحجزِ الصّالِحِ، فَإِنَّ العِرقَ دَسّاسٌ؛ (5) با خانواده خوب و شایسته وصلت كنید زیرا خون اثر دارد (اخلاق پدران به فرزندان منتقل می‌شود.).»این روایت به قدری گویا و روشن است كه نیازی به هیچ گونه توضیح ندارد.
3. كم‌خرج و کم مهریه
از جمله صفات پسندیده همسر صالحه و شایسته انسان، كم‌خرج بودن و رعایت اقتصاد در هر شرایطی از زندگی است.این تعادل در اقتصاد می‌تواند در جاهای مختلفی خود را نشان دهد.كسی كه به مشقت افتادن همسر خود را نمی‌خواهد، همسری با خیر و بركت است.امام صادقعلیهالسلام در این باره می‌فرمایند: «مِن بَرَكَةِ الْمَرْأَةِ خِفَّةُ مّئُونَتِها؛ (6) از بركت زن كم خرج بودن او است.»البته این موضوع به صورت عملی نیز به اثبات رسیده است كه به هر اندازه چشم و هم‌چشمیها و ولخرجیها كم‌تر باشد، صمیمیت و خوشبختی یك خانواده هم بیش‌تر است.كدامین همسر می‌تواند از چنین شرایط ایده‌آلی خشنود نباشد؛ پس كم‌خرجی همسر، از ملاكها و معیارهای خوب بودن وی به شمار می‌رود و نقش بسزایی در میزان رضامندی شریك زندگانی او ایفا می‌كند.این بحث آنچنان مورد اهمیت است كه امام صادقعلیهالسلام می‌فرمایند: «خَیرُ نِسَائِكُمْ الَّتِی إِنْ أُعْطِیت شَكَرَتْ وَ إِنْ مُنِعَتْ رَضِیتْ؛ (7) بهترین زنان شما زنی است كه اگر چیزی به او داده شود سپاسگزاری كند و اگر چیزی به او داده نشود راضی باشد.»
این موضوع، می‌تواند مصداقهای مختلفی را در بر گیرد كه از آن جمله، در میزان مهریه قابل بررسی است.اگر مهریه همسر، مناسب با شأن و منزلت واقعی وی باشد می‌تواند نقش فزاینده‌ای در میزان مناسبات زوجین ایفا كند همچنان كه نبی مكرم اسلامصلیاللهعلیهوآله فرموده‌اند: «اَفضَلُ نِساءِ اُمَّتی اَصَبَحُهنَّ وَجهاً وَ اَقَلَّهُنَّ مَهراً؛ (8) بهترین زنان امت من، خوبروترین و كم مهریه‌ترین آنها است» یا در نقطه مقابل آن امام صادقعلیهالسلام می‌فرمایند: «اَمّا شُؤْمُ المَرْأةِ فَكَثْرَةُ مَهْرِها؛ (9) شومی و ناخجستگی زن، زیاد بودن مهریه‌اش است.»
نعمت بودن همسر شایسته
در قسمت قبل، صفاتی چند از ویژگیهای همسر شایسته آورده شد.در این قسمت، به وجه نعمت بودن همسر شایسته پرداخته می‌شود؛ به عبارت دیگر به این پرسش كه: چه عواملی باعث می‌شود انسان با داشتن همسر شایسته رضامندتر شود؟ پاسخ داده می‌شود.گرچه پاسخ دقیق و همه جانبه به این پرسش، خارج از توان این نوشته و نگارنده است؛ اما به مقتضای حال و بر حسب مثل معروف:
آب دریا را اگر نتوان كشید هم به قدر تشنگی باید چشید
مطالبی عنوان می‌شود.
1. آرامش و رواحتی
انسانها نوعاً در این دنیای پر هیاهو به دنبال گمشده‌ای می‌گردند كه آنها را به نوعی مناسب و صحیح آرام كند.به عبارت دیگر از سرعت طوفان سهمگین غرائز، هیجانات و عواطف آنها كاسته و با سرعتی ملایم، كشتی وجود آنها را بر ساحل خوشبختی هدایت كند.بلی؛ آرامش، گمشده و جزء لاینفك هر زندگی به شمار می‌رود.قرآن كریم كه كتاب هدایت همة بشریت و قانون اساسی جاودان اسلام است به طرز بسیار زیبایی این موضوع را ترسیم كرده و می‌فرماید: «هُوَ الَّذی خَلَقَكُم مِن نَفسٍ واحِدَةٍ وَ جَعَلَ مِنها زَوجَها لِیسكُنَ اِلَیها؛ (10) او كسی است كه شما را از یك ماهیت آفرید و همسرش را از آن قرار داد، تا بدین وسیله، آرامش یابد.
امام سجادعلیهالسلام می‌فرماید: «خداوند همسر را مایة آرامش و انس قرار داده تا انسان در كنار او آسایش یابد» بنابراین همسر موافق و شایسته مایة آرامش است.این آسایش، محدود و یك طرفه نیست بلكه مرد شایسته، مایه آرامش زن و زن شایسته هم، باعث آرامش مرد است.
امام صادقعلیهالسلام می‌فرمایند: «ثَلَاثَةٌ لِلْمُؤْمِنِ فِیهَا رَاحَةٌ دَارٌ وَاسِعَةٌ تُوَارِی عَوْرَتَهُ وَ سُوءَ حَالِهِ مِنَ النَّاسِ وَ امْرَأَةٌ صَالِحَةٌ تُعِینُهُ عَلَى أَمْرِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَة وَابْنَةٌ یخْرِجُهَا إِمَّا بِمَوْتٍ أَوْ بِتَزْوِیجٍ؛ (11) سه چیز برای مؤمن موجب راحتی است خانة وسیعی که ناموسش و بدحالیش را از مردم مخفی کند.و زن شایسته‌ای كه كمك كند او را در امر دنیا و آخرت و دختری که او را [از تحت سرپرستی وخانه خود] خارج کند؛ یا با مرگ و یا با شوهر دادنش.»این همان مطلبی است كه امیرالمؤمنینعلیهالسلام و حضرت زهراعلیهاالسلام پس از آنكه رسول گرامی اسلامصلیاللهعلیهوآله از ایشان سؤال فرمودند كه همسرانتان چگونه‌اند؟ بیان داشتند: «همسر من بهترین یار و یاور در جهت طاعت و عبادت خداست.»
امام صادقعلیهالسلام فرموده‌اند كه: «أَغْلَبُ الْأَعْدَاءِ لِلْمُؤْمِنِ زَوْجَةُ السَّوْءِ؛ (12) چیره‌ترین دشمن برای مؤمن، همسر ناشایست است.همچنین پیامبر اکرمصلیاللهعلیهوآله در دعاهایش می‌فرمود: «أَعُوذُ بِكَ مِنِ امْرَأَةٍ تُشَیبُنِی قَبْلَ مَشِیبِی؛ (13) خداوندا پناه می‌برم به تو از زنی كه پیش از آنكه زمان پیری‌ام فرا رسد مرا پیر كند.»
به وضوح پیداست كه همسر می‌تواند با فراهم كردن اسباب راحتی، باعث شادابی و سرحالی همسر خود شده یا اینكه با ایجاد ناراحتی، باعث غمزدگی، پریشانی، بی‌حالی و در نهایت پیری زودرس وی گردد.
2. خیر و بركت
انسان در زندگی خود دنبال كمال، توسعه و پیشرفت است و از جمله چیزهایی كه دغدغه ذهنی بسیاری از افراد است، ارتزاق و راههای كسب روزی حلال است.این از مواردی است كه اسلام بر آن تأكید كرده و به تجربه نیز ثابت شده كه رزق و روزی در پی انتخاب همسر شایسته زیاد می‌شود.نبی مكرم اسلامصلیاللهعلیهوآله در همین زمینه می‌فرمایند: «اِمْرَأَةٌ صَالِحَةٌ خَیرٌ مِنَ الذَّهَبِ وَ الفِضَّۀِ؛ همسر شایسته، برتر از طلا و نقره است» و نیز: «الزَّوْجَةُ الصَّالِحَةُ أَحَدُ الْكَسْبَینِ؛ (14) زن صالحه و شایسته یكی از دو كسب است.»؛ یعنی كسبی كه شخص انجام دهد و از آن سود می‌برد دو تا است؛ یكی زن شایسته و دیگری چیزهایی غیر از آن.
همچنین پیامبر عظیم الشأن اسلام فرمودند: «مَا اسْتَفَادَ امْرُؤٌ مُسْلِمٌ فَائِدَةً بَعْدَ الْإِسْلَامِ أَفْضَلَ مِنْ زَوْجَةٍ مُسْلِمَةٍ تَسُرُّهُ إِذَا نَظَرَ إِلَیهَا وَ تُطِیعُهُ إِذَا أَمَرَهَا وَ تَحْفَظُهُ إِذَا غَابَ عَنْهَا فِی نَفْسِهَا وَ مَالِهِ؛ (15) یعنی برای مرد پس از قبول اسلام، هیچ سودی بهتر و برتر از همسری با یك زن مسلمان نیست؛ زنی كه مرد با دیدن او خوشحال شود، هنگامی که او را امر کند اطاعت كند و در غیاب شوهر، حافظ عفت خویش و اموال وی باشد.»
در توضیح خیر و بركت وجود زن و استمرار این بركت، همین بس كه پیامبر اسلامصلیاللهعلیهوآله زن صالحه را بهترین متاع دنیا معرفی كرده و می‌فرماید: «خَیرُ مَتَاعِ الدُّنْیا الزَّوْجَةُ الصَّالِحَةُ؛ (16) بهترین کالای دنیا، زن شایسته است.»
آیا می‌شود بهترین متاع دنیا را داشت و باز هم ناراضی بود؟
3. انیس و مونس
انسان به عنوان موجودی كه از جسم و روح تشكیل شده و احساس و عاطفه دارد به دنبال سنگ صبور و هم‌رازی می‌گردد كه عقده‌های خود را بگشاید، به او محبت كرده و از محبت و مهر او بهره‌مند شود، به او دل سپارد و عواطف مواج و خروشان خویش را در ساحل هستی او آرام كند.
نیاز انسان به همدمی موافق و یاوری مهربان، نیازی راستین است كه می‌تواند منشأ بسیاری از ارزشهای دیگر باشد.اگر چه ممكن است عشق و شیفتگی به همسر، هدف نباشد؛ اما می‌تواند گذرگاهی بس زیبا در جهت نیل به مراد حقیقی و جاودانه به حساب آید.
امام صادقعلیهالسلام در این باره می‌فرمایند: «خَمْسُ خِصَالٍ مَنْ فَقَدَ وَاحِدَةً مِنْهُنَّ لَمْ یزَلْ نَاقِصَ الْعَیشِ زَائِلَ الْعَقْلِ مَشْغُولَ الْقَلْبِ...وَ الرَّابِعَةُ الْأَنِیسُ الْمُوَافِقُ قُلْتُ وَ مَا الْأَنِیسُ الْمُوَافِقُ قَالَ الزَّوْجَةُ الصَّالِحَةُ؛ (17) پنج خصلت است كه هر كسی یكی از آنها را نداشته باشد همیشه در زندگی دچار كمبود است، عقلش کار نمی‌کند و دلش در گرو است؛...و چهارم، همدم موافق سؤال کردم همدم موافق كدام است؟ امام فرمود: همسر شایسته.»
بنابراین انسان با داشتن مونس خوب و صالح، از نظر روحی آرام می‌شود.
4. تمكین
خداوند متعال برای ادامه حیات انسان و تداوم نسل وی، غریزه جنسی را در وجود او به ودیعه گذاشت.لذا عنایت و موهبت الهی به آن تعلق گرفت كه با استفاده از همسر مناسب، هم نسل انسان در سراشیبی سقوط قرار نگرفته و هم لذتهای غریزی به ورطه هولناك هوس دچار نشود.پس تمكین زن برای مرد و همچنین مرد برای زن، ضمن ایجاد رابطه‌ای شوق برانگیز، نقش عمده‌ای در میزان رضایت ایشان ایفا می‌كند، عفت و پاكدامنی را حفظ كرده و شیرین‌ترین لحظات را به آنها هدیه می‌دهد.
رسول حقصلیاللهعلیهوآله می‌فرماید: «عَلَیهَا أَنْ تَطَیبَ بِأَطْیبِ طِیبِهَا وَ تَلْبَسَ أَحْسَنَ ثِیابِهَا وَ تَزَینَ بِأَحْسَنِ زِینَتِهَا وَ تَعْرِضَ نَفْسَهَا عَلَیهِ غُدْوَةً وَ عَشِیةً؛ (18) یعنی بر همسر لازم است از بهترین عطر استفاده كند، زیباترین لباسش را بپوشد، خود را به نیكوترین وجه آرایش دهد و صبح و شب خود را به شوهر عرضه كند.
درباره تمكین، رسول خدا دستور عجیبی دارند.این دستور در پاسخ به زنی كه از حق شوهر پرسیده بود، داده شد.ایشان فرمودند: «وَ لَا تَمْنَعَهُ نَفْسَهَا وَ إِنْ كَانَتْ عَلَى ظَهْرِ قَتَبٍ؛ (19) زن، مرد را از كام‌گیری منع نكند هر چند بالای شتر باشد.»و همچنین ایشان در جهت فراهم كردن خواسته همسر می‌فرمایند «لَا تُطَوِّلْنَ صَلَاتَكُنَّ لِتَمْنَعْنَ أَزْوَاجَكُنَّ؛ (20) برای اینكه همسر را از سر وا كنید، نماز خویش را طولانی نكنید!»
بنابراین برطرف كردن نیاز جنسی همسر، ضمن اینكه رضایت را در چهره طرفین نمایان می‌كند، به خواسته‌های طبیعی هر دو طرف پاسخ داده و ایشان را به اوج لذت حلال رهنمون می‌كند كه عامل بزرگی در جهت جلوگیری از هوسهای كاذب و چشم چرانیها، نگاه‌های آلوده، انجام محرَّمات و خطرهای دیگر بوده و از عوامل حفظ عفت و پاكدامنی است.از اینرو پیامبر اكرمصلیاللهعلیهوآله می‌فرمایند: «مَنْ أَحَبَّ أَنْ یلْقَى اللَّهَ طَاهِراً مُطَهَّراً فَلْیتَعَفَّفْ بِزَوْجَة؛ (21) كسی كه دوست دارد پاك و طاهر به لقای الهی نائل گردد باید با انتخاب همسر [شایسته] موجبات عفت خود را فراهم آورد.»
واضح است تنها، همسری به آموزه‌های دینی و دستورات دین در باب تمكین به نحو احسن، عمل می‌كند كه متدین و شایسته باشد.و در این مورد هم باز این همسر شایسته است كه رضایتمندی شوهرش را تأمین می‌نماید.
5. پاداش فراوان
دنیا برای مؤمنین راستین، صحنه امتحان است، آنان تمام سختیهای دنیای فانی را به امید رسیدن به خداوند تحمل كرده و چشم امید به الطاف او دارند.وقتی كه احساس می‌كنند عملی موجب رضایت الهی است با تمام وجود سعی در اجرای آن دارند.
یكی از عرصه‌هایی كه برای انجام آن، ثواب فراوانی قرار داده شده نفس ازدواج است.تداوم این ثوابها با مسئولیت‌پذیری و انجام دادن وظایف زناشویی محقق می‌شود.
امام صادقعلیهالسلام می‌فرمایند: «رَكْعَتَانِ یصَلِّیهِمَا الْمُتَزَوِّجُ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِینَ رَكْعَةً یصَلِّیهَا غَیرُ مُتَزَوِّجٍ؛ (22) دو ركعت نمازی كه انسان همسردار می‌خواند برتر از هفتاد ركعت نمازی است كه فرد مجرد اقامه می‌كند.»
این پدیده آنچنان مهم است كه پیامبر اكرمصلیاللهعلیهوآله در پاسخ به زنانی كه خواهان شركت در جهاد و بهره‌مندی از ثواب آن هستند می‌فرماید: «جِهَادُ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ؛ (23) جهاد زن شوهرداری خوب است.»
و نیز می‌فرمایند: «أَیمَا امْرَأَةٍ خَدَمَتْ زَوْجَهَا سَبْعَةَ أَیامٍ أَغْلَقَ اللَّهُ عَنْهَا سَبْعَةَ أَبْوَابِ النَّارِ وَ فَتَحَ لَهَا ثَمَانِیةَ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ تَدْخُلُ مِنْ أَینَمَا شَاءَتْ؛ (24) هر زنی كه هفت روز شوهرش را خدمت كند خداوند هفت در دوزخ به روی او می‌بندد و هشت در بهشت به رویش می‌گشاید تا از هر در كه خواهد وارد [بهشت] شود.»
البته باید توجه داشت این خدمت، مخصوص زنان نبوده و خدمات بزرگ و كوچك مردان شایسته نیز ثواب ویژه دارد.در این باره رسول خداصلیاللهعلیهوآله فرموده‌اند: «اِنَّ الرَّجُلَ لَیُوجَرُ فِی رَفْعِ اللُّقْمَةِ اِلَی فِی اِمْرَأَتِهِ؛ (25) مردی كه به طرف دهان همسرش لقمه‌ای بالا برد پاداش دارد.»در جای دیگری نبی مكرم اسلامصلیاللهعلیهوآله می‌فرمایند: «جُلُوسُ الْمَرْءِ عِنْدَ عَیالِهِ أَحَبُّ إلَى اللهِ تَعَالى مِنْ اِعْتِكَافٍ فِی مَسْجِدِی هَذَا؛ (26) نشستن مرد نزد همسرش در پیشگاه الهی محبوب‌تر از اعتكاف در مسجد من است.»
همسران شایسته، از آن جهت كه به دنبال تقرب به پیشگاه خداوند هستند همسران خویش را خدمتگزاری می‌كنند و از بابت این الطاف و پاداشها خوشحال و راضی‌اند.
پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:
(1). اصول کافی، شیخ کلینی، چاپ 8 جلدی، دار الکتب الاسلامیة، ج 5، ص 337، ح 4.
(2). التهذيب، شیخ طوسی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، چاپ چهارم، ج 7،ص 399، ح 1.
(3). الامالي، شیخ طوسي، انتشارات دار الثقافه، قم، چاپ اول، ص 519، مجلس ثامن عشر، ح 47 ـ 1140.
(4). من لا يحضر الفقيه، شیخ صدوق، قم، 1403 هـ . ق، جامعه مدرسین، ج 3، ص 391، ح 4377.
(5). مكارم الاخلاق، حسین بن طبرسی، شریف، قم، رضی، ص 197.
(6). كافي، ج 5، ص 564، ح 37.
(7). مستدرك الوسائل، میرزا حسین طبرسی نوری، 17 جلدی، مؤسسه آل البیت، قم، ج 14، ص161، ح 16379 ـ 7.
(8). كافي، ج 5، ص 324، ح 4، فقيه، ج 3، ص85، ح 4356؛ تهذيب، ج 7، ص 404، ح 24.
(9). كافي، ج 5، ص 567، ح 51؛ فقيه، ج 3، ص563، ح 4912.
(10). اعراف/189.
(11). الكافي، ج 5، ص 327، ح6 و ص55، ح 3.
(12). مستدرك الوسائل، ج 14، ص 165، ح 16389 ـ 5 به نقل از كتاب الغايات جعفر بن احمد قمي و بحار ج 100،ص 240 متن صحيح، شَرُّ الأَشیاءِ المَرأۀُ السُّوءِ.
(13). الفقيه، ج 3، ص 390، ح 4370.
(14). غرر الحكم، عبدالرحمن آمدی، تهران، دفتر تبلیغات، ص 405، ش 9281.
(15). كافي،ج 5، ص 327، ح 1؛ فقيه، ج 3، ص389، ح 4368.
(16). الجعفريات، محمد بن محمد بن اشعث، چاپ مکتبة نینوی الحدیثیه، تهران، ص 91؛ دعائم الاسلام، ج 2، ص 195.
(17). خصال صدوق، ج 1، ص 284، ح 24، (ترجمه از كتاب «الحياة» ترجمه شده توسط استاد احمد آرام).
(18). كافي، ج 5، ص 158، ح 7.
(19). پيام پيامبر، بهاء الدین خرمشاهی (1376)، ص434.
(20). من لا يحضر الفقيه، شیخ صدوق، 1404 هـ . ق)، قم، جامعه مدرسین، ج 3، ص 438.
(21). دعائم الاسلام، قاضی عمان مغربی، (1408 هـ . ق)، دار المعارف مصر، ج 2، ص 189، ح 184.
(22). مستدرك الوسائل، ج 14، ص 155 16359 ـ5.
(23). تحف العقول، ابن شعبه حرانی، قم، جامعه مدرسین، ص 60.
(24). ارشاد القلوب، دیلمی، حسن بن ابی الحسن (1380)، انتشارات شریف رضی، ج 1، ص 175.
(25). ثواب الاعمال، شیخ صدوق، (1406 هـ . ق)، ق، منشورات شریف الرضی، ص 273.
(26). مجموعه ورام، ورام بن ابی فراس، (1406 هـ . ق )، قم: مکتبه الفقیه، ج 2، ص 122.